Pełny tekst orzeczenia

Wyrok z dnia 16 czerwca 2011 r.
III BP 2/11
Postanowienie umowy o zakazie konkurencji po ustaniu stosunku pracy,
dopuszczające jej wypowiedzenie przez pracodawcę, nie musi wskazywać
przyczyny wypowiedzenia. Stosowanie okresu wypowiedzenia jest niezbędne
tylko wtedy, gdy zostanie przewidziane w tej umowie (art. 1012
§ 1 k.p. i art.
3531
k.c.).
Przewodniczący SSN Kazimierz Jaśkowski (sprawozdawca), Sędziowie SN:
Halina Kiryło, Maciej Pacuda.
Sąd Najwyższy, po rozpoznaniu na posiedzeniu niejawnym w dniu 16 czerwca
2011 r. sprawy z powództwa Olgi S. przeciwko Annie M. i Krzysztofowi K. prowadzą-
cym działalność gospodarczą pod nazwą Policealne Studium Detektywów i Pracow-
ników Ochrony Ochroniarz S.C. w K. o odszkodowanie z tytułu obowiązywania zaka-
zu konkurencji, na skutek skargi powódki o stwierdzenie niezgodności z prawem
prawomocnego wyroku Sądu Okręgowego-Sądu Pracy i Ubezpieczeń Społecznych
w Rzeszowie z dnia 30 grudnia 2008 r. […]
o d d a l i ł skargę i zasądził od powódki na rzecz strony pozwanej kwotę 900
zł (dziewięćset) tytułem zwrotu kosztów postępowania skargowego.
U z a s a d n i e n i e
Powódka Olga S. w sprawie przeciwko Annie M.i Krzysztofowi K., SC Policeal-
ne Studium Detektywów i Pracowników Ochrony „O.” w K. o odszkodowanie z tytułu
umowy o zakazie konkurencji wniosła skargę o stwierdzenie niezgodności z prawem
wyroku Sądu Okręgowego w Rzeszowie z 30 grudnia 2008 r. […]. Zaskarżonym wy-
rokiem - z apelacji pozwanych - zmieniono wyrok Sądu Rejonowego, utrzymujący w
mocy wyrok zaoczny tego Sądu zasądzający solidarnie od strony pozwanej na rzecz
powódki kwotę 10.161,67 zł z odsetkami i kosztami postępowania, w ten sposób, że
uchylono wyrok zaoczny i zasądzono solidarnie od pozwanych na rzecz powódki
2
kwotę 300 zł z odsetkami, oddalono powództwo w pozostałej części i zniesiono mię-
dzy stronami koszty postępowania, zaś dalej idąca apelacja została oddalona, a
koszty postępowania za drugą instancję wzajemnie zniesiono.
Powódka była zatrudniona przez stronę pozwaną od 3 stycznia 2005 r. na
podstawie umowy o pracę na okres próbny do dnia 30 marca 2005 r. na stanowisku
pracownika do spraw kadrowo-księgowych w pełnym wymiarze czasu pracy. Zgodnie
z umową o pracę oraz załącznikiem nr 2 do tej umowy o nazwie „umowa o zakazie
konkurencji” powódka na czas trwania umowy o pracę oraz przez okres dwóch lat po
jej wygaśnięciu zobowiązała się do powstrzymania od wszelkiej działalności sprzecz-
nej z interesami pracodawcy oraz do niepodejmowania działalności konkurencyjnej
wobec pracodawcy na własny lub cudzy rachunek. Z tytułu zakazu konkurencji po
ustaniu stosunku pracy powódka miała otrzymywać odszkodowanie w wysokości
25% kwoty netto wynagrodzenia stanowiącego kwotę stałą ustaloną w umowie o
pracę przez czas obowiązywania umowy o zakazie konkurencji. Odszkodowanie
miało być płatne jednorazowo za cały okres obowiązywania zakazu po ustaniu sto-
sunku pracy - po upływie tego okresu i stwierdzeniu przez pracodawcę powstrzyma-
nia się pracownika od działań konkurencyjnych. W § 4 umowy o zakazie konkurencji
było postanowienie, zgodnie z którym pracodawca miał prawo wypowiedzieć umowę
o zakazie konkurencji po ustaniu stosunku pracy przed upływem dwóch lat od usta-
nia stosunku pracy, jeżeli utrzymanie zakazu konkurencji wobec pracownika straci
dla niego znaczenie. W takim wypadku pracodawca obowiązany był wypłacić od-
szkodowanie w wysokości proporcjonalnej do okresu obowiązywania zakazu. Z
umowy nie wynikało, kiedy zakaz konkurencji traci dla pracodawcy znaczenie, ani też
jaki jest obowiązujący okres wypowiedzenia umowy. Umowa o pracę z powódką
uległa rozwiązaniu z okresem, na jaki została zawarta, tj. 30 marca 2005 r. Pismem z
19 kwietnia 2005 r. (które powódka otrzymała 20 kwietnia 2005 r.) pozwani oświad-
czyli powódce, że rozwiązują zawartą z nią umowę o zakazie konkurencji; wskazali,
iż przyczyna ustanowienia zakazu konkurencji ustaje, gdy traci on swe znaczenie
prawne i ekonomiczne, taka zaś sytuacja zaistniała w przypadku powódki. Odpowia-
dając na powyższe pismo powódka oświadczyła, iż nigdy nie składała i nie składa
oświadczenia wyrażającego zgodę na rozwiązanie umowy o zakazie konkurencji i
pismem z 25 czerwca 2007 r. wezwała pozwanych do zapłaty odszkodowania za
okres dwóch lat. Pozwani odmówili wypłaty wskazując, iż od dnia 20 kwietnia 2005 r.
umowa nie obowiązuje.
3
Sąd Rejonowy uznał, iż ustanie zakazu konkurencji oznacza zwolnienie pra-
cownika z obowiązku powstrzymywania się od prowadzenia działalności konkuren-
cyjnej wobec pracodawcy, nie przestaje jednak obowiązywać umowa o zakazie kon-
kurencji i pracownik zachowuje roszczenie o umówione odszkodowanie. Co prawda
przepisy nie wykluczają możliwości wcześniejszego wypowiedzenia zawartej umowy,
bowiem strony mogą ustalić w umowie, że w razie zajścia określonych okoliczności
jedna z nich albo obie mają prawo wypowiedzieć umowę, jednakże oświadczenie
woli pozwanych złożone powódce w piśmie z 19 kwietnia 2005 r. nie spowodowało
skutecznego rozwiązania umowy o zakazie konkurencji. Do takiego wniosku doszedł
Sąd Rejonowy po dokonaniu analizy postanowień § 4 umowy o zakazie konkurencji,
które zostały uznane za całkowicie nieprecyzyjne i nieostre, skoro brak w nich kon-
kretyzacji okresu wypowiedzenia oraz określenia okoliczności i przesłanek wypowie-
dzenia umowy. Argumentacja powyższa legła u podstaw uznania roszczenia powódki
za uzasadnione i utrzymania w całości w mocy wyroku zaocznego z 7 maja 2008 r.
Uwzględniając w znacznym zakresie apelację strony pozwanej Sąd Okręgowy
stwierdził, że na podstawie odpowiednio stosowanego art. 3531
k.c. umowa o zaka-
zie konkurencji po ustaniu stosunku pracy może przewidywać jej wypowiedzenie
przez byłego pracodawcę. W spornej umowie przewidziana została okoliczność sta-
nowiąca przesłankę wypowiedzenia w postaci utraty znaczenia dla pracodawcy
utrzymywania zakazu konkurencji. Sąd Okręgowy nie podzielił poglądu Sądu Rejo-
nowego, że przesłanka ta jest nieprecyzyjna i nieostra. Nazbyt kazuistyczne jej okre-
ślenie mogłoby bowiem spowodować daleko idące utrudnienia w rozwiązywaniu
umowy, mimo że strony uzgodniły dopuszczalność jej wypowiedzenia. W rozpozna-
wanej sprawie strona pozwana udowodniła, że zakaz konkurencji utracił dla niej zna-
czenie, ponieważ nastąpiła zmiana przepisów regulujących zasady działania szkół
prywatnych i zmieniono program, na którym powódka wcześniej pracowała, a nadto
zaprzestano prowadzenia dokumentacji, którą uprzednio zajmowała się powódka.
Drugie zagadnienie rozważone przez Sąd Okręgowy dotyczyło okresu wypo-
wiedzenia umowy o zakazie konkurencji. Podniesiono, że ta umowa przewidywała jej
wypowiedzenie, a nie rozwiązanie ze skutkiem natychmiastowym. Oświadczenie
strony pozwanej z 19 kwietnia 2005 r., w którym użyła ona sformułowania „rozwią-
zujemy” w istocie stanowiło wypowiedzenie umowy. Brak konkretyzacji w umowie
okresu wypowiedzenia nie czyni bezskutecznym postanowienia o możliwości wypo-
wiedzenia. Umowa o zakazie konkurencji stanowiła załącznik do umowy o pracę
4
(zawartej na okres próbny), tym niemniej sam zakaz podejmowania działalności kon-
kurencyjnej był zawarty w umowie o pracę, a reszta postanowień umowy o zakazie
konkurencji była zamieszczona w załączniku nr 2. Umowa o zakazie konkurencji nie
jest umową o pracę, lecz umową prawa pracy i przez analogię należy w odniesieniu
do jej wypowiedzenia stosować przepisy o odszkodowaniu z Kodeksu pracy. Zda-
niem Sądu Okręgowego wynika stąd, że „strony obowiązywał miesięczny okres wy-
powiedzenia, analogiczny do długości trwania umowy o zakazie konkurencji”. Dlate-
go umowa o zakazie konkurencji uległa rozwiązaniu po upływie miesięcznego okresu
wypowiedzenia, za który powódce należy się odszkodowanie w wysokości 300 zł.
W skardze o stwierdzenie niezgodności z prawem tego wyroku powódka
wskazała na spełnienie przesłanek dopuszczalności skargi określonych w art. 4241
§
1 k.p.c. Wyrok został zaskarżony w części uchylającej wyrok zaoczny z 7 maja 2008
r. oraz oddalającej powództwo w pozostałej części. Skarżąca zarzuciła naruszenie
art. 1012
§ 1 i 2 w związku z art. 1011
§ 1 w związku z art. 32 k.p. oraz art. 300 k.p. w
związku z art. 3531
k.c. Zdaniem skarżącej oświadczenie strony pozwanej o rozwią-
zaniu umowy o zakazie konkurencji nie wywołało tego skutku, ponieważ w umowie
nie została precyzyjnie określona przyczyna uzasadniająca wypowiedzenie oraz nie
oznaczono okresu wypowiedzenia. Sąd Okręgowy bezpodstawnie uznał, że wobec
nieoznaczenia okresu wypowiedzenia należy stosować odpowiednio przepisy Ko-
deksu pracy, co stanowi - zdaniem skarżącej - nadmierną ingerencję w sferę sto-
sunku zobowiązaniowego i naruszenie zasady swobody umów.
Pozwani wnieśli o oddalenie skargi i zasądzenie kosztów postępowania.
Sąd Najwyższy zważył, co następuje:
Skarga jest nieuzasadniona. Sąd Najwyższy w pełni zgadza się ze stanowi-
skiem Sądu Okręgowego co do określenia w umowie o zakazie konkurencji przy-
czyny uzasadniającej jej wypowiedzenie przez byłego pracodawcę. Wprowadzenie w
umowie o zakazie konkurencji po ustaniu stosunku pracy dopuszczalności wypowie-
dzenia, „jeżeli utrzymywanie zakazu konkurencji wobec pracownika utraci dla praco-
dawcy znaczenie” jest przesłanką wystarczająco konkretną i nie naruszającą istoty
zobowiązania stron tej umowy. Umowa o zakazie konkurencji ma na celu ochronę
pracodawcy przed stwarzającą dla niego zagrożenie konkurencją byłego pracownika,
który w zamian otrzymuje odszkodowanie za powstrzymywanie się od działań konku-
5
rencyjnych. Umowa o zakazie konkurencji po ustaniu stosunku pracy zawierana jest
na czas określony (art. 1012
§ 1 k.p.), jednakże w świetle orzecznictwa Sądu Naj-
wyższego, może ona ustać przed upływem terminu w następstwie jednostronnych
czynności prawnych pracodawcy: odstąpienia od umowy i wypowiedzenia umowy;
może ona ustać także w razie spełnienia się warunku rozwiązującego umowę. Moż-
liwości te muszą być przewidziane w umowie o zakazie konkurencji, czyli że pracow-
nik godzi się na to. W Kodeksie pracy nie ma przepisów dotyczących wypowiedzenia
umowy o zakazie konkurencji po ustaniu stosunku pracy. Dopuszczalność wypowie-
dzenia i wymóg jego zasadności wynika z interpretacji zasady wolności umów (art.
3531
k.c.) dokonanej przez Sąd Najwyższy (tak wyrok z 26 lutego 2003 r., I PK
139/02, OSNP 2004 nr 14, poz. 241). Dopuszczalność zamieszczenia w umowie o
zakazie konkurencji postanowienia przewidującego jej wypowiedzenie przez praco-
dawcę jest niekwestionowana w orzecznictwie Sądu Najwyższego (tak też wyroki z
12 lutego 2004 r., I PK 398/03, OSNP 2005 nr 1, poz. 5 oraz z 7 czerwca 2011 r., II
PK 322/10, niepublikowany). W uzasadnieniu tego ostatniego wyroku przyjęto po-
nadto, że postanowienie umowy o zakazie konkurencji dopuszczające jej wypowie-
dzenie przez pracodawcę nie musi wskazywać przyczyny tego wypowiedzenia. Po-
gląd ten należy podzielić, gdyż co do zasady jest on zgodny z wolnością umów.
Zgodnie bowiem z art. 3531
k.c. strony zawierające umowę mogą ułożyć stosunek
prawny według swego uznania, byleby jego treść lub cel nie sprzeciwiały się właści-
wościom (naturze) stosunku, ustawie ani zasadom współżycia społecznego. Jego
przyjęcie przemawia za bezpodstawnością pierwszego zarzutu skargi, gdyż w razie
uznania przez strony potrzeby wskazania w umowie przyczyny jej wypowiedzenia,
mają one znaczną swobodę co do jej określenia. Skoro strony zdecydują się na
wskazanie przyczyny wypowiedzenia, to powinna ona być powiązana z charakterem
umowy i weryfikowalna w postępowaniu sądowym. Oba te warunki spełnia przyczyna
podana w spornej umowie. Nieprawidłowość stanowiska strony skarżącej widać wy-
raźnie przy porównaniu omawianej klauzuli z umowy o zakazie konkurencji z wyni-
kającym z art. 45 § 1 k.p. wymogiem zasadności wypowiedzenia umowy o pracę za-
wartej na czas nieokreślony. Nie ma w tym przepisie wymienionych żadnych szcze-
gółowych przyczyn, których zaistnienie umożliwiałoby pracodawcy wypowiedzenie
umowy pracownikowi. Cała ochrona pracownika przed wypowiedzeniem oparta jest
w tym przepisie na ogólnym wymogu, aby było ono „uzasadnione”.
6
W odniesieniu do zarzutu nieoznaczenia w umowie o zakazie konkurencji
okresu jej wypowiedzenia także należy stwierdzić jego bezzasadność. Opiera się on
na założeniu, że wypowiedzenie składa się z 2 elementów: wyrażenia woli rozwiąza-
nia umowy oraz okresu, po upływie którego nastąpi ten skutek. Rzeczywiście, z re-
guły tę konstrukcję przyjęto w Kodeksie pracy (art. 33 - art. 36), aczkolwiek są też od
tego wyjątki, które Kodeks określa jako rozwiązanie za uprzedzeniem: siedmiodnio-
wym (art. 231
§ 5) lub 3-dniowym (art. 48 § 2). Natomiast jeżeli do ustania stosunku
pracy nie jest wymagany żaden okres po złożeniu oświadczenia przez stronę, to Ko-
deks określa ten sposób rozwiązania stosunku pracy jako rozwiązanie bez wypowie-
dzenia (art. 52, art. 53 i art. 55). Wszystkie te przepisy dotyczą tylko umowy o pracę,
a nie umowy o zakazie konkurencji po ustaniu stosunku pracy. Także rodzaje umów
o pracę podlegających wypowiedzeniu czyli dopuszczalność wypowiedzenia, regu-
luje ten Kodeks. W odniesieniu do umowy o pracę na czas wykonania określonej
pracy (art. 25 § 1 k.p.) Kodeks nie przewiduje możliwości jej wypowiedzenia, a przy
umowie na czas określony jest to uzależnione od woli stron (art. 33 k.p.). W tych
wszystkich przypadkach Kodeks pracy określa także wymiar okresu wypowiedzenia,
lecz nie może to być stosowane w niniejszej sprawie. Przepisy te odnoszą się bo-
wiem do umowy o pracę, a brak jest wystarczającego podobieństwa treści zobowią-
zania stron w umowie o zakazie konkurencji do treści stosunku pracy, aby można je
stosować w drodze analogii. Dotyczy to także umowy o pracę na czas określony,
gdzie jedynym podobieństwem jest oznaczenie w umowie czasu jej trwania i tożsa-
mość stron. W związku z tym nasuwa się pogląd, że skoro sama dopuszczalność
wypowiedzenia umowy o zakazie konkurencji zależy od jej stron, to również od nich
zależy, czy wprowadzą wymóg zachowania okresu wypowiedzenia i w jakim wymia-
rze. Jako że nie stosuje się tu przepisów Kodeksu pracy o wypowiedzeniu, to także
pojęcie wypowiedzenia nie musi być takie jak w tym Kodeksie, czyli że nie musi
obejmować okresu wypowiedzenia; wystarczy samo oświadczenie woli o wypowie-
dzeniu umowy o zakazie konkurencji. Tak też pojęcie wypowiedzenia rozumiane jest
w Kodeksie cywilnym w przypadku umowy zlecenia, przy czym przepisy jej dotyczą-
ce stosuje się odpowiednio do umów o świadczenie usług, które nie są uregulowane
(art. 750 k.c.). Dający zlecenie może je wypowiedzieć w każdym czasie (art. 746 § 1
k.c.), a więc bez wymogu zachowania okresu wypowiedzenia. Z powyższych rozwa-
żań wynika, że strony umowy o zakazie konkurencji po ustaniu stosunku pracy (art.
7
1012
k.p.) są obowiązane do stosowania okresu wypowiedzenia tylko wtedy, gdy
ustanowią go w tej umowie.
Z tych względów na podstawie art. 42411
§ 1 k.p.c. orzeczono jak w sentencji.
========================================