Pełny tekst orzeczenia

Sygn. akt III UK 86/10
WYROK
W IMIENIU RZECZYPOSPOLITEJ POLSKIEJ
Dnia 9 marca 2011 r.
Sąd Najwyższy w składzie :
SSN Bogusław Cudowski (przewodniczący, sprawozdawca)
SSN Zbigniew Korzeniowski
SSN Andrzej Wróbel
w sprawie z odwołania J. A.
od decyzji Prezesa Kasy Rolniczego Ubezpieczenia Społecznego
o ustalenie istnienia obowiązku ubezpieczenia społecznego,
po rozpoznaniu na posiedzeniu niejawnym w Izbie Pracy, Ubezpieczeń
Społecznych i Spraw Publicznych w dniu 9 marca 2011 r.,
skargi kasacyjnej odwołującego się od wyroku Sądu Apelacyjnego […]
z dnia 24 lutego 2010 r.,
oddala skargę kasacyjną.
Uzasadnienie
Decyzją z 5 lipca 2007 r. Prezes Kasy Rolniczego Ubezpieczenia
Społecznego stwierdził, że J. A. od 14 lipca 1999 r. nie podlegał ubezpieczeniu
społecznemu rolników oraz uchylił decyzję z 13 czerwca 2001 r. w sprawie
podlegania rolniczemu ubezpieczeniu społecznemu. W uzasadnieniu organ
2
rentowy podniósł, że ubezpieczony dokonując 13 czerwca 2001 r. zgłoszenia do
ubezpieczenia społecznego rolników, nie ujawnił faktu prowadzenia od 28
października 1995 r. działalności gospodarczej W efekcie został objęty
ubezpieczeniem rolniczym pomimo niespełnienia warunków określonych w art. 5a
ustawy z dnia 20 grudnia 1990 r. o ubezpieczeniu społecznym rolników (j.t. Dz.U z
2008 r. Nr 50, poz. 291 ze zm.), jak też w art. 2 ustawy z dnia 12 września 1996 r.
o zmianie ustawy o ubezpieczeniu społecznym rolników (Dz.U. Nr 124, poz. 585
ze zm.). Decyzja wydana została po wznowieniu postępowania na podstawie art.
145 § 1 pkt 1 k.p.a. Odwołanie wniósł ubezpieczony.
Wyrokiem z 17 listopada 2009 r. Sąd Okręgowy Sąd Ubezpieczeń
Społecznych oddalił odwołanie. Sąd ustalił, że J. A. urodzony 14 kwietnia 1950 r.
wyjechał w 1972 r. z Polski i zamieszkał w Szwecji. 12 stycznia 1987 r.
ubezpieczony dokonał rejestracji spółki handlowej w Szwecji. Prowadząc
działalność gospodarczą na terenie Szwecji, dokonał wyboru płatności należności
podatkowych i świadczeń socjalnych w formie PIT-F. W okresie od 5 września
1996 r. do 10 października 2001 r. dochód wnioskodawcy opodatkowany był
deklaracją FA-skatt, t.j. dla osób, które uzyskują dochody ze stosunku pracy i z
prowadzonej działalności gospodarczej. W różnych okresach ubezpieczony
podejmował na terenie Szwecji także pracę robotnika najemnego, nie wykazał
jednak okresów podlegania ubezpieczeniu z tego tytułu. Ubezpieczony prowadził
także pozarolniczą działalność gospodarczą w oparciu o wpisy do ewidencji
podmiotów gospodarczych Urzędu Miasta L.: w okresie od 14 grudnia 1993 r. do
29 sierpnia 1997 r., od 14 stycznia 1997 r. do 30 grudnia 1997 r., od 14 sierpnia
1997 r. do 20 grudnia 2004 r., od 4 września 1997 r. jako wspólnik spółki cywilnej
(wpis wykreślony z urzędu 1 stycznia 1997 r.), od 18 listopada 1999 r. do 3 marca
2000 r. jako wspólnik s.c. i od 21 grudnia 2004 r. do nadal. Decyzją z 22 listopada
1995 r. ZUS uznał, że wnioskodawca nie podlega od 28 października 1995 r.
ubezpieczeniu społecznemu z tytułu prowadzenia działalności gospodarczej
wobec podlegania ubezpieczeniu społecznemu w Szwecji, który to tytuł
ubezpieczeń powstał jako pierwszy. Od 1 stycznia 1999 r. Jerzy A. prowadząc
nadal jako osoba fizyczna pozarolniczą działalność gospodarczą, zgłosił się do
ubezpieczeń społecznych w ZUS. Następnie 10 stycznia 2005 r. dokonał
3
wyrejestrowania z ubezpieczeń społecznych z datą wsteczną od 13 lipca 1999 r.
Ponownego zgłoszenia dokonał od 1 stycznia 2005 r. 13 czerwca 2001 r. złożył w
Kasie Rolniczego Ubezpieczenia Społecznego zgłoszenie do obowiązkowego
podlegania ubezpieczeniu społecznemu rolników z datą wsteczną, podnosząc, że
z dniem 14 lipca 1999 r. rozpoczął prowadzenie działalności rolniczej na
powierzchni 7,99 ha (4,19 ha przeliczeniowego) i oświadczył, że nie podlega
innemu ubezpieczeniu społecznemu. Prezes Kasy decyzją z 13 czerwca 2001 r.
stwierdził podleganie obowiązkowemu ubezpieczeniu społecznemu rolników przez
J. A. zgodnie z art. 1 ust. 1, art. 7 ust. 1 i art. 16 ust. 1 ustawy o ubezpieczeniu
społecznym rolników od 14 lipca 1999 r.
24 marca 2005 roku Prezes Kasy z urzędu wydał decyzję uchylającą decyzję
z 13 czerwca 2001 r. o podleganiu wnioskodawcy ubezpieczeniu rolniczemu. W
uzasadnieniu wskazano, że wnioskodawca prowadzi pozarolniczą działalność
gospodarczą od 28 października 1995 r. i faktu tego nie ujawnił organowi
rentowemu, dokonując zgłoszenia do ubezpieczenia 13 czerwca 2001 r. Decyzją z
4 lipca 2005 roku ZUS z urzędu objął wnioskodawcę obowiązkowym
ubezpieczeniem społecznym za okres od dnia 14 lipca 1999 r. do 19 grudnia 2004
r. 9 sierpnia 2005 r. wnioskodawca złożył odwołanie od tej decyzji do Sądu
Okręgowego. Postępowanie w przedmiotowej sprawie (3419/05) zostało
zawieszone. Wnioskodawca złożył także odwołanie do decyzji Prezesa Kasy z 24
marca 2005 r. Sąd Apelacyjny wyrokiem z 24 kwietnia 2007 r. uchylił wyrok Sądu
Okręgowego oraz wskazaną wyżej decyzję i sprawę przekazał do rozpoznania
organowi rentowemu, precyzując wytyczne dla tego organu. Prezes KRUS
wznowił postępowanie administracyjne zakończone ostateczną decyzją z 13
czerwca 2001 r. w trybie art. 145 § 1 pkt 1 k.p.a., art. 147 k.p.a., art. 149 k.p.a. i
art. 150 k.p.a. i 5 lipca 2007 r. wydał zaskarżoną decyzję.
Sąd Okręgowy w uzasadnieniu stwierdził przede wszystkim, że J. A. 13
czerwca 2001 r. we wniosku o objęcie go ubezpieczeniem rolniczym pomimo
jednoznacznego pouczenia w tym zakresie nie podał, że podlega innemu
ubezpieczeniu społecznemu. W tym czasie, co jest według Sądu niewątpliwe,
podlegał obowiązkowemu ubezpieczeniu społecznemu z tytułu prowadzenia
pozarolniczej działalności gospodarczej zgodnie z art. 6 ust. 1 pkt 5 ustawy o
4
systemie ubezpieczeń społecznych. Ubezpieczenie to powstaje z mocy prawa z
chwilą spełnienia przesłanek. Zdaniem Sądu, wnioskodawca miał pełną
świadomość powyższego faktu, skoro złożył deklarację zgłoszeniową do ZUS 3
lutego 1999 r. ze skutkiem na 1 stycznia 1999 r., zaś wyrejestrowania z tego
ubezpieczenia dokonał 10 stycznia 2005 r. z datą wsteczną. Odnosząc się do
kwestii trybu wydania decyzji, Sąd pierwszej instancji, podał, że przepisy ustawy o
ubezpieczeniu społecznym rolników nie zawierają regulacji odnoszących się do
wznowienia postępowania lub ponownego postępowania w przypadku
stwierdzenia, że prawomocna decyzja dotycząca podlegania ubezpieczeniu jest
błędna. Oznacza to, że zastosowanie znajduje z mocy art. 52 ust. 1 ustawy o
ubezpieczeniu rolników art. 83a ustawy systemowej. Sąd zaznaczył, że w
rozpatrywanej sprawie, wnioskodawca w zgłoszeniu do ubezpieczenia rolniczego
z 13 czerwca 2001 r. wskazał, że nie podlega innemu ubezpieczeniu
społecznemu. Zataił według Sądu fakt prowadzenia działalności gospodarczej i
podlegania ubezpieczeniu z tego tytułu. O fakcie prowadzenia działalności
gospodarczej powiadomił KRUS dopiero po wszczęciu postępowania
wyjaśniającego na skutek zapytania Naczelnika Urzędu Celnego z 10 stycznia
2005 r. Decyzja z 13 czerwca 2001 r. była wadliwa od samego początku i w
sposób rażący sprzeczna z prawem. Wydanie zaskarżonej decyzji było więc
prawidłowe także pod względem proceduralnym (art. 156 § 1 pkt 2 k.p.a.). Organ
rentowy był zatem uprawniony do wydania zaskarżonej decyzji wobec nieważności
decyzji z 13 czerwca 2001 r. w trybie art. 156 § 1 pkt 2 k.p.a. Ustosunkowując się
do wskazanej przez organ rentowy podstawy prawnej wznowienia postępowania,
t.j. art. 145 § 1 k.p.a., Sąd pierwszej instancji podniósł, że trafniejsze wydaje się
być uregulowanie zawarte w art. 145 § 2 k.p.a. Podstawą do wydania decyzji z 13
czerwca 2001 r. było zgłoszenie J. A. z 13 czerwca 2001 r. zawierające informacje
niezgodne z prawdą. Takie zaś działanie ubezpieczeonego wyczerpuje znamiona
przestępstwa z art. 272 k.k. i zagrożone jest karą do 3 lat pozbawienia wolności.
Karalność czynu przedawnia się w ciągu 5 lat od jego popełnienia, a zatem
zgodnie z art. 145 § 3 k.p.a. mogło skutecznie nastąpić wznowienie postępowania,
bez stwierdzenia powyższego faktu wyrokiem sądu.
5
Apelację od wyroku złożył ubezpieczony. Zarzucił naruszenie art. 145 § 1 pkt
1 i 2 k.p.a., art. 145 § 2 i § 3 k.p.a., art. 146 § 1 k.p.a., art. 151 § 1 k.p.a. w związku
z art. 52 ust. 1 ustawy o ubezpieczeniu społecznym rolników i art. 83a ust. 1 i 2
oraz art. 123 ustawy o systemie ubezpieczeń społecznych, 2) art. 156 § 1 pkt 2 i
art. 158 § 1 k.p.a. w związku z w związku z art. 52 ust. 1 ustawy o ubezpieczeniu
społecznym rolników i art. 83a ust. 1 i 2 oraz art. 123 ustawy o systemie
ubezpieczeń społecznych, 3) art. 42 ust. 2 i 3 Konstytucji RP oraz art. 5 § 1 i art. 6
k.p.k., 4) art. 233 § 1 k.p.c., 5 ) art. 49 k.p.c., 6) art. 2 ustawy z dnia 12 września
1996 roku o zmianie ustawy o ubezpieczeniu społecznym, 7) art. 1 ust. 1, art. 5a,
art. 7 ust. 1, art. 16 ust. 1 oraz art. 6 pkt 14 ustawy o ubezpieczeniu społecznym
rolników, 8) art. 47714
§ 1 k.p.c.
Sąd Apelacyjny Wydział Pracy i Ubezpieczeń Społecznych wyrokiem z 24
lutego 2010 r. oddalił apelację.
W uzasadnieniu stwierdzono przede wszystkiom, że nie było potrzeby
badania trafności zarzutów apelacji dotyczących naruszenia przepisów k.p.a.,
ponieważ przepisy te, pomimo ich powołania przez Sąd Okręgowy, nie miały w
sprawie zastosowania. Ustawa o ubezpieczeniu społecznym rolników nie zawiera
regulacji odnoszącej się do tzw. wznowienia postępowania czy też ponownego
postępowania w przypadku stwierdzenia, że prawomocna decyzja w przedmiocie
podlegania ubezpieczeniu była błędna. Zgodnie z art. 52 ust. 1 ustawy, w
sprawach nieuregulowanych stosuje się przepisy ustawy o systemie ubezpieczeń
społecznych. Art. 83a ust. 1 ustawy systemowej pozwalający na ponowne
ustalenie prawa lub zobowiązania („swoiste wznowienie postępowania") nie jest
wznowieniem postępowania administracyjnego przewidzianego w art. 145 k.p.a.,
jak przyjmuje skarżący, a wcześniej Sąd pierwszej instancji. Zgodnie z art. 123
ustawy systemowej, w sprawach uregulowanych przez tę ustawę stosuje się
przepisy k.p.a., chyba że ustawa stanowi inaczej. Takim szczególnym przepisem
jest art. 83a ust. 1 ustawy systemowej. Ustanawia on samodzielną podstawę do
ponownego ustalenia prawa lub zobowiązania w przypadku, gdy po
uprawomocnieniu się decyzji zostaną przedłożone nowe dowody lub ujawniono
okoliczności istniejące przed wydaniem decyzji, które mają wpływ na to prawo lub
zobowiązanie. Przepis ten nie określa w tym zakresie granic czasowych
6
(odmiennie niż art. 146 § 1 k.p.a.). Sąd powołał się w tym przedmiocie na wyrok
Sądu Najwyższego z 2 kwietnia 2009 r., III UK 86/08, OSNP 2010, nr 21-22, poz.
268.
W ocenie Sądu Apelacyjnego kwestią sporną w spawie było spełnienie przez
ubezpieczonego na dzień 14 lipca 1999 r. warunków do objęcia go rolniczym
ubezpieczeniem społecznym. Uwzględniając fakt, że w tej dacie, co jest
niewątpliwe, J. A. prowadził działalność gospodarczą, objęcie go rolniczym
ubezpieczeniem społecznym mogło nastąpić wyłącznie po spełnieniu przesłanek
określonych w art. 5a ustawy o ubezpieczeniu społecznym rolników w brzmieniu
obowiązującym w tej dacie. Jednym z warunków koniecznych dla objęcia
ubezpieczeniem społecznym rolników w tym trybie, jest warunek nieprzerwanego
uprzedniego rocznego podlegania w pełnym zakresie z mocy ustawy
ubezpieczeniu rolniczemu przez osobę posiadającą status rolnika. Brak było
podstaw do przyjęcia, że ubezpieczony spełniał warunki do objęcia
ubezpieczeniem społecznym rolników określone we wskazanym przepisie. Na
dzień 14 lipca 1999 r. ubezpieczony nie legitymował się bowiem co najmniej
rocznym nieprzerwanym podleganiem rolniczemu ubezpieczeniu społecznemu w
pełnym zakresie z mocy ustawy, bezpośrednio poprzedzającym tę datę, t.j. w
okresie od 13 lipca 1998 r. do 13 lipca 1999 r. W okresie od 1 stycznia 1999 r. do
12 lipca 1999 r. podlegał ubezpieczeniu z tytułu prowadzenia pozarolniczej
działalności gospodarczej i opłacił należne składki. Nie ulega jakiejkolwiek
wątpliwości, że roczny okres podlegania ubezpieczeniu rolniczemu musiał
bezpośrednio poprzedzać podjęcie działalności gospodarczej. (wyrok Sądu
Najwyższego z 17 listopada 2000 r., I UKN 54/00, OSNP 2002, nr 12, poz. 290).
Powyższe oznacza, że nawet przy założeniu, czego domaga się apelacja, iż J. A.
spełniał warunki do podlegania ubezpieczeniu społecznemu rolników z mocy
ustawy w pełnym zakresie w związku z zawartą 11 grudnia 1992 r. umową
dzierżawy gruntów, to warunków tych nie spełniał na dzień 14 lipca 1999 r., z
uwagi na podleganie wspomnianemu wyżej ubezpieczeniu z tytułu prowadzonej
działalności gospodarczej. Dokonując zgłoszenia do ubezpieczeń z tytułu
prowadzonej działalności gospodarczej z datą 1 stycznia 1999 r. spowodował
ustanie ewentualnego ubezpieczenia rolniczego, co oznacza, że powrót do tego
7
ubezpieczenia mógł nastąpić tylko po spełnieniu wymogów określonych w
cytowanym art. 5a ustawy o ubezpieczeniu społecznym rolników na dzień 14 lipca
1999 r. Ponadto w tym dniu J. A. nie podejmował pozarolniczej działalności
gospodarczej, ale działalność tę kontynuował. 14 lipca 1999 r. ubezpieczony nie
spełniał także warunków do podlegania ubezpieczeniu rolniczemu określonych w
art. 7 ust. 1 i art. 16 ust. 1 ustawy o ubezpieczeniu społecznym rolników.
Prowadząc bowiem działalność gospodarczą, podlegał innemu ubezpieczeniu
społecznemu, co stanowi przesłankę negatywną.
Wyrok skargą kasacyjną zaskarżył w całości ubezpieczony. Zarzucono
naruszenie prawa materialnego, tj. art. 83a ust. 1 ustawy systemowej w związku z
art. 52 ust. 1 ustawy o ubezpieczeniu społecznym rolników poprzez błędną
wykładnię. W opinii skarżącego art. 83a ust. 1 ustawy systemowej może być
interpretowany wyłącznie jako lex specialis do art. 145 § 1 pkt 5 k.p.a., co nie
powoduje wyłączenia w takich przypadkach innych przepisów k.p.a. dotyczących
wzruszania ostatecznych decyzji. Zarzucono również naruszenie przepisów
proceduralnych: 1) art. 386 § 6 k.p.c. poprzez pominięcie oceny prawnej i wskazań
co do dalszego postępowania wyrażonych w uzasadnieniu wyroku Sądu
Apelacyjnego z 24 kwietnia 2007 r., które wiązały sąd drugiej instancji - Sąd
Apelacyjny przy ponownym rozpoznaniu sprawy, jakie miało miejsce 24 lutego
2010 r. (51/10). Sąd Apelacyjny podczas orzekania w sprawie 24 kwietnia 2007 r.
(1399/06) dokonał wyraźnej oceny prawnej przepisu art. 83a ustawy i wskazał, że
KRUS obowiązany jest przy ponownym rozpoznaniu sprawy zastosować przede
wszystkim zasady obowiązujące w k.p.a., 2) art. 83a ust. 1 ustawy systemowej w
związku z art. 52 ust. 1 ustawy o ubezpieczeniu społecznym rolników i art. 146 § 1 i
art. 151 §1 i 2 k.p.a. w związku z art. 52 ust. 1 o ubezpieczeniu społecznym
rolników i art. 83a ust. 1 i 2 oraz art. 123 ustawy systemowej, 3) art. 378 § 1 k.p.c.,
art. 328 § 2 k.p.c. w związku z art. 391 § 1 k.p.c. poprzez nierozpoznanie sprawy w
granicach apelacji. Przy wydawaniu zaskarżonego wyroku doszło bowiem do
pominięcia przez Sąd Apelacyjny rozważenia istoty zarzutów apelacyjnych
dotyczących naruszenia przepisów k.p.a., 4) art. 385 k.p.c. poprzez jego błędne
zastosowanie i oddalenie apelacji, mimo że w sprawie były podstawy do jej
uwzględnienia.
8
Sąd Najwyższy zważył, co następuje:
Skarga kasacyjna wnioskodawcy okazała się nie mieć uzasadnionych
podstaw.
Skarżący wskazał na naruszenie prawa materialnego – art. 83a ust. 1
ustawy systemowej – dalej ustawa. Zasadniczym problemem jest w sprawie
rozstrzygnięcie, czy przepis ten stanowi samodzielną podstawę uchylenia decyzji
przez Prezesa KRUS-u. Skarżący, wskazując także na naruszenie przepisów
prawa procesowego, dowodził konieczność zastosowania art. 145 i art. 146 k.p.a.,
co oznaczałoby niemożność uchylenia decyzji po upływie pięciu lat od dnia jej
doręczenia lub ogłoszenia. Okoliczności faktyczne sprawy nie są sporne.
Należy stwierdzić, że problem prawny występujący w sprawie był już
przedmiotem licznych orzeczeń Sądu Najwyższego.
Po pierwsze Sąd Najwyższy konsekwentnie przyjmuje, że decyzje Prezesa
KRUS wydawane na podstawie art. 83a ustawy nie są wydawane w wyniku
wznowienia postępowania (wyrok SN z dnia 26 lutego 2008 r., II UK 166/07, OSNP
2009, nr 11-12, poz. 154 oraz por. także wyrok SN z dnia 13 maja 2004 r., II UK
359/03, OSNP 2004, nr 24, poz. 425).
Problem stosowania w tych przypadkach art. 145 k.p.a. został rozstrzygnięty
w wyroku SN z dnia 2 kwietnia 2009 r., III UK 86/08 (OSNP 2010, nr 21-22,
poz.268). Stwierdzono w nim, że przepis art. 83a ust. 1 ustawy nie określa granic
czasowych wydania decyzji w przedmiocie ponownego ustalenia prawa lub
zobowiązania stwierdzonego decyzją organu rentowego, co oznacza, że może ona
być wydana w każdym czasie, jeżeli zostaną spełnione przesłanki wskazane w tym
przepisie.
Skład orzekający w niniejszej sprawie podziela w pełni poglądy wyrażone w
powołanych wyżej orzeczeniach. Z tego względu nie jest konieczne ich
obszerniejsze przytaczanie i komentowanie. Należy jedynie wspomnieć, że
identycznie był rozstrzygany problem stosowania art. 145 k.p.a. w razie ponownego
ustalania prawa do emerytur i rent , w oparciu o art. 114 ust. 1 ustawy emerytalnej
(zob. wyrok SN z dnia 25 maja 2004 r., III UK 31/04, OSNP 2005, nr 1, poz.13).
9
Tak więc Sąd Apelacyjny trafnie przyjął, że „swoiste wznowienie
postępowania” nie jest wznowieniem postępowania przewidzianego w art. 145
k.p.a. Sąd ten zasadnie podzielił pogląd SN wyrażony w cytowanym wyżej wyroku
III UK 86/08.
Na tej podstawie należało uznać, że nie zostały naruszone wskazane w
skardze kasacyjnej przepisy prawa materialnego i procesowego. Tym samym
skarga kasacyjna nie była oczywiście uzasadniona, a zaskarżony wyrok odpowiada
prawu.
Z powyższych względów, na podstawie art. 39814
k.p.c., orzeczono jak w
sentencji wyroku.