Pełny tekst orzeczenia

Sygn. akt II CSK 370/10
POSTANOWIENIE
Dnia 16 lutego 2011 r.
Sąd Najwyższy w składzie :
SSN Jan Górowski (przewodniczący)
SSN Wojciech Katner (sprawozdawca)
SSA Maria Szulc
w sprawie w postępowaniu upadłościowym H. Bracia L.
Spółki jawnej A. L., K. L. w S.,
w sprawie w postępowaniu upadłościowym Andrzeja L.,
w sprawie w postępowaniu upadłościowym Kazimierza L.
o ogłoszenie upadłości,
po rozpoznaniu na posiedzeniu niejawnym w Izbie Cywilnej
w dniu 16 lutego 2011 r.,
skargi kasacyjnej wnioskodawcy Andrzeja L.
oraz skargi kasacyjnej wnioskodawcy Kazimierza L.
od postanowienia Sądu Okręgowego
z dnia 29 stycznia 2010 r.,
oddala skargi kasacyjne wnioskodawców Andrzeja L. i
Kazimierza L.
2
Uzasadnienie
Postanowieniem z dnia 29 stycznia 2010 r. Sąd Okręgowy oddalił zażalenie
Andrzeja L. i Kazimierza L. na postanowienie Sądu Rejonowego z dnia 23 lipca
2009 r. w sprawie w postępowaniu upadłościowym H. Bracia L. Spółka jawna A. L.,
K. L. w S. oraz w postępowaniu upadłościowym Andrzeja L. i w postępowaniu
upadłościowym Kazimierza L. Oddalając zażalenie Sąd drugiej instancji powołał się
w szczególności na treść art. 369 ust. 1 ustawy z dnia 28 lutego 2003 r. Prawo
upadłościowego i naprawczego (tekst jedn. Dz. U. 2009 r., Nr 175, poz. 1361, dalej
p.u.n.), wskazując na niespełnienie przez upadłych wszystkich przesłanek
wymaganych przez ten przepis, co skutkowało odmową umorzenia w całości ich
zobowiązań, o co wystąpili we wniosku z dnia 17 grudnia 2008 r. Sądy obu
instancji nie dopatrzyły się przyczyn niewypłacalności upadłych w wyjątkowych
i niezależnych od nich okolicznościach, jakimi miały być zachowania podmiotów
konkurujących ze spółką upadłych, wiodącą w handlu drewnem egzotycznym
w Polsce, powodujących spadek cen produktów finalnych, między innymi ze
względu na wejście na polski rynek producentów i firm handlowych z zagranicy
oraz konkurencyjny import towarów, co w sumie złożyło się na trudności finansowe
i ograniczenia kredytowe banku wobec inwestycji prowadzonych przez upadłych.
We wniesionych odrębnie, ale tożsamych w treści skargach kasacyjnych
Andrzeja L. i Kazimierza L. zarzucono naruszenie przez zaskarżone postanowienie
przepisów postępowania cywilnego, tj. art. 378 § 1 oraz art. 382 k.p.c. w związku z
art. 369 ust. 1 pkt 1 i 2 p.u.n., polegające na całkowitym pominięciu i nie
rozpoznaniu zarzutów dotyczących szeregu postępowań naprawczych, co
skutkowało przyjęciem, że wniesienie o ogłoszenie upadłości nastąpiło z
naruszeniem terminu; art. 382 i art. 381 k.p.c. w związku z art. 369 ust. 1 pkt 1 i 2
p.u.n. przez uznanie przedstawianych na etapie postępowania zażaleniowego
faktów i dowodów za spóźnione; art. 365 § 1 k.p.c. w związku z art. 1
rozporządzenia Prezydenta Rzeczypospolitej z dnia 24 października 1934 r. -
Prawo o postępowaniu układowym przez nieuwzględnienie otwarcia postępowania
układowego wobec dłużnika H. Bracia L. A. L., K. L. Spółka jawna w S., skutkiem
czego było nieuznanie niewypłacalności, jako następstwa okoliczności
3
wyjątkowych i niezależnych od upadłego. W taki sam sposób uzasadniono zarzut
naruszenia art. 369 ust. 1 pkt 1 i 2 p.u.n. oraz niesłuszne przyjęcie, że wniosek o
ogłoszenie upadłości w świetle art. 21 ust. 1 p.u.n. został złożony nie w terminie.
Skarżący wnieśli o uchylenie w całości zaskarżonego orzeczenia i przekazanie
sprawy do ponownego rozpoznania z zasądzeniem kosztów zastępstwa
procesowego według norm przepisanych.
Sąd Najwyższy zważył, co następuje:
Skargi kasacyjne należało oddalić w całości jako bezzasadne.
W pierwszej kolejności należy rozważyć zarzuty podnoszone w ramach
drugiej podstawy kasacyjnej, bowiem kontrola prawidłowości zastosowania, czy też
wykładni prawa materialnego może być dokonana jedynie na podstawie
prawidłowo ustalonego stanu faktycznego sprawy. W ramach drugiej podstawy
kasacyjnej skarżący zarzucili naruszenie art. 378 § 1 oraz art. 382 k.p.c. w związku
z art. 369 ust. 1 pkt 1 i 2 p.u.n. poprzez całkowite pominięcie i merytoryczne nie
rozpoznanie przez Sąd Okręgowy zarzutów zażalenia, dotyczących
nieuwzględnienia przez Sąd pierwszej instancji otwarcia wobec Spółki H. Bracia L.
spółka jawna A. L., K. L. w S. szeregu postępowań naprawczych; ponadto skarżący
zarzucili naruszenie art. 382 oraz art. 381 k.p.c. w związku z art. 369 ust. 1 pkt 1 i 2
p.u.n. poprzez ich niezastosowanie wskutek błędnego przyjęcia, iż przedstawione
w zażaleniu nowe fakty i dowody należało uznać za spóźnione.
Istotą postępowania apelacyjnego jest ponowne rozpoznanie sprawy.
Zgodnie z art. 378 § 1 k.p.c., sąd drugiej instancji rozpoznaje sprawę w granicach
apelacji; w granicach zaskarżenia bierze jednak z urzędu pod uwagę nieważność
postępowania. Rozpoznanie sprawy w granicach apelacji oznacza, że sąd drugiej
instancji nie koncentruje się jedynie na ocenie zasadności zarzutów apelacyjnych,
lecz ponownie rozstrzyga merytorycznie o zasadności zgłoszonych roszczeń
procesowych. W orzecznictwie podkreśla się, że jakkolwiek postępowanie
apelacyjne jest postępowaniem odwoławczym i kontrolnym, to jednak zachowuje
charakter postępowania rozpoznawczego. Oznacza to, że sąd drugiej instancji ma
pełną swobodę jurysdykcyjną, ograniczoną jedynie granicami zaskarżenia.
W konsekwencji może, a jeżeli je dostrzeże - powinien, naprawić wszystkie
naruszenia prawa materialnego, niezależnie od tego, czy zostały wytknięte
4
w apelacji, pod warunkiem, że mieszczą się w granicach zaskarżenia
(zob. postanowienie SN z dnia 4 października 2002 r., III CZP 62/02, OSNC 2004,
Nr 1, poz. 7; wyrok SN z dnia 24 sierpnia 2009 r., I PK 32/09, niepubl.). Powyższe
kwestie zostały wyjaśnione przez Sąd Najwyższy w uchwale składu siedmiu
sędziów z dnia 31 stycznia 2008 r. (III CZP 49/07, OSNC 2008, Nr 6, poz. 55),
zgodnie z którą sąd drugiej instancji rozpoznający sprawę na skutek apelacji nie
jest związany przedstawionymi w niej zarzutami dotyczącymi naruszenia prawa
materialnego, wiążą go natomiast zarzuty dotyczące naruszenia prawa
procesowego, przy czym w granicach zaskarżenia bierze pod rozwagę z urzędu
nieważność postępowania. W rozstrzygnięciu Sądu Okręgowego nie sposób
dopatrzeć się naruszenia art. 378 § 1 k.p.c. Sąd drugiej instancji przyjmując jako
własne ustalenia faktyczne Sądu Rejonowego prawidłowo uznał, że z uwagi na
wyjątkowość regulacji art. 369 p.u.n., to dłużnicy powinni wskazać okoliczności
faktyczne uzasadniające wniosek oraz wykazać przywołane przez siebie
twierdzenia w przedmiocie istnienia przesłanek opisanych w tym przepisie.
Wnioskodawcy na poparcie twierdzenia o fakcie, że ich niewypłacalność była
następstwem wyjątkowych i niezależnych od nich okoliczności, przywołali jedynie
akta sądowe sprawy z postępowania układowego prowadzonego wobec spółki
jawnej. Sąd Okręgowy odniósł się do przedstawionej okoliczności, podnosząc, że w
powołanej sprawie nie doszło do zatwierdzenia układu, a jak wskazali sami
wnioskodawcy, pogarszająca się sytuacja finansowa spółki skłoniła ich do złożenia
wniosku o ogłoszenie upadłości likwidacyjnej.
W odniesieniu do zarzutu naruszenia art. 382 k.p.c. należy wskazać, iż
zgodnie z tym przepisem sąd drugiej instancji orzeka na podstawie materiału
zebranego w postępowaniu w pierwszej instancji oraz w postępowaniu
apelacyjnym. W doktrynie oraz judykaturze słusznie przyjmuje się, że kognicja
sądu drugiej instancji obejmuje „rozpoznanie sprawy" i to w taki sposób, w jaki mógł
i powinien uczynić to sąd pierwszej instancji, którego wyłączna funkcja
rozpoznawcza nie budzi oczywiście żadnych wątpliwości. W każdej sytuacji
podstawą wyroku drugiej instancji - podobnie jak sądu pierwszej instancji - są
dokonane przez ten sąd ustalenia faktyczne, czego nie zmienia możliwość
posłużenia się przez sąd odwoławczy dorobkiem sądu pierwszej instancji i uznania
jego ustaleń za własne (por. uchwała SN z 23 marca 1999 r., III CZP 59/98, OSNC
5
1999, Nr 7 - 8, poz. 124). Dokonanie przez sąd drugiej instancji ustaleń faktycznych
umożliwia temu sądowi - stając się zarazem jego obowiązkiem - ustalenie
podstawy prawnej wyroku, a więc dobór właściwego przepisu prawa materialnego,
jego wykładnię oraz podjęcie aktu subsumcji. W niniejszej sprawie Sąd Okręgowy
prawidłowo zastosował prawo materialne, przy uprzednim dokonaniu niezbędnych
ustaleń faktycznych, koniecznych dla prawidłowego rozstrzygnięcia o zasadności
procesowych roszczeń stron. Sąd drugiej instancji samodzielnie dokonał
materialnoprawnej oceny żądania skarżących zawartego we wniosku o umorzenie
wierzytelności.
Powyższe rozważania prowadzą do wniosku, że nie jest uzasadniony
kasacyjny zarzut naruszenia zarówno art. 378 § 1 k.p.c., jak i art. 382 k.p.c. Należy
podkreślić, że w orzecznictwie przyjmuje się, iż naruszenie art. 382 k.p.c. jest
usprawiedliwione wówczas, gdy skarżący wykaże, że sąd drugiej instancji
bezpodstawnie nie uzupełnił postępowania dowodowego albo pominął część
„zebranego materiału", jeżeli przy tym uchybienia te mogłyby mieć istotny wpływ na
wynik sprawy (por. wyrok SN z 24 czerwca 2008 r., I PK 313/07, niepubl.). Ponadto
należy zauważyć, iż zarzut naruszenia art. 382 k.p.c., będącego ogólną dyrektywą
kompetencyjną, wyrażającą istotę postępowania apelacyjnego, w zasadzie nie
może stanowić samodzielnej podstawy kasacyjnej, lecz konieczne jest wskazanie
także tych przepisów regulujących postępowanie rozpoznawcze, którym sąd
drugiej instancji, rozpoznając apelację, uchybił (zob. wyrok SN z 6 stycznia 1999 r.,
II CKN 109/98, niepubl.; postanowienie SN z 7 lipca 1999 r., I CKN 504/99, OSNC
2000, Nr 1, poz. 17). Skarżący nie wykazali, aby sąd drugiej instancji
bezpodstawnie pominął część zebranego materiału dowodowego, a które to
uchybienie mogło mieć istotny wpływ na treść rozstrzygnięcia. Skarżący nie
wskazali także żadnych innych przepisów, z których uchybieniem można by wiązać
zasadność zarzutu naruszenia art. 382 k.p.c.
Jako bezzasadny należy ocenić także zarzut naruszenia art. 381 k.p.c.
w związku z art. 369 ust. 1 pkt 1 i 2 p.u.n. Zgodnie z powołanym przepisem k.p.c.
sąd drugiej instancji może pominąć nowe fakty i dowody, jeżeli strona mogła je
powołać w postępowaniu przed sądem pierwszej instancji, chyba że potrzeba
powołania się na nie wynikła później. Jak powszechnie przyjęto w doktrynie, celem
6
tego unormowania jest dążenie do koncentracji procesu, zachęcania stron do
przedstawiania całego materiału procesowego w pierwszej instancji,
przyspieszenia postępowania apelacyjnego oraz zakaz odrywania apelacji od
postępowania przed sądem pierwszej instancji. W niniejszej sprawie Sąd
Okręgowy prawidłowo zastosował art. 381 w związku z art. 397 § 2 k.p.c., uznając,
że powołane w zażaleniu twierdzenia i dowody na okoliczność zdarzeń, które
zdaniem skarżących miały wpływ na niewypłacalność spółki, a dotyczące sytuacji
w Kamerunie oraz na Wybrzeżu Kości Słoniowej, są spóźnione. Słusznie Sąd
drugiej instancji wskazał, że z okoliczności sprawy nie wynika niemożność ich
powołania już we wniosku o umorzenie należności, w szczególności, że powstały
one w 1999 roku, a przetłumaczone w dokumentach w 2003 roku. W ocenie Sądu
Najwyższego, oddalenie przez Sąd drugiej instancji wniosku o przeprowadzenie
dowodu, który został zgłoszony po raz pierwszy dopiero w tym postępowaniu i bez
wykazania, że potrzeba jego powołania nie istniała już w postępowaniu przed
sądem pierwszej instancji, stanowi właściwe zastosowanie art. 381 k.p.c. i nie
oznacza naruszenia prawa procesowego (por. wyrok SN z 9 września 1998 r.,
II UKN 183/98, OSNAPiUS 1999, Nr 17, poz. 557). Przedstawionej oceny nie
zmienia w niniejszej sprawie podnoszona przez skarżących okoliczność, że
twierdzenia wskazane dopiero w zażaleniu wynikały z dokumentów zawartych
w aktach postępowania upadłościowego oraz w aktach postępowania układowego.
Należy bowiem podkreślić, iż sąd rozpoznając wniosek upadłego o umorzenie
zobowiązań, złożony w trybie art. 369 p.u.n. nie ma obowiązku z urzędu
formułować twierdzeń i poszukiwać dowodów w przedmiocie takiego wniosku,
nawet jeżeli w aktach sprawy znajdują się określone dokumenty, jednakże upadły
sam nie przedstawił twierdzeń, ani nie powołał się na te dowody. To na upadłym
spoczywa ciężar udowodnienia przesłanek orzeczenia przez sąd o umorzeniu
w całości lub części jego zobowiązań, które nie zostały zaspokojone
w postępowaniu upadłościowym.
W sprawie nie doszło także do naruszenia art. 365 § 1 k.p.c. w związku z
art. 1 rozporządzenia Prezydenta Rzeczpospolitej z dnia 24 października 1934 r.
Prawo o postępowaniu układowym. Sąd rozpoznając wniosek o umorzenie
zobowiązań upadłego przyjął zgodnie z powołanym przepisem występowanie
7
postanowienia z dnia 3 września 2003 r. o otwarciu postępowania układowego
wobec dłużnika H. Bracia L. A. L., K. L. spółka jawna w S. Natomiast w granicach
zasady swobodnej oceny dowodów ustalił znaczenie tego orzeczenia dla
rozstrzygnięcia w niniejszej sprawie. Sąd drugiej instancji zauważył, że w
powołanej sprawie nawet nie doszło do zatwierdzenia przez sąd zawartego układu.
W rozpoznawanej sprawie Sąd Okręgowy nie naruszył także art. 369 ust. 1
pkt 1 i 2 p.u.n. poprzez błędne przyjęcie, że niewypłacalność nie była następstwem
okoliczności wyjątkowych i niezależnych od upadłych. Sąd drugiej instancji
szczegółowo przedstawił i omówił przesłanki warunkujące zastosowanie
wyjątkowej instytucji prawa upadłościowego - umorzenia zobowiązań upadłego
w całości lub części. Zgodnie z art. 369 ust. 1 p.u.n. w postanowieniu
o zakończeniu postępowania upadłościowego obejmującego likwidację majątku
upadłego, którym jest osoba fizyczna, sąd na wniosek upadłego może orzec
o umorzeniu w całości lub części zobowiązań upadłego, które nie zostały
zaspokojone w postępowaniu upadłościowym, jeżeli: 1) niewypłacalność była
następstwem wyjątkowych i niezależnych od upadłego okoliczności, 2) materiał
zebrany w sprawie daje podstawę do stwierdzenia, że nie zachodzą okoliczności
stanowiące podstawę do pozbawienia upadłego prawa prowadzenia działalności
gospodarczej na własny rachunek oraz pełnienia funkcji reprezentanta lub
pełnomocnika w spółce handlowej, przedsiębiorstwie państwowym, spółdzielni,
fundacji lub stowarzyszeniu, 3) upadły rzetelnie wykonywał obowiązki nałożone na
niego w postępowaniu upadłościowym. Przedstawione warunki stanowią zamknięty
katalog przesłanek koniecznych dla umorzenia zobowiązań upadłego, które muszą
wystąpić kumulatywnie. Brak wystąpienia choćby jednej z nich wyłącza możliwość
zastosowania instytucji z art. 369 p.u.n.
W niniejszej sprawie istota sporu sprowadza się do właściwego
zastosowania w ustalonym stanie faktycznym przesłanki wskazanej w punkcie
1 art. 369 ust. 1 p.u.n., tj. stwierdzenie, że niewypłacalność była następstwem
okoliczności wyjątkowych i niezależnych od upadłego. W doktrynie słusznie
rozumie się wskazany warunek, jako wszystkie zdarzenia i stosunki, których
powstania dłużnik w normalnym toku rzeczy nie mógł lub nie powinien był brać pod
uwagę, a na powstanie których nie miał żadnego wpływu, jak również okoliczności,
8
które nie są wynikiem jego niedbalstwa lub lekkomyślności. Tytułem przykładu
zdarzeń ujętych w dyspozycji art. 369 ust. 1 pkt 1 p.u.n. podaje się klęski
żywiołowe, zdarzenia polityczne, ciężką chorobę upadłego, pożar przedsiębiorstwa
upadłego. Należy podkreślić, iż wykładnia powołanego przepisu w zakresie pojęcia
„okoliczności wyjątkowych i niezależnych od upadłego" powinna mieć na względzie
szczególny charakter samej instytucji umorzenia zobowiązań upadłego oraz
kwalifikację podmiotu korzystającego z dobrodziejstwa art. 369 p.u.n., tj.
okoliczność, że wnioskodawca jest przedsiębiorcą, czyli podmiotem
profesjonalnym. Wobec tego, okolicznością wyjątkową, niezależną od upadłego nie
jest fakt pojawienia się podmiotów konkurencyjnych na rynku, na którym działa
także upadły. Przedsiębiorca powinien mieć świadomość działania w warunkach
wolnego rynku, z którym nierozerwalnie wiąże się konkurencyjność. Przedsiębiorca
sam odpowiada za ujemne skutki podejmowanych decyzji gospodarczych, gdyż
jest to normalne ryzyko związane z prowadzeniem działalności gospodarczej.
Umorzenie zobowiązań z art. 369 p.u.n. nie może być wykorzystywane jako środek
prawny służący swoistemu przerzucaniu negatywnych skutków decyzji
gospodarczych upadłego na jego kontrahentów i pozostałych uczestników życia
gospodarczego. W ramach okoliczności, które powinien przewidywać
przedsiębiorca mieści się także możliwość spadku cen wytwarzanych produktów,
z czym wiąże się zmniejszenie obrotów prowadzonego przedsiębiorstwa, brak
realizacji płatności przez kontrahentów upadłego, wahania kursów walut, zmiany
zasad kredytowania przez instytucje finansowe działalności gospodarczej
upadłego. Wymienione okoliczności mieszczą się w ramach normalnego,
przewidywalnego ryzyka związanego z prowadzeniem działalności gospodarczej.
Powyższe rozważania prowadzą do wniosku, że nieuzasadniony okazał się
również zarzut naruszenia art. 369 ust. 1 pkt 1 i 2 p.u.n., wobec czego także jako
bezprzedmiotowy należy ocenić zarzut naruszenia art. 21 ust. 1 p.u.n. poprzez
przyjęcie, że wniosek o ogłoszenie upadłości został złożony z naruszeniem terminu
wskazanego w powołanym przepisie. Rozstrzygnięcie tej kwestii nie ma znaczenia
dla zasadności skargi kasacyjnej.
W konsekwencji przedstawionych rozważań Sąd Najwyższy orzekł jak
w sentencji na podstawie art. 39814
k.p.c. w związku z art. 370 ust. 2 p.u.n.
9