Pełny tekst orzeczenia

Sygn. akt I CSK 385/10
WYROK
W IMIENIU RZECZYPOSPOLITEJ POLSKIEJ
Dnia 6 kwietnia 2011 r.
Sąd Najwyższy w składzie :
SSN Krzysztof Strzelczyk (przewodniczący)
SSN Grzegorz Misiurek (sprawozdawca)
SSN Katarzyna Tyczka-Rote
w sprawie z powództwa Zakładu Kuźni Matrycowej Spółki z o.o.
przeciwko Syndykowi masy upadłości HSW – Zakładu Zespołów Mechanicznych
Spółki z o.o. o wyłączenie z masy upadłości,
po rozpoznaniu na posiedzeniu niejawnym
w Izbie Cywilnej w dniu 6 kwietnia 2011 r.,
skargi kasacyjnej strony powodowej od wyroku Sądu Okręgowego
z dnia 4 marca 2010 r.,
uchyla zaskarżony wyrok i przekazuje sprawę Sądowi
Okręgowemu do ponownego rozpoznania i rozstrzygnięcia o
kosztach postępowania kasacyjnego.
Uzasadnienie
2
Powódka Zakład Kuźnia Matrycowa spółka z ograniczoną
odpowiedzialnością w pozwie skierowanym przeciwko Syndykowi Masy Upadłości
HSW – Zakład Zespołów Mechanicznych spółce z ograniczoną odpowiedzialnością
domagała się wyłączenia z masy upadłości szczegółowo opisanych urządzeń i
innych rzeczy ruchomych o łącznej wartości 2.037.307,88 zł, a w przypadku ich
zbycia, przetworzenia lub użycia do produkcji – innych rzeczy tego samego rodzaju,
wartości i ilości.
Sąd Rejonowy wyrokiem z dnia 3 sierpnia 2009 r. oddalił powództwo i orzekł
o kosztach procesu. Sąd Okręgowy wyrokiem zaskarżonym skargą kasacyjną
oddalił apelację powódki od wyroku Sądu Rejonowego, przyjmując za podstawę
rozstrzygnięcia następujące ustalenia faktyczne i ich ocenę prawną.
Powódka i HSW – Zakład Zespołów Mechanicznych spółka z ograniczoną
odpowiedzialnością zawarły w formie pisemnej porozumienie Nr 292/2008. W
porozumieniu tym określono zakres zobowiązań finansowych spółki HSW –
Zakładu Zespołów Mechanicznych wobec powódki oraz harmonogram, sposób
uregulowania długu, odsetek i zobowiązań przeterminowanych. Według uzgodnień
stron, w przypadku uchybienia ustalonym terminom płatności powódka była
uprawniona do odstąpienia od porozumienia w trybie natychmiastowym i
dochodzenia całej niezapłaconej sumy. Miała też prawo skorzystania z
zabezpieczenia w postaci przewłaszczenia na zabezpieczenie ustanowionego na
jej rzecz. W dniu 22 stycznia 2009 r. notariusz umieścił na spisanym przez strony
porozumieniu oraz umowie przewłaszczenia na zabezpieczenie wzmianki o
pobraniu opłat skarbowych i podatku VAT.
Spółka HSW — Zakład Zespołów Mechanicznych nie uregulowała zaległych
zobowiązań w terminie, a w dniu 10 lutego 2009 r. ogłoszono jej upadłość.
Powódka – po bezskutecznym wezwaniu do zapłaty – w dniu 4 lutego 2009 r.
zażądała wydania przedmiotu zabezpieczenia, a w dniu 11 lutego 2009 r. złożyła
oświadczenie o przejęciu przedmiotu zabezpieczenia na własność.
3
Sąd Okręgowy – podzielając ocenę Sądu pierwszej instancji – uznał, że na
gruncie art. 101 ust. 2 ustawy z dnia 28 lutego 2003 r. Prawo upadłościowe
i naprawcze w brzmieniu obowiązującym do dnia 1 maja 2009 r. (Dz. U. Nr 60,
poz. 535 ze zm., dalej: u.p.u.n.) umowa przeniesienia własności rzeczy zawarta w
celu zabezpieczenia wierzytelności jest skuteczna wobec masy upadłości tylko
wówczas, gdy została zaopatrzona w datę pewną w chwili jej zawarcia (art. 81 § 1
k.c.), a nie w sytuacji, gdy umowa ta ma datę pewna uzyskaną po jej zawarciu,
choćby przed ogłoszeniem upadłości dłużnika (art. 81 § 2 i 3 k.c.). Odwołał się przy
tym do stanowiska Sądu Najwyższego, wyrażonego w wyroku z dnia 30 września
2008 r., II CSK 149/08 (OSNC-ZD 2009, nr 1, poz. 25).
W skardze kasacyjnej opartej na obu podstawach określonych w art. 3983
§ 1 k.p.c. powódka podniosła zarzuty naruszenia art. 101 ust. 2 u.p.u.n.
w brzmieniu obowiązującym do dnia 1 maja 2009 r. przez błędną wykładnię oraz
obrazę art. 385 k.p.c. mającą wpływ na wynik sprawy. W konkluzji wniosła
o uchylenie zaskarżonego wyroku i wydanie orzeczenia uwzględniającego
powództwo.
Sąd Najwyższy zważył, co następuje:
W orzecznictwie Sądu Najwyższego zostało już wyjaśnione, że art. 385
k.p.c. nie może stanowić samodzielnej podstawy kasacyjnej, a jego naruszenie
następuje w dwóch przypadkach: wtedy, gdy sąd drugiej instancji stwierdził, że
apelacja jest zasadna, a mimo to jej nie uwzględnił, albo stwierdzając
bezzasadność apelacji, nie oddalił jej. Wskazuje się przy tym, że zarzucenie sądowi
drugiej instancji naruszenia wyłącznie art. 385 k.p.c. jest niewystarczające, lecz
konieczne jest wskazanie naruszenia innych przepisów prawa postępowania
cywilnego, które uzasadniają wadliwość oddalenia apelacji i dopiero w ten sposób
można wykazywać błędne zastosowanie art. 385 k.p.c. (zob. m.in. wyroki: z dnia
12 czerwca 2003 r., IV CKN 355/01, niepubl., z dnia 17 marca 2010 r., II CSK
393/09, niepubl., z dnia 15 kwietnia 2010 r., II CSK 515/09, niepubl. oraz
postanowienie z dnia 29 kwietnia 2010 r., IV CSK 524/09, niepubl.). Skoro zatem
w rozpoznawanej sprawie Sąd Okręgowy uznał apelację powódki za bezzasadną,
to oddalając ją nie naruszył wymienionego przepisu.
4
Nie można natomiast odmówić słuszności zarzutowi naruszenia prawa
materialnego.
Zgodnie z mającym zastosowanie w sprawie art. 101 ust. 2 u.p.u.n.,
obowiązującym do dnia 1 maja 2009 r., umowa przeniesienia własności rzeczy,
wierzytelności lub innego prawa zawarta w celu zabezpieczenia wierzytelności jest
skuteczna wobec masy upadłości, jeżeli została zawarta w formie pisemnej z datą
pewną. Sąd Okręgowy, dokonując oceny zasadności powództwa przez pryzmat
przytoczonego przepisu, stanął na stanowisku, że przewidziany w nim skutek,
powstaje tylko wtedy, gdy umowa przewłaszczenia na zabezpieczenie ma datę
pewną w rozumieniu art. 81 § 1 k.c. Niezależnie zatem od tego, czy zdarzenie,
o którym mowa w art. 81 § 2 i 3 k.c. następuje przed, czy po ogłoszeniu upadłości,
umowa przewłaszczenia nie uzyskuje daty pewnej.
Prezentując powyższe stanowisko, Sąd Okręgowy odwołał się do poglądu
Sądu Najwyższego wyrażonego w wyroku z dnia 30 września 2008 r., II CSK
149/08. W uzasadnieniu tego orzeczenia Sąd Najwyższy wskazał, że za takim
rozumieniem art. 101 ust.2 u.p.u.n. przemawia wykładnia gramatyczna tego
przepisu, w którym ustawodawca posłużył się zwrotem „zawarcie” umowy w formie
pisemnej z datą pewną. Skoro wykładnia literalna przepisu nie prowadzi do
wniosków nieracjonalnych, nie ma powodów do poszukiwania argumentów, których
dostarcza wykładnia celowościowa. Nie przekonuje wynikający z niej argument, że
w przypadku umowy przewłaszczenia na zabezpieczenie, o której mowa w art. 101
ust. 2 u.p.u.n. uzyskanie daty pewnej w trybie art. 81 § 2 k.c. wystarcza, aby
wykluczyć możliwość działania na szkodę innych wierzycieli przez antydatowanie
zawartej umowy. Szkoda wierzycieli może wiązać się także z działaniami podjętymi
przed ogłoszeniem upadłości, zwłaszcza w sytuacji, gdy niektórym wierzycielom
znany jest stan istniejącej już niewypłacalności dłużnika. Dlatego zgodnie z art. 127
ust. 3 u.p.u.n., bezskuteczne są w stosunku do masy upadłości zabezpieczenia
długu niewymagalnego, a więc wynikającego także z przewłaszczenia na
zabezpieczenie, dokonane przez upadłego w terminie dwóch miesięcy przed dniem
złożenia wniosku o ogłoszenie upadłości. Broniąc stanowiska przeciwnego
należałoby zatem zgłosić co najmniej zastrzeżenie, że granicą czasową uzyskania
daty pewnej w trybie art. 81 § 2 k.c. – w celu skutecznego względem masy
5
upadłości przewłaszczenia na zabezpieczenie – jest termin wskazany w art. 127
ust. 3 u.p.u.n.
Odmienne stanowisko wyraził Sąd Najwyższy w uchwale z dnia 29 listopada
2005 r., III CZP 104/05 (OSNC 2006, Nr 10, poz. 162) przyjmując, że umowa
przewłaszczenia na zabezpieczenie jest skuteczna względem masy upadłości
także w wypadku, gdy umowa ta ma datę pewną uzyskaną w sposób określony
w art. 81 § 2 i 3 k.c. W motywach tej uchwały wskazano, że ustawodawca nie
rozstrzygnął, czy wymóg zachowania formy pisemnej z datą pewną jest zachowany
we wszystkich przypadkach przewidzianych w art. 81 k.c., czy też jedynie w sytuacji
określonej w art. 81 § 1 k.c. Rozróżnienie daty pewnej właściwej (sensu stricto)
oraz daty pewnej w szerokim znaczeniu (sensu largo) nie pociąga za sobą
stwierdzenia, iż wymóg dokonania czynności prawnej w formie pisemnej z datą
pewną jest spełniony jedynie wówczas, gdy nastąpiło urzędowe poświadczenie
daty dokonania czynności prawnej (art. 81 § 1 k.c.). Forma ta jest zatem
zachowana zarówno wówczas, gdy nastąpiło urzędowe poświadczenie daty
dokonania czynności prawnej (art. 81 § 1 k.c.), jak i wtedy, gdy czynność prawna
uzyskała datę pewną na skutek zdarzeń wymienionych w art. 81 § 2 i 3 k.c. Sąd
Najwyższy podkreślił, że taką wykładnią przemawia w pierwszej kolejności ratio
legis art. 101 ust. 2 u.p.u.n. Celem wprowadzenia tego unormowania było
zapobieżenie możliwości zmowy upadłego dłużnika z jednym lub niektórymi
wierzycielami i antydatowanie zawartej już po ogłoszeniu upadłości umowy
przeniesienia własności rzeczy, wierzytelności lub innego prawa, zawartej dla
zabezpieczenia wierzytelności. Jest zaś oczywiste, że uzyskanie przez czynność
prawną daty pewnej w wyniku zdarzeń określonych w art. 81 § 2 i § 3 k.c. nie
prowadzi do obejścia art. 101 ust. 2 u.p.u.n.; z daty pewnej, także sensu largo,
może bowiem wynikać, że umowa została sporządzona przed ogłoszeniem
upadłości. Wprawdzie konkretna data dokonania czynności prawnej może pozostać
niepewna, jednak „nabycie” daty pewnej przed ogłoszeniem upadłości dłużnika
wystarcza, aby wykluczyć możliwość działania na szkodę innych wierzycieli przez
antydatowanie zawartej umowy.
6
Skład orzekający w sprawie niniejszej przychyla się do stanowiska zajętego
w przytoczonej uchwale. Dla odczytania właściwej treści art. 101 ust. 2 u.p.u.n. jego
literalne brzmienie, w szczególności użyty przez ustawodawcę zwrot „zawarta
w formie pisemnej z data pewną” nie ma przesadzającego znaczenia. Opierając
się bowiem tylko na wykładni gramatycznej tego przepisu należałoby dojść do
wniosku, że zastrzeżona w nim dla wywołania określonego skutku prawnego
(ad ewentum) forma pisemna z datą pewną nie może być uzyskana w sposób
określony w art. 81 § 2 i 3 k.c. Tymczasem data pewna w szerokim znaczeniu
(sensu largo), z natury rzeczy znajduje zastosowanie tylko w sytuacji, gdy data
pewna została zastrzeżona ad eventum. Stanowisko negujące możliwość
stosowania w takiej sytuacji art. 81 § 2 i 3 k.c., oznaczałoby w istocie podważenie
racjonalności ustawodawcy przez uznanie, że wprowadził przepis nigdy
nieznajdujący zastosowania. Takiego zaś założenia z oczywistych względów nie
można aprobować (zob. wyrok Sądu Najwyższego z dnia 5 lutego 2009 r., I CSK
325/08, niepubl.). Mając na uwadze ratio legis art. 101 ust. 2 u.p.u.n. nie można też
przyjąć, że data pewna uzyskana w sposób przewidziany w art. 81 § 1 k.c. miałaby
skuteczniej chronić wierzycieli aniżeli data pewna uzyskana na podstawie art. 81
§ 2 i 3 k.c. Nie ulega bowiem wątpliwości, że cel unormowania zawartego w art.
101 ust. 2 u.p.u.n. zostaje osiągnięty w każdym z tych przypadków, jeżeli umowa
przewłaszczenia zostanie zaopatrzona w datę pewną przed ogłoszeniem upadłości.
Sąd Okręgowy podejmując zaskarżony wyrok wyszedł z odmiennych
założeń, co nie pozwala skutecznie odeprzeć podniesionego w skardze zarzutu
naruszenia prawa materialnego.
Z tych względów Sąd Najwyższy na podstawie art. 39815
§ 1 k.p.c. orzekł,
jak w sentencji.
md