Pełny tekst orzeczenia

Sygn. akt II CSK 425/10
WYROK
W IMIENIU RZECZYPOSPOLITEJ POLSKIEJ
Dnia 16 lutego 2011 r.
Sąd Najwyższy w składzie :
SSN Jan Górowski (przewodniczący)
SSN Wojciech Katner
SSA Maria Szulc (sprawozdawca)
w sprawie z powództwa Grzegorza B.
przeciwko "C." Spółce z ograniczoną odpowiedzialnością
Fabryce Mebli Tapicerowanych w Ł.
o zapłatę,
po rozpoznaniu na rozprawie w Izbie Cywilnej w dniu 16 lutego 2011 r.,
skargi kasacyjnej strony pozwanej
od wyroku Sądu Apelacyjnego z dnia 3 marca 2010 r.,
uchyla zaskarżony wyrok w punkcie pierwszym podpunkt b
oraz w punkcie drugim i trzecim, i sprawę w tym zakresie
przekazuje Sądowi Apelacyjnemu do ponownego rozpoznania i
rozstrzygnięcia o kosztach postępowania kasacyjnego.
Uzasadnienie
2
Powód Grzegorz B. dochodził w postępowaniu nakazowym od „C.” spółki z
o.o. z siedzibą w Ł. kwoty 839.531,84 zł z ustawowymi odsetkami od kwot i dat
wskazanych w pozwie z tytułu zapłaty za dostarczony towar oraz kwoty 11.476,85
zł z tytułu uiszczonej opłaty w postępowaniu egzekucyjnym.
Sąd Okręgowy nakazem zapłaty z dnia 8 grudnia 2008 r. r. uwzględnił
powództwo w całości. Rozpoznając sprawę wskutek zarzutów pozwanego,
postanowieniem z dnia 30 marca 2009 r. odrzucił pozew wobec uznania,
że zachodzi niedopuszczalność drogi sądowej wobec orzeczenia przez Sąd
Handlowy w M. o otwarciu postępowania upadłościowego pozwanej spółki.
Wskazał, że zgodnie z Rozporządzeniem Rady WE nr 1346/2000 z dnia 29 maja
2000 r. w sprawie postępowania upadłościowego, orzeczenie tego Sądu wywiera
bezpośrednie i automatyczne skutki na terenie Rzeczypospolitej Polskiej, a zatem
zgodnie z przepisami właściwego w sprawie prawa francuskiego pozwana objęta
została zakazem spłaty zobowiązań, a nadto nie może toczyć się przeciwko niej
postępowanie o zapłatę zobowiązań, które powstały przed datą wszczęcia
postępowania sauvegarde. Wskutek zażalenia powoda Sąd Apelacyjny
postanowieniem z dnia 17 czerwca 2009 r. uchylił zaskarżone postanowienie
i wskazał, że faktyczny brak jurysdykcji sądu francuskiego w przedmiocie
ogłoszenia upadłości nie może być podstawą do odmowy uznania postępowania
upadłościowego wszczętego przed tym sądem w oparciu o klauzulę porządku
publicznego (art. 26 rozporządzenia). Klauzula ta może jednak obejmować
materialnoprawne przesłanki wszczęcia postępowania upadłościowego.
Do podstawowych zasad polskiego porządku prawnego należy możliwość
wspólnego dochodzenia roszczeń wierzycieli od niewypłacalnych dłużników,
natomiast nie jest dopuszczalne wszczynanie postępowania z uwagi na
niewypłacalność lub zagrożenie niewypłacalnością innego podmiotu, niż dłużnik.
Uznał, że z orzeczenia Sądu Handlowego wprost wynika, iż podstawy wszczęcia
postępowania nie stanowiło zagrożenie niewypłacalności pozwanej spółki,
a zagrożenie niewypłacalnością grupy CAUVAL INDUSTRIES. Konsekwencją
byłaby redukcja wierzytelności z przyczyn, których nie można określić jako
niewypłacalności dłużnika, a taka sytuacja sprzeciwiałaby się konstytucyjnej
zasadzie ochrony prawa własności i innych praw majątkowych, które mogą być
3
ograniczone tylko w drodze ustawy (art. 21 i 64 ust. 1 i 3 Konstytucji).
Z powyższych względów przyjął, że brak jest podstaw do uznania wyroku Sądu
Handlowego w M. z dnia 1 października 2008 r., a w konsekwencji do stosowania
prawa francuskiego w zakresie skutków wszczęcia postępowania upadłościowego.
Sąd Okręgowy rozpoznając sprawę ponownie, uznał powództwo za
uzasadnione w świetle art. 535 k.c. i 481 § 1 i 2 k.c., i utrzymał nakaz zapłaty
w mocy, zaś Sąd Apelacyjny wyrokiem z dnia 3 marca 2010 r. zmienił wskutek
apelacji pozwanej ten wyrok uchylając nakaz zapłaty co do kwoty 11.476,85 zł i w
tym zakresie powództwo oddalił, utrzymał go w mocy w pozostałej części, oraz
oddalił apelację w pozostałym zakresie.
Rozstrzygnięcie obu Sądów zostało oparte o następujące ustalenia
faktyczne:
Za bezsporne zostały uznane okoliczności faktyczne dotyczące roszczenia
zgłoszonego w pozwie, bowiem pozwana nie kwestionowała, że kupiła u powoda
towar w okresie od 9 czerwca do 30 września 2008 r. i za niego nie zapłaciła.
W dniu 19 listopada 2008 r. powód uzyskał zabezpieczenie wierzytelności poprzez
zajęcie rachunku bankowego pozwanej i występując z wnioskiem do komornika
o dokonanie zabezpieczenia, uiścił opłatę w kwocie 11.476,85 złotych.
Pozwana w dniu 26 września 2008 r. złożyła do Sądu Handlowego w M.
pozew o wszczęcie postępowania upadłościowego i prawomocnym wyrokiem
z dnia 1 października 2008 r. sygn. akt [...] Sąd ten wszczął postępowanie
upadłościowe „ sauvegarde” wobec pozwanego na podstawie art. L620-1 i L621-1
i nast. francuskiego kodeksu handlowego. Uznał swoją jurysdykcję stwierdzając,
że główny ośrodek podstawowej działalności pozwanej, jako spółki wchodzącej
w skład grupy kapitałowej CAUVAL INDUSTRIES, znajduje się we Francji
w miejscowości L. Ustanowił sędziego komisarza i jego zastępcę, zarządców
sądowych oraz zastępców sądowych, otworzył okres obserwacji i wezwał
wierzycieli do zgłaszania wierzytelności w terminie dwóch miesięcy od ogłoszenia
wyroku w biuletynie BODACC. Pozwana powiadomiła powoda o wszczęciu
postępowania faxem z dnia 1 października 2008 r. i poinformowała, że zgodnie
z prawem francuskim nie może spłacać zobowiązań powstałych przed dniem
4
ogłoszenia upadłości, a powód powinien zgłaszać swoje wierzytelności do nadzorcy
sądowego.
Postanowieniem z dnia 10 grudnia 2008 r. Sąd Rejonowy dokonał wpisu
otwarcia postępowania upadłościowego sauvegarde w rejestrze Przedsiębiorców
Krajowego Rejestru Sądowego.
W dniu 20 lipca 2009 r. Sąd Handlowy w M. wydał wyrok w przedmiocie
ustalenia i zatwierdzenia planu ochronnego pozwanej, zgodnie z którym powód ma
być zaspokojony co do swej wierzytelności w jedenastu ratach w okresie 10 lat.
Sąd Okręgowy odnośnie do dopuszczalności drogi sądowej wskazał, iż w tej
kwestii wypowiedział się Sąd Apelacyjny w postanowieniu z dnia 17 czerwca
2009 r., a zatem wobec jego wiążącego charakteru, ponowne odrzucenie pozwu
(z uwagi na zarzut pozwanego) nie jest dopuszczalne. Ponadto Sąd Apelacyjny
orzekł o istnieniu podstaw do odmowy uznania wyroku Sądu Handlowego w M. na
podstawie klauzuli porządku publicznego określonej w art. 26 rozporządzenia,
wobec czego nie znajduje zastosowania art. 4, a w konsekwencji również prawo
francuskie o postępowaniu upadłościowym. Wskazał, że treść wyroku Sądu
Handlowego prowadzi do wniosku, że postępowanie sauvegarde zostało wszczęte
z uwagi na zagrożenie niewypłacalnością grupy kapitałowej CAUVAL
INDUSTRIES. Biorąc pod uwagę stwierdzenie sądu francuskiego, że pozwana nie
jest w stanie zagrożenia niewypłacalnością, za oczywiste uznał, że takie zagrożenie
nie występowało. W konsekwencji, podstawa wszczęcia postępowania nie była
związana z sytuacją finansową pozwanej, a grupy kapitałowej, co w świetle prawa
polskiego nie jest dopuszczalne.
Sąd Apelacyjny, rozpoznając sprawę wskutek apelacji pozwanej, odniósł się
do treści przepisów rozporządzenia Rady Unii Europejskiej (WE) nr 1346/2000
z dnia 29 maja 2000 r. w sprawie postępowania upadłościowego (Dz. U. UE L nr
160 poz. 1 ze zm., dalej rozporządzenie), a zwłaszcza art. 1 ust. 1, 2 pkt a, art. 3
ust. 1, art. 4 ust. 1 i 2, art. 16 ust. oraz art. 17 ust. 1. Wskazał, że ze wskazanych
dwóch ostatnich przepisów wynika, iż orzeczenie sądu państwa członkowskiego
podlega uznaniu z mocy prawa bez konieczności przeprowadzenia postępowania
delibacyjnego, a postępowanie wszczęte przez sąd państwa członkowskiego, który
5
uznał swoją jurysdykcję, wywołuje skutki prawne, określone prawem państwa
wszczęcia postępowania, w innych państwach członkowskich z mocy samego
prawa. W konsekwencji prawem właściwym dla oceny przebiegu postępowania
upadłościowego oraz jego skutków prawnych, jest prawo państwa członkowskiego,
w którym postępowanie to zostało wszczęte.
Sąd drugiej instancji wyjaśnił, że odstępstwo od tej zasady przewiduje art. 26
rozporządzenia stanowiący, iż każde państwo członkowskie może odmówić
uznania postępowania upadłościowego wszczętego w innym państwie
członkowskim albo wykonania wydanego w jego toku orzeczenia, o ile to uznanie
lub wykonanie prowadziłoby do rezultatu, który pozostaje w oczywistej
sprzeczności z jego porządkiem publicznym, w szczególności z jego podstawowymi
zasadami lub konstytucyjnie zagwarantowanymi prawami i wolnościami jednostki.
Dokonując wykładni pojęcia porządku publicznego, wobec braku jego
zdefiniowania w rozporządzeniu, powołał orzecznictwo Sądu Najwyższego
odnoszące się do art. 1146 k.p.c. i przytoczył wyrażony w nim pogląd, iż klauzula
porządku publicznego ma charakter wyjątkowy i jej zakresem objęte są zasady
wynikające z Konstytucji oraz podstawowe zasady rządzące poszczególnymi
dziedzinami prawa. Wskazał, że chodzi o szczególnie rażące wypadki odstępstwa
od istotnych i podstawowych zasad krajowego porządku prawnego. Nie jest
również wystarczająca zwykła sprzeczność z normami prawa krajowego, chodzi
bowiem o sprzeczność orzeczenia z samymi fundamentami porządku prawnego
państwa. Powołując pkt 22 Preambuły rozporządzenia Sąd Apelacyjny przytoczył
zasadę swobody przepływu orzeczeń między państwami członkowskimi oraz
zasadę wzajemnego zaufania, których konsekwencją jest ograniczenie przyczyn
odmowy orzeczenia do minimum, oraz brak uprawnienia sądów państwa
członkowskich do merytorycznej kontroli orzeczenia. Dokonał także porównania
regulacji prawnych postępowania sauvegarde i polskiego postępowania
naprawczego i doszedł do wniosku, że postępowanie francuskie nie wykazuje
takich cech, które prowadziłyby do naruszenia podstawowych zasad prawa
upadłościowego i naprawczego. Mimo, że powód nie uczestniczył w postępowaniu
w przedmiocie wszczęcia procedury, nie doszło do naruszenia podstawowych
zasad krajowego porządku publicznego, bo w obu postępowaniach udział
6
wierzyciela jest ograniczony, a nadto powód skorzystał z prawa zgłoszenia swojej
wierzytelności i uzyskania zaspokojenia na warunkach określonych w tym
postępowaniu.
Sąd drugiej instancji wskazał, że sama możliwość zaspokojenia nie
wyczerpuje problematyki analizy klauzuli porządku publicznego, bo obejmuje ona
również materialnoprawne przesłanki wszczęcia postępowania upadłościowego
i naprawczego. Do podstawowych zasad polskiego porządku prawnego należy
możliwość wspólnego dochodzenia roszczeń wierzycieli od niewypłacalnych
dłużników, a także wdrożenia postępowania naprawczego w stosunku do
przedsiębiorcy zagrożonego niewypłacalnością. W jego ocenie istotne jest to,
że takie postępowanie może się toczyć w stosunku do niewypłacalnego lub
zagrożonego niewypłacalnością dłużnika, natomiast nie jest dopuszczalne jego
wszczęcie z uwagi na niewypłacalność, bądź zagrożenie niewypłacalnością innego
podmiotu, niż dłużnik. Taką samą zasadę przewidują przepisy rozporządzenia.
Za prawidłowe uznał ustalenie, że postępowanie sauvegarde zostało wszczęte
z uwagi na zagrożenie niewypłacalnością grupy kapitałowej Cauval Industries,
bowiem z uzasadnienia Sądu francuskiego wynika, że gdyby restrukturyzacja
finansowa poszczególnych podmiotów wchodzących w skład tej grupy kapitałowej
nie miała nastąpić w szybkim czasie, to podmioty te nie mogłyby wypełniać swoich
zobowiązań i znalazłyby się w sytuacji zaprzestania płatności, a nadto, iż pozwana
Spółka nie jest w stanie niewypłacalności, ponieważ jej pasywa wynoszą 2.607
euro, a aktywa rozporządzalne 377.104 euro. Ustalenia te wskazują, że podstawa
wszczęcia nie była bezpośrednio związana z sytuacją finansową pozwanej spółki,
lecz całej grupy kapitałowej. Wprawdzie grupa kapitałowa jest największym
udziałowcem pozwanej (jedynym udziałowcem pozwanej jest spółka Nordica
Beteilung – GmbH, której wyłącznym udziałowcem jest spółka Norwal Beteilung,
która z kolei w 90 % stanowi własność spółki Cauval Industries), to jednak
problemy tych spółek nie mają wpływu na ocenę sytuacji pozwanej w kontekście jej
niewypłacalności lub zagrożenia niewypłacalnością. Konsekwencją postępowania
byłaby redukcja wierzytelności, jakie przysługują wierzycielom w stosunku do tej
spółki z przyczyn, których nie można określić jako zagrożenie niewypłacalnością
dłużnika, a wierzyciele pozwanej mieliby ponosić koszty uzdrowienia sytuacji
7
finansowej jej udziałowca. Sprzeciwia się to gwarantowanej przez Konstytucję
zasadzie prawa do własności i innych praw majątkowych, które to prawo może być
ograniczone tylko w drodze ustawy. Ubocznie Sąd drugiej instancji zauważył,
że oceny tej nie zmienia wydanie przez Sąd Handlowy w M. w dniu 20 lipca 2009 r.
wyroku zatwierdzającego plan ochronny dla pozwanej, bowiem nie ma on wpływu
na ocenę skutków prawnych wszczęcia postępowania sauvegarde na gruncie
krajowego porządku publicznego. Przyznał natomiast rację pozwanemu co do
wadliwości orzeczenia Sądu pierwszej instancji w zakresie kwoty 11.476,85 zł,
stanowiącej równowartość opłaty od wszczęcia postępowania egzekucyjnego na
podstawie postanowienia zabezpieczającego. W jego ocenie, wobec uchylenia
przez Sąd Apelacyjny postanowienia zabezpieczającego wskutek zażalenia
pozwanej, powód nie wykazał podstawy prawnej żądania.
Sąd Apelacyjny uznał zatem wszystkie zarzuty pozwanej zmierzające do
podważenia stanowiska Sądu Okręgowego w zakresie odmowy uznania wyroku
Sądu Handlowego w M. z dnia 1 października 2008 r. za niezasadne, co stanowiło
podstawę utrzymania nakazu zapłaty co do kwoty 839.531,84 złote i oddalenia
apelacji w tej części.
Powyższy wyrok zaskarżyła pozwana skargą kasacyjną opartą na obu
podstawach określonych w art. 3983
§ 1 i 2 k.p.c.
W ramach pierwszej podstawy kasacyjnej (art. 3983
§ 1 k.p.c.) zarzuciła
naruszenie art. 26 rozporządzenia i w konsekwencji naruszenie art. 316 § 1 k.p.c.
w zw. z art. 391 § 1 k.p.c., art. 26 rozporządzenia oraz art. 4 rozporządzenia
w związku z art. L 622-10 i L622 – 11 francuskiego kodeksu handlowego, art. 65
§ 1 k.c. w związku z treścią uzasadnienia wyroku Sądu Handlowego w M. z dnia 1
października 2008 r. i w związku z art. 244 k.p.c. W ramach drugiej podstawy
kasacyjnej (art. 3983
§ 1 pkt 2 k.p.c.) zarzuciła naruszenie art. 320 k.p.c.
Wniosła o uchylenie i zmianę zaskarżonego wyroku Sądu Apelacyjnego poprzez
wydanie wyroku reformatoryjnego oddalającego powództwo, ewentualnie o jego
uchylenie i przekazanie sprawy do ponownego rozpoznania.
Powód wniósł o oddalenie skargi kasacyjnej.
Sąd Najwyższy zważył, co następuje:
8
Podstawowym aktem wspólnotowego porządku prawnego normującym
problematykę upadłości transgranicznych jest rozporządzenie Rady (WE)
1346/2000. Należy ono do kategorii aktów prawa zaliczanych do prawa wtórnego,
obowiązujących i stosowanych w państwach członkowskich bezpośrednio.
W licznych orzeczeniach Europejski Trybunał Sprawiedliwości stwierdzał
bezpośrednią skuteczność prawa wspólnotowego w obrębie systemu prawnego
państw członkowskich oraz akcentował, że podstawowym warunkiem realizacji
celów Wspólnoty jest zapewnienie jednolitej skuteczności prawa wspólnotowego
we wszystkich państwach członkowskich. Podkreślał również, iż ważność środków
Wspólnoty oraz ich skuteczność w prawie wewnętrznym nie może być podważana
poprzez stwierdzenia, że jest ono rzekomo przeciwne prawom fundamentalnym
sformułowanym w konstytucji państwa członkowskiego, czy też zasadom jego
konstytucyjnej struktury, a zatem nie wolno się powoływać na prawo wewnętrzne
dla przeciwstawienia go normom stanowionym przez Wspólnoty (patrz sprawa 6/64
Flamino Costa v. ENEL, Zb. Orz. 1964 s.585, sprawa 14/68 Walt Wilhelm i inni
v. Federalny Urząd Kartelowy, Zb. Orz 1969 s. 1, sprawa 11/70 Internationale
Handelsgesellschaft GmbH v. Einfuhr – und Vorratsstelle fur Getreide und
Futtermittel, Zb. Orz. 1970, s. 1161).
Z powyższego wynika, że podstawowymi zasadami obowiązującymi przy
rozpoznawaniu spraw upadłościowych transgranicznych jest zasada nadrzędności
przepisów rozporządzenia nad polskim systemem krajowym oraz zasada
jednolitości i skuteczności stosowania tego aktu prawnego we wszystkich
państwach członkowskich. Stosowanie prawa krajowego dopuszczalne jest
wyłącznie w takim zakresie, w jakim rozporządzenie na to zezwala.
Kluczowym problemem w sprawie niniejszej jest to, czy dopuszczalne jest
w świetle art. 26 rozporządzenia badanie, w kontekście klauzuli ordre public, przez
sąd państwa członkowskiego orzeczenia sądu innego państwa członkowskiego
w przedmiocie wszczęcia postępowania upadłościowego, w zakresie, w jakim
przyjął swoją jurysdykcję oraz uznał przesłanki do wszczęcia postępowania
upadłościowego.
9
Problem ten występuje w wypadku tzw. upadłości transgranicznej, czyli
określonej procedury prawnej wszczynanej w wypadku niewypłacalności dłużnika
lub zagrożenia niewypłacalnością, polegającej na wspólnym dochodzeniu roszczeń
przez jego wierzycieli, przy czym konieczne jest wystąpienie elementu
transgranicznego, tj. czynnika łączącego to postępowanie z porządkiem prawnym
innego państwa członkowskiego.
Rozporządzenie nr 1346/2000 jest podstawowym aktem prawa
wspólnotowego regulującym zbiorowe postępowania przewidujące niewypłacalność
dłużnika, które obejmują całkowite lub częściowe zajęcie majątku dłużnika oraz
powołanie zarządcy, przy czym jego zasięg terytorialny obejmuje wszystkie
państwa członkowskie (z wyjątkiem Danii).
Kompetencje jurysdykcyjne sądów zostały unormowane w art. 3 ust. 1, który
po pierwsze, upoważnia sądy państw członkowskich do wszczynania i prowadzenia
postępowań upadłościowych w rozumieniu art. 2 lit a w związku z art. 1 ust. 1 , oraz
po drugie, wskazuje za pomocą łącznika w postaci głównego ośrodka podstawowej
działalności dłużnika (COMI), którego to państwa sąd jest właściwy (zdanie
pierwsze) do wszczęcia i prowadzenia postępowania. Dodać należy, że w wypadku
spółek i osób prawnych rozporządzenie wprowadza wzruszalne domniemanie,
że głównym ośrodkiem ich działalności jest siedziba określona w statucie (zdanie
drugie). Pojęcie głównego ośrodka podstawowej działalności dłużnika wzbudza
szereg kontrowersji, mimo wyjaśnienia zawartego w punkcie 13 Preambuły,
iż powinno ono oznaczać miejsce, w którym dłużnik zazwyczaj zarządza swoją
działalnością i jako takie jest rozpoznawalne przez osoby trzecie. Przyczyną jest
dość ogólne sformułowanie poszczególnych zwrotów składających się na COMI,
co powoduje różne stanowiska doktryny co do wykładni tego pojęcia,
a w konsekwencji rozbieżność orzecznictwa sądów różnych krajów państwa
członkowskich. Przykładowo wskazać należy na dwie zasadnicze teorie - teorię
miejsca podejmowania strategicznych decyzji kontrolnych, zakładającą,
że zasadnicze znaczenie dla ustalenia głównego ośrodka podstawowej działalności
ma sposób organizacji funkcji kierowniczych przedsiębiorstwa (mind of
management) i stosowaną najczęściej w systemie anglosaskim, oraz teorię
działalności gospodarczej (business activity theory) zakładającą, że jest nim
10
miejsce, w którym faktycznie jest prowadzona działalność dłużnika. Problem ten
nabiera znaczenia, gdy postępowanie upadłościowe dotyczy spółki, która wchodzi
w skład grupy kapitałowej składającej się z podmiotów prawnie niezależnych, lecz
powiązanych kapitałowo. Możliwe jest bowiem, że dłużnik faktycznie prowadzi
działalność w innym państwie członkowskim, niż państwo, w którym znajduje się
ośrodek kierowniczy grupy kapitałowej, który podejmuje decyzje strategiczne dla
całej grupy, w tym również dłużnika. Przy zastosowaniu teorii mind of management
dopuszczalne jest przyjęcie, że główny ośrodek podstawowej działalności dłużnika
znajduje się w tym państwie członkowskim, w którym ma siedzibę i wykonuje
funkcje kierownicze spółka dominująca, natomiast przy przyjęciu teorii business
activity theory taka wykładnia pojęcia głównego ośrodka podstawowej działalności
dłużnika nie jest dopuszczalna. Dokonując wykładni przepisów rozporządzenia
opowiedzieć należy się za teorią działalności gospodarczej. Po pierwsze, zgodnie
z art. 1 ustęp 1 rozporządzenie ma zastosowanie do zbiorowych postępowań
przewidujących niewypłacalność dłużnika. Termin „zbiorowe postępowania” odnosi
się do wielości wierzycieli, natomiast podmiotem postępowania może być dłużnik,
czyli osoba fizyczna lub prawna, ale nie grupa kapitałowa. Rozporządzenie nie
zawiera uregulowań odnoszących się do upadłości wielu podmiotów powiązanych
kapitałowo.
Po drugie, treść art. 3 ust. 1 rozporządzenia określa COMI dłużnika jako
„główny ośrodek podstawowej działalności dłużnika” (w języku angielskim centre of
debtor΄s main interests). Wiąże zatem jurysdykcję sądu z tym państwem,
na którego terytorium dłużnik zarządza tą działalnością, która stanowi, według
kryteriów obiektywnych, zasadniczy zakres działań podejmowanych w celu
uzyskania efektów ekonomicznych (podmioty gospodarcze), lub w celu
konsumpcyjnym (osoby fizyczne nie będące podmiotami gospodarczymi).
Mieć należy na uwadze wyjaśnienie zawarte w punkcie 13 Preambuły, zgodnie
z którym główny ośrodek działalności dłużnika oznacza miejsce, w którym dłużnik
zazwyczaj zarządza swoją działalnością i jako takie jest rozpoznawalne przez
osoby trzecie. W wypadku spółki ośrodkiem tym będzie siedziba określona
w statucie (art. 3 ust. 1 zd. 2), a w wypadku obalenia tego domniemania
rzeczywista siedziba zarządu rozpoznawalna przez osoby trzecie.
11
Po trzecie, mieć należy na uwadze orzecznictwo Europejskiego Trybunału
Sprawiedliwości, a przede wszystkim wyrok z dnia 2 maja 2006 r. w sprawie C –
341/04 w sprawie Eurofood IFSC Ltd. Trybunał stwierdził, że w celu określenia
głównego ośrodka podstawowej działalności spółki zależnej będącej dłużnikiem,
domniemanie ustanowione w art. 3 ust. 1 rozporządzenia może zostać obalone
tylko wtedy, gdy obiektywne i możliwe do zweryfikowania przez osoby trzecie
kryteria umożliwiają stwierdzenie, że rzeczywista sytuacja jest odmienna niż ta,
która wynikałaby z położenia przedsiębiorstwa, w miejscu statutowej siedziby
spółki. Podkreślił również, że sama okoliczność, że ekonomiczne decyzje takiej
spółki są lub mogą być kontrolowane przez spółkę nadrzędną, mającą siedzibę
w innym państwie członkowskim, nie jest wystarczająca do obalenia domniemania
ustanowionego przez rozporządzenie.
Reasumując, przyjąć należy, że na gruncie rozporządzenia jest wykluczone
wszczęcie jednego postępowania upadłościowego w stosunku do całej grupy
kapitałowej, bowiem przesłanki upadłości muszą być badane odrębnie w stosunku
do każdej spółki, jak również nie jest dopuszczalne przyjęcie jako COMI spółki
zależnej siedziby zarządu spółki dominującej, tj. miejsca sprawowania nad nią
realnej kontroli.
Zgodnie z art. 16 ust. 1 rozporządzenia, wszczęcie postępowania
upadłościowego przez sąd państwa członkowskiego właściwy w świetle art. 3
podlega uznaniu we wszystkich pozostałych państwach członkowskich z chwilą,
gdy orzeczenie stanie się skuteczne w państwie wszczęcia postępowania, zaś art.
17 ustęp 1 stanowi, że wywołuje ono bez potrzeby dopełnienia jakichkolwiek
formalności skutki, które wynikają z prawa państwa wszczęcia postępowania.
W punkcie 22 preambuły podkreślono, że automatyczne uznanie powinno
oznaczać, iż skutki wynikające z postępowania na podstawie prawa państwa
wszczęcia postępowania rozciągają się na wszystkie inne państwa członkowskie,
a nadto uznawanie orzeczeń powinno się opierać na zasadzie wzajemnego
zaufania i przyczyny odmowy powinny być ograniczone do minimum. Taką też
wykładnię art. 16 rozporządzenia przyjął Europejski Trybunał Sprawiedliwości
w wyżej cytowanym wyroku w sprawie Eurofood wskazując, że wszczęcie
głównego postępowania upadłościowego przez Sąd jednego państwa
12
członkowskiego powinno zostać uznane przez sądy innych państw członkowskich,
bez możliwości badania przez te sądy oceny właściwości dokonanej przez sąd
państwa wszczęcia postępowania. Podkreślił, że zasada pierwszeństwa określona
w tym przepisie jest oparta na zasadzie wzajemnego zaufania i wskazał, że jeżeli
zainteresowany chce podważyć właściwość sądu, który wszczął postępowanie,
musi skorzystać ze środków zaskarżenia orzeczenia o wszczęciu postępowania,
przewidzianych przez prawo krajowe państwa członkowskiego, w którym zostało
wszczęte to postępowanie, i przed sądami tego państwa członkowskiego.
Uznał również, że mechanizm przewidujący, iż wszczęte może zostać tylko jedno
postępowanie główne wywołujące skutki prawne we wszystkich państwach
członkowskich, mógłby zostać poważnie zaburzony, jeżeli sądy tych państw,
mogłyby korzystać z konkurencyjnej właściwości.
Mając tę wykładnię na uwadze uznać zatem należy, że w celu zachowania
zasady zaufania, orzeczenie sądu państwa członkowskiego o wszczęciu
postępowania upadłościowego powinno być, po pierwsze, automatycznie uznane
przez wszystkie państwa członkowskie, po drugie, orzeczenie, to powinno być
uznane bez badania jego prawidłowości, i po trzecie, orzeczenie to wywołuje we
wszystkich państwach członkowskich skutki, które wynikają z prawa państwa
wszczęcia postępowania.
Konsekwencją powyższego jest, niezależnie od oceny prawidłowości
rozstrzygnięcia Sądu Handlowego z 1 października 2008 r. o wszczęciu
postępowania upadłościowego pozwanej w przedmiocie przyjętej wykładni art. 3
ust. 1 rozporządzenia, brak możliwości badania oceny właściwości dokonanej przez
ten Sąd, jak również co do zasady, automatyczne uznanie tego orzeczenia.
Wyjątkiem od zasady automatycznego uznania orzeczenia jest art. 26
rozporządzenia, dający państwu członkowskiemu prawo odmowy uznania
postępowania upadłościowego w innym państwie członkowskim, albo jego
wykonania, o ile uznanie to lub wykonanie prowadziłoby do rezultatu, który
pozostaje w oczywistej sprzeczności z jego porządkiem publicznym,
w szczególności z jego podstawowymi zasadami lub konstytucyjnie
zagwarantowanymi prawami i wolnościami jednostki.
13
Wskazać należy, że sformułowanie „z jego porządkiem publicznym”
wskazuje, że pojęcie to powinno być interpretowane jako krajowy porządek
publiczny państwa członkowskiego uznającego orzeczenie, jednakże orzecznictwo
Europejskiego Trybunału Sprawiedliwości opowiada się za koncepcją, że jest to
instytucja prawa krajowego, ale interpretowana poprzez standardy wspólnotowego
porządku prawnego, a zwłaszcza aktu wspólnotowego, w którym jest zawarte,
w zakresie ustalenia jej granic zewnętrznych. Trybunał uznał również swoją
kompetencję do badania, czy interpretacja pojęcia porządku krajowego przez sądy
państwa członkowskich nie przekracza dopuszczalnych granic (patrz wyroki ETS
z dnia 28 marca 2001 r. w sprawie C- 7 98 Dieter Krombach v. Andre΄Bamaberski,
Zb. Orz. 2000, str. I – 1935 pkt 22 – 23, i z dnia 11 maja 2000 r. w sprawie C –
38/98 Reَgie Nationale des Usines Renault SA v. Maxicar SpA, Orazio Formento,
Zb. Orz. 2000, str. I – 2973, pkt 27 – 28).
Klauzula ordre public (public policy) jest klauzulą generalną i jako taka jest
pojęciowo otwarta, a wyjaśnienie jej treści pozostawione jest sądowi orzekającemu
w danej sprawie. Zarówno doktryna, jak i orzecznictwo sformułowały jednakże
ogólne zasady, którymi należy się kierować przy zastosowaniu klauzuli.
Powszechnie przyjmuje się, że ponieważ klauzula porządku publicznego jest
wyjątkiem od zasady stosowania prawa obcego, lub uznania zagranicznych
orzeczeń opartych na tym prawie i niedopuszczalne jest interpretowanie jej
w sposób rozszerzający. Ponadto wskazano, że przez podstawowe zasady
porządku prawnego należy rozumieć fundamentalne zasady konstytucyjne
dotyczące ustroju społeczno – gospodarczego oraz naczelne zasady rządzące
poszczególnymi dziedzinami prawa materialnego i procesowego. Nie wystarczy
także zwykłe naruszenie tych zasad, ale naruszenie powinno być oczywiste,
wyraźne i istotne, a zatem klauzula może być stosowana w szczególnie rażących
wypadkach. Nie uzasadnia odmowy uznania orzeczenia zagranicznego zwłaszcza
sama jego sprzeczność z bezwzględnie obowiązującymi przepisami prawa
polskiego. Wskazuje się również na niedopuszczalność kontroli merytorycznej
orzeczenia zagranicznego (patrz postanowienia Sądu Najwyższego z dnia
5 listopada 1975 r., I CR 625/75, OSNC 1976, nr 10, poz. 215, z dnia 21 kwietnia
1978, IV CR 65/78, OSN 1980, poz. 233, z dnia 2 czerwca 1980 r., I CR 124/80,
14
OSNC 1981/1/13, z dnia 23 sierpnia 1990 r., I CR 415/90, OSP 1992, z. 3 poz. 68,
z dnia 18 stycznia 2002 r., I CKN 722/99 Prok. i Pr. 2002, nr 5 poz. 39, z dnia 26
lutego 2003 r., II CK 13/03, OSNC 2004/5/80, OSP 2003/10/126, z dnia 9 marca
2004 r., I CK 412/03, niepubl., z dnia 28 marca 2007 r., II CSK 533/06, niepubl.,
postanowienie Sądu Apelacyjnego w Warszawie z dnia 30 maja 2000 r. I ACa
57/00, OSA 2001/3/13). Taką też wykładnię klauzuli ordre public na gruncie art. 26
rozporządzenia przyjął Europejski Trybunał Sprawiedliwości w wyżej cytowanym
wyroku w sprawie Eurofood podkreślając jej wyjątkowy charakter i dopuszczalność
jej stosowania wyłącznie w wypadku, gdyby uznanie orzeczenia byłoby niezgodne
z porządkiem prawnym państwa uznającego w takim stopniu, że zagrażałoby
to jednej z zasad podstawowych, zaś naruszenie przepisu prawa uznawanego za
podstawowy byłoby oczywiste.
Mając na względzie powyższe uwagi wskazać należy, że w świetle art. 26
rozporządzenia należy oceniać dopuszczalność zastosowania klauzuli porządku
publicznego badając, jaki rezultat wywarło orzeczenie Sądu Handlowego w M., i
czy ten rezultat jest sprzeczny z podstawowymi zasadami porządku prawnego
w Polskiej Rzeczypospolitej Polskiej przy uwzględnieniu standardów wyznaczonych
przez przepisy rozporządzenia.
Brak jest podstaw, by podzielić argumenty powoda zmierzające do takiej
wykładni, że w rozumieniu rozporządzenia pojęcie rezultatu zawarte w art. 26
rozporządzenia należy wykładać w sposób rozszerzający jako obejmujące pojęcie
zarówno skutku, jak i ogólnych faktów następujących w wyniku uznania
postępowania upadłościowego. Z uzasadnienia wynika, że argumenty te, w istocie,
zmierzają do przyjęcia dopuszczalności badania, w świetle klauzuli porządku
publicznego, przesłanek wszczęcia postępowania upadłościowego pozwanej,
uznanych przez Sąd Handlowy jako wystarczające do wydania orzeczenia
pozytywnego. Tymczasem, mając na uwadze treść art. 26 oraz art. 16 zdanie
2 rozporządzenia, uznać należy, że przepis ten nie daje podstawy do
merytorycznego badania orzeczenia wszczynającego postępowanie upadłościowe,
czyli badania istoty zawartego w nim rozstrzygnięcia, a zwłaszcza nie daje
podstawy do badania przesłanek przyjętych za podstawę orzeczenia. Prowadzi do
tego wniosku również wykładnia dokonana przez Trybunał, mocno akcentująca
15
konieczność stosowania zasady pierwszeństwa sądu orzekającego o wszczęciu
postępowania upadłościowego, oraz zasady zaufania.
Sąd Apelacyjny oceniając dopuszczalność zastosowania zasady ordre public
dokonał, w zakresie skutków orzeczenia, porównania systemu postępowania
upadłościowego we Francji i w Polsce, i doszedł do przekonania, że zestawienie
przepisów francuskiego kodeksu handlowego oraz polskiego prawa
upadłościowego i naprawczego prowadzi do jednoznacznego wniosku,
że wszczęcie postępowania upadłościowego na podstawie art. L6211
i n.
francuskiego kodeksu handlowego nie jest sprzeczne z podstawowymi zasadami
porządku publicznego. Dokonał jednak rozszerzającej wykładni art. 26
rozporządzenia przyjmując, że dopuszczalne jest badanie materialnoprawnych
przesłanek wszczęcia postępowania upadłościowego pozwanej przez Sąd
Handlowy w M., co doprowadziło do uznania, że przesłanki wszczęcia
postępowania ustalone na podstawie uzasadnienia tego Sądu, są sprzeczne
z zasadą prawa do własności i innych praw majątkowych, określoną w art. 64 ust. 1
i 3 Konstytucji RP.
Wskazać należy, że ustalenie zewnętrznych granic ordre public, a zwłaszcza
granicy pomiędzy merytorycznym badaniem orzeczenia lub jego przesłanek,
a skutkiem orzeczenia, bywa niezwykłe trudne. Niemniej jednak pamiętać należy,
że w świetle art. 26 rozporządzenia, nie chodzi o sprzeczność orzeczenia lub
przesłanek przyjętych przez sąd zagraniczny, jako jego podstawa z polskim
porządkiem prawnym, a o sprzeczność rezultatu orzeczenia z tymi zasadami.
Rezultatem zaś jest wszczęcie postępowania, w tym wypadku zbliżonego do
polskiego postępowania naprawczego, w stosunku do spółki prawa handlowego
oraz jego skutki określone prawem francuskim odnoszące się do przebiegu
postępowania (art. 4 ust. 1, art. 4 ust. 2 lit e, art. 4 ust. 2 lit g, art. 4 ust. 2 lit k).
Jak prawidłowo uznał Sąd Apelacyjny skutki te nie są sprzeczne z podstawowymi
zasadami porządku prawnego.
Wskazać ponadto należy, że jedyna okoliczność stanowiąca podstawę
odmowy uznania orzeczenia Sądu francuskiego zarówno przez Sąd Okręgowy, jak
i Apelacyjny, tj. sprzeczność orzeczenia o wszczęciu postępowania upadłościowego
16
spółki zależnej nie zagrożonej niewypłacalnością z uwagi na zagrożenie
niewypłacalnością całej grupy kapitałowej, której jest członkiem, z podstawowymi
zasadami polskiego porządku prawnego, w istocie nie miała znaczenia w sprawie.
Wbrew bowiem ocenie Sądu Apelacyjnego, wyrok z dnia 1 października
2008 r. w przedmiocie wszczęcia postępowania sauvegarde w stosunku do
pozwanej zostało wydane przez Sąd Handlowy w M. z uwagi na zagrożenie
niewypłacalnością pozwanej wobec ogłoszenia upadłości jej głównego klienta
(NORDICA POLSTER MOBEL), a nie z uwagi na zagrożenie niewypłacalnością całej
grupy kapitałowej CAUVAL INDUSTRIES. Również w motywach wyroku znalazł
odzwierciedlenie fakt, że wprawdzie pozwana w dniu wszczęcia postępowania nie
znajdowała się w stanie niewypłacalności i miała dodatni bilans finansowy, ale
restrukturyzacja finansowa jest jedynym rozwiązaniem mogącym zapewnić jej
kontynuowanie działalności ekonomicznej. Brak było ponadto podstaw do dokonania
przez Sąd Apelacyjny oceny, że pozwana nie wykazała, iż jej sytuacja ekonomiczna
uzasadniała wszczęcie postępowania, skoro ocena przesłanek wszczęcia
postępowania sauvegarde przewidzianych w art. L620 – 1 Kodeksu Handlowego
(udokumentowanie trudności, których dłużnik nie jest w stanie przezwyciężyć,
możliwość prowadzenia przez te trudności do sytuacji zaprzestania płatności,
ułatwienie reorganizacji wskutek wszczęcia postępowania w celu umożliwienia
kontynuowania działalności), należała do kompetencji Sądu Handlowego.
Mając zatem na uwadze, że porównanie zasad procédure de sauvegarde
z polskim postępowaniem naprawczym pozwala na stwierdzenie podobieństwa
rozwiązań i celów obu postępowań, oraz na stwierdzenie braku relewantnych różnic,
nie można uznać, by orzeczenie Sądu Handlowego w M. naruszało podstawowe
zasady porządku publicznego w Rzeczypospolitej Polskiej, a zwłaszcza
bezwzględnie obowiązujące przepisy ustawy prawo upadłościowe i naprawcze lub
art. 64 Konstytucji, który wprost przewiduje możliwość ograniczenia prawa własności
w drodze ustawowej. Takie ograniczenie przewiduje także postępowanie naprawcze,
określając przykładowo sposoby restrukturyzacji zobowiązań (art. 503 pkt 2 w zw.
z art. 270 p.u.n.), począwszy od odroczenia wykonania zobowiązań, do zmniejszenia
sum długów poprzez rozłożenie spłaty długów na raty. Żadna ze stron nie zarzucała,
że zostało naruszone jej prawo do bycia wysłuchanym, a zatem w tym zakresie
17
zbędne jest badanie zachowania tego prawa w kontekście klauzuli porządku
publicznego. Niemniej nie było kwestionowane, że powód był powiadomiony
o toczącym się postępowaniu sauvegarde, a zatem miał możliwość podjęcia środków
prawnych w celu bądź wysłuchania, bądź zaskarżenia wyroku z 1 października
2008 r., jak również to, że zgłosił swoją wierzytelność w tym postępowaniu.
Z powyższych względów trafny jest zarzut naruszenia art. 26 rozporządzenia,
a w konsekwencji również zarzut naruszenia art. 316 § 1 k.p.c. w związku z art. 391
§ 1 k.p.c. oraz art. 4 rozporządzenia w związku z art. L622 – 10 i L622 – 11
Francuskiego kodeksu Handlowego.
Zgodnie z art. 316 § 1 k.p.c. podstawą wydania wyroku jest stan rzeczy
istniejący w chwili zamknięcia rozprawy. Zasada ta, poprzez art. 391 § 1 k.p.c., ma
zastosowanie w postępowaniu apelacyjnym, bowiem Sąd drugiej instancji jako sąd
merytoryczny jest zobowiązany, niezależnie od zarzutów apelacji, do rozważenia na
nowo całego materiału i dokonania własnej oceny prawnej (patrz wyroki Sądu
Najwyższego z dnia 8 lutego 2006 r., II CSK 153/05, niepubl. i z dnia 13 maja 2010 r.
II PK 346/09, niepubl.). Bezsporne jest, że Sąd Handlowy w M. wydał w dniu 20 lipca
2009 r. wyrok w przedmiocie ustalenia i zatwierdzenia planu ochronnego pozwanej.
W ramach tego planu powód miał być zaspokojony co do swojej wierzytelności w
okresie 10 lat w jedenastu ratach. Wobec braku podstaw do zastosowania art. 26
rozporządzenia, ustalenia zatem wymagało, jaka część wierzytelności powoda była
wymagalna w dacie orzekania Sądu Apelacyjnego. Brak tego ustalenia
uniemożliwia wydanie przez Sąd Najwyższy wyroku reformatoryjnego (art. 39816
k.p.c.).
Brak jest natomiast podstaw do przyjęcia zasadności zarzutu naruszenia art.
65 k.c., uzasadnionego zastosowaniem błędnej wykładni dokumentu urzędowego,
jakim jest orzeczenie Sądu Handlowego w M. Po pierwsze, art. 65 k.c. odnosi się
do wykładni oświadczeń woli, a po drugie, wobec zasadności zarzutu naruszenia
prawa procesowego zbędne stało się rozważenie zarzutu naruszenia tego przepisu
prawa materialnego. Nie jest także zasadny, łączący się z drugim wskazanym w
skardze kasacyjnej zagadnieniem prawnym, zarzut naruszenia art. 320 k.p.c.,
18
bowiem świadczenie należne powodowi zostało rozłożone na raty w wyroku Sądu
Handlowego w M. z dnia 20 lipca 2009 r.
Z powyższych względów, uznając skargę kasacyjną za uzasadnioną,
Sąd Najwyższy orzekł jak w sentencji na podstawie art. 39815
k.p.c.