Pełny tekst orzeczenia

Wyrok z dnia 20 września 2011 r.
I UK 59/11
Przewidziane w art. 2 pkt 1 ustawy z dnia 27 czerwca 2003 r. o rencie so-
cjalnej (Dz.U. Nr 135, poz. 1268 ze zm.) wymaganie przebywania na terytorium
Rzeczypospolitej Polskiej jako warunek nabycia prawa do renty i jego realiza-
cji, nie narusza art. 21 ust. 1 Traktatu o funkcjonowaniu Unii Europejskiej (Dz.U.
z 2004 r. Nr 90, poz. 864/2 ze zm.), gdyż jest dozwolone na podstawie art. 10a i
załącznika IIa pkt 5 rozporządzenia Rady (EWG) Nr 1408/71 z dnia 14 czerwca
1971 r. w sprawie stosowania systemów zabezpieczenia społecznego do pra-
cowników najemnych, osób prowadzących działalność na własny rachunek i
do członków ich rodzin przemieszczających się we Wspólnocie (Dz.U.UE Pol-
skie wydanie specjalne Tom 01, Rozdział 05, s. 35 ze zm.).
Przewodniczący SSN Zbigniew Hajn (sprawozdawca), Sędziowie SN:
Zbigniew Myszka, Jolanta Strusińska-Żukowska.
Sąd Najwyższy, po rozpoznaniu na posiedzeniu w dniu 20 września 2011 r.
sprawy z odwołania Joanny Weroniki Z. przeciwko Zakładowi Ubezpieczeń Społecz-
nych-Oddziałowi w B. o wypłatę renty socjalnej, na skutek skargi kasacyjnej organu
rentowego od wyroku Sądu Apelacyjnego w Białymstoku z dnia 22 września 2010 r.
[…]
u c h y l i ł zaskarżony wyrok i przekazał sprawę Sądowi Apelacyjnemu w Bia-
łymstoku do ponownego rozpoznania i orzeczenia o kosztach postępowania kasa-
cyjnego.
U z a s a d n i e n i e
Zakład Ubezpieczeń Społecznych-Oddział w B. (organ rentowy) decyzją z 3
marca 2010 r., wydaną na podstawie przepisów ustawy z dnia 27 czerwca 2003 r. o
rencie socjalnej (Dz.U. Nr 153, poz. 1227 ze zm., dalej jako ustawa) wstrzymał Joan-
nie Weronice Z. (wnioskodawczyni) dalszą wypłatę renty socjalnej od 1 marca 2010
2
r. W ocenie organu rentowego z art. 2 pkt 1 ustawy wynika, że prawo do renty socjal-
nej przysługuje osobie, która zamieszkuje i przebywa na terytorium Rzeczpospolitej
Polskiej. Natomiast wnioskodawczyni we wrześniu 2008 r. wyjechała na studia
dzienne do Wielkiej Brytanii, zaś termin ukończenia studiów przewidywany jest na 31
maja 2012 r.
Wnioskodawczyni zaskarżyła powyższą decyzję odwołaniem, w którym pod-
niosła, że pomimo przebywania w Wielkiej Brytanii na studiach, jest stale zameldo-
wana w Ł., nadto w Unii Europejskiej obowiązuje swoboda przemieszczania się, a
zatem, skoro przebywa czasowo w Wielkiej Brytanii w związku z pobieraniem nauki
na studiach wyższych, nie można na tej podstawie wstrzymać realizacji przyznanego
jej uprzednio prawa do renty socjalnej.
Sąd Okręgowy w Łomży wyrokiem z dnia 19 maja 2010 r. […] oddalił odwoła-
nie. Sąd pierwszej instancji ustalił, że wnioskodawczyni decyzją organu rentowego z
9 listopada 2009 r. otrzymała prawo do renty socjalnej wobec całkowitej niezdolności
do pracy na okres od 1 października 2007 r. do 30 listopada 2012 r. W dniu 15 wrze-
śnia 2008 r. wnioskodawczyni podjęła naukę w […] w Szkocji. Przewidywanym w
programie studiów terminem ich zakończenia jest 31 maja 2012 r. Mając na uwadze
powyższe ustalenia Sąd Okręgowy stwierdził, że wynikającym z art. 2 ustawy warun-
kiem otrzymania prawa do renty socjalnej jest zamieszkiwanie i przebywanie na te-
rytorium Rzeczpospolitej Polskiej. W ocenie Sądu Okręgowego miejscem pobytu jest
takie miejsce, gdzie dana osoba realizuje swoje podstawowe funkcje życiowe, to
znaczy mieszka, nocuje, spożywa posiłki, wypoczywa, przechowuje rzeczy niezbęd-
ne do codziennego funkcjonowania, przyjmuje i nadaje korespondencję. Takim miej-
scem zamieszkania wnioskodawczyni, w okresie pobierania nauki w Zjednoczonym
Królestwie, jest G. Aktualnie wnioskodawczyni przebywa i zamieszkuje zatem w
Wielkiej Brytanii, a nie na terytorium Rzeczpospolitej Polskiej, jak wymaga tego art. 2
ust. 1 ustawy. Oceniając zgodność tego przepisu z prawem unijnym Sąd Okręgowy
wskazał, że do świadczeń takich jak renta socjalna stosuje się rozporządzenie Par-
lamentu Europejskiego i Rady (WE) Nr 883/2004 z dnia 29 kwietnia 2004 r. w spra-
wie koordynacji systemów zabezpieczenia społecznego (Dz. Urz. UE L 200 z 7
czerwca 2004 r., dalej jako rozporządzenie 883/2004). Renta socjalna jest świadcze-
niem nieskładkowym, objętym zakresem zastosowania art. 70 rozporządzenia
883/2004, co dodatkowo potwierdza załącznik nr X do przedmiotowego rozporzą-
dzenia, w którym wprost wymieniono to świadczenie. Zgodnie zaś z art. 70 ust. 4
3
rozporządzenia 883/2004 świadczenia takie jak renta socjalna udzielane są wyłącz-
nie w państwie członkowskim, w którym zainteresowany ma miejsce zamieszkania
oraz zgodnie z jego ustawodawstwem. W konsekwencji zmiana miejsca zamieszka-
nia przez wnioskodawczynię pozbawia ją prawa do renty socjalnej. Stąd też uznając
odwołanie od decyzji za bezzasadne, Sąd Okręgowy na podstawie art. 47714
§ 1
k.p.c. orzekł jak w sentencji wyroku.
Wnioskodawczyni zaskarżyła powyższy wyrok apelacją w całości, zarzucając:
1) nieprawidłowe zastosowanie definicji „miejsca zamieszkania" z art. 25 k.c.; 2) nie-
prawidłową interpretację art. 2 ustawy w zakresie nabycia prawa do renty socjalnej
oraz brak przesłanek do utraty tego prawa z tytułu podjęcia studiów dziennych na
terytorium Unii Europejskiej; 3) naruszenie zasady swobodnego przemieszczania się
obywateli Unii Europejskiej oraz naruszenie zasady pierwszeństwa prawa unijnego.
Wskazując na powyższe zarzuty, wnioskodawczyni wniosła o zmianę zaskarżonego
wyroku i wznowienie wypłaty renty socjalnej.
Sąd Apelacyjny w Białymstoku wyrokiem z dnia 22 września 2010 r. […] zmie-
nił zaskarżony wyrok Sądu Okręgowego i poprzedzającą go decyzję organu rento-
wego w ten sposób, że wznowił wnioskodawczyni prawo do wypłaty renty socjalnej
poczynając od 1 marca 2010 r. Sąd Apelacyjny przyjął, że kwestią sporną w niniej-
szej sprawie jest możliwość wznowienia wnioskodawczyni wypłaty renty socjalnej
wobec czasowego przebywania przez nią w Wielkiej Brytanii na studiach w sytuacji,
gdy w ustawie o rencie socjalnej wskazano jako warunek przysługiwania prawa do
renty socjalnej posiadanie obywatelstwa polskiego, zamieszkiwanie i przebywanie na
terytorium Rzeczypospolitej Polskiej. Ustosunkowując się do tego zagadnienia Sąd
Apelacyjny stwierdził, że w myśl art. 25 k.c. miejscem zamieszkania osoby fizycznej
jest miejscowość, w której osoba ta przebywa z zamiarem stałego pobytu. Do uzna-
nia określonego miejsca za miejsce zamieszkania konieczne jest więc łączne speł-
nienie dwóch przesłanek: przebywania w sensie fizycznym w określonej miejscowo-
ści (corpus) oraz woli (zamiaru) stałego pobytu w tym miejscu (animus). Tymczasem
w niniejszej sprawie wnioskodawczyni wprawdzie fizycznie przebywa na terytorium
Wielkiej Brytanii (corpus), jednakże ma wolę powrotu do kraju i z powrotem do kraju
wiąże swoją przyszłość (animus). Dlatego w ustalonych w sprawie okolicznościach
faktycznych należało przyjąć, że wnioskodawczyni ma miejsce zamieszkania na te-
rytorium Rzeczpospolitej Polskiej, nawet jeżeli podjęła studia za granicą. Nie sposób
bowiem uznać za miejsce zamieszkania G. w Wielkiej Brytanii, skoro wnioskodaw-
4
czyni spędza w Polsce święta i wakacje, tu spotyka się z rodziną, ma swój majątek,
lokuje oszczędności i z Polską wiąże swoją przyszłość życiową. Natomiast pobyt
wnioskodawczyni na terytorium Rzeczpospolitej ma charakter przerywany, co spo-
wodowane jest jej wyjazdami na studia.
Ponadto Sąd Apelacyjny uznał, że za wznowieniem wnioskodawczyni wypłaty
świadczenia przemawia wykładnia celowościowa przepisów ustawy. Renta socjalna
jest szczególnego rodzaju świadczeniem, którego przyznanie nie wymaga przepro-
wadzania testu dochodowego ani diagnozy sytuacji socjalno-bytowej. Pobieranie
renty socjalnej nie zobowiązuje osób pobierających to świadczenie do zachowania
aktywności własnej, wymaganej od innych świadczeniobiorców pomocy społecznej.
Renta socjalna jest świadczeniem o charakterze obligatoryjnym, ciągłym i jej zada-
niem jest kompensowanie braku możliwości nabycia uprawnień - ze względu na cał-
kowitą niezdolność do pracy powstałą przed wejściem na rynek pracy - do świadczeń
z systemu ubezpieczenia społecznego. Tym bardziej, skoro renta socjalna nie jest
świadczeniem zobowiązującym świadczeniobiorców do aktywności, należy zaapro-
bować postawę wnioskodawczyni, która podejmując studia za granicą dąży, pomimo
stwierdzonej całkowitej niezdolności do pracy, do poprawy własnej pozycji konkuren-
cyjnej w przypadku pojawienia się możliwości podjęcia aktywności na rynku pracy.
Dodatkowo Sąd Apelacyjny uznał, że wznowienie wnioskodawczyni wypłaty
świadczenia znajduje uzasadnienie w art. 18 ust. 1 TWE (obecnie art. 21 ust. 1
TFUE), który stanowi część krajowego porządku prawnego i powinien być bezpo-
średnio stosowany. Zgodnie z tym przepisem każdy obywatel Unii ma prawo do swo-
bodnego przemieszczania się i przebywania na terytorium państw członkowskich, z
zastrzeżeniem ograniczeń i warunków ustanowionych w Traktacie i środków przyję-
tych w celu jego wykonania. Stosownie zaś do wykładni tego przepisu przyjętej w
wyroku Trybunału Sprawiedliwości Unii Europejskiej z dnia 22 maja 2008 r. w spra-
wie C-499/06 Nerkowska (Zb. Orz. 2008, s. I-3993), należy go interpretować w ten
sposób, że stoi on na przeszkodzie ustawodawstwu państwa członkowskiego, które
odmawia w sposób generalny i w każdych okolicznościach wypłaty swym obywate-
lom pewnych świadczeń (w tej sprawie świadczenia przyznawanego cywilnym ofia-
rom wojny lub represji) tylko z tego powodu, że nie mają oni przez cały okres wypłaty
tego świadczenia miejsca zamieszkania na terytorium tego państwa, lecz na teryto-
rium innego państwa członkowskiego. W reakcji na dokonaną powyżej wykładnię art.
18 ust. 1 TWE na mocy ustawy z dnia 2 grudnia 2009 r. o zmianie ustawy o zaopa-
5
trzeniu inwalidów wojennych i wojskowych oraz ich rodzin oraz ustawy o świadczeniu
pieniężnym przysługującym osobom deportowanym do pracy przymusowej oraz osa-
dzonym w obozach pracy przez III Rzeszę i Związek Socjalistycznych Republik Ra-
dzieckich (Dz.U. Nr 219, poz. 1709) dokonano zmiany ustawodawstwa dotyczącego
inwalidów wojennych przez uniezależnienie wypłaty świadczenia od miejsca za-
mieszkania uprawnionych na terytorium Rzeczpospolitej Polskiej. Zdaniem Sądu
Apelacyjnego rezygnacja z posiadania przez osobę uprawnioną miejsca zamieszka-
nia na terytorium Polski jako warunku przysługiwania szczególnych uprawnień kom-
batanckich rodzi wątpliwości co do racjonalności i zasadności uzależnienia wypłaty
renty socjalnej od pobytu na obszarze Państwa Polskiego. W sytuacji, gdy obywatel
ma konstytucyjne prawo do zabezpieczenia społecznego w razie niezdolności do
pracy w zakresie i formach określonych w ustawach (art. 67 ust. 1 Konstytucji), a
ustawa gwarantuje prawo do renty socjalnej osobom pełnoletnim całkowicie niezdol-
nym do pracy z powodu naruszenia sprawności organizmu, oczywiście niesprawie-
dliwe jest utrzymywanie dodatkowego uzależnienia przysługiwania takich uprawnień
od pobytu na obszarze Państwa Polskiego osoby uprawnionej, która po przystąpieniu
Polski do Unii Europejskiej korzysta z pełni praw i obowiązków przewidzianych w
prawie unijnym (art. 17 ust. 2 TWE, obecnie art. 20 ust. 2 TFUE). Niesprawiedliwość
ta staje się jeszcze bardziej widoczna, gdy uwzględni się, że jednym z traktatowych
praw podstawowych jest ustanowione w art. 18 ust. 1 TWE prawo każdego obywa-
tela Unii do swobodnego przemieszczania się i przebywania na terytorium Państw
członkowskich. Sąd Apelacyjny zwrócił ponadto uwagę, że w powyżej wskazanej re-
gulacji traktatowej jest mowa o pobycie, nie zaś o miejscu zamieszkania. W przypad-
ku zaś wnioskodawczyni nie ulegało wątpliwości, że ma ona miejsca zamieszkania w
Polsce, a jedynie czasowo przebywa na terytorium Wielkiej Brytanii. Biorąc pod
uwagę regulację traktatową należało uznać że czasowy pobyt wnioskodawczyni w G.
nie pozbawia jej prawa do renty socjalnej.
Sąd Apelacyjny zważył również, że rozporządzenie 883/2004 weszło w życie 1
maja 2010 r., a więc po dacie wydania decyzji z dnia 3 marca 2010 r. zaskarżonej w
niniejszej sprawie. Stąd też zgodność zaskarżonej decyzji z normami prawa europej-
skiego należało ewentualnie rozstrzygać w oparciu o przepisy rozporządzenia Rady
(EWG) 1408/71 z dnia 14 czerwca 1971 r., dotyczącego stosowania systemów za-
bezpieczenia społecznego do pracowników najemnych, osób pracujących na własny
rachunek oraz do członków ich rodzin przemieszczających się w granicach Wspól-
6
noty (Dz. Urz. WE L 149 z dnia 5 lipca 1971 r.) oraz rozporządzenia Rady (EWG)
574/72 z dnia 21 marca 1972 r., ustalającego sposób stosowania systemów zabez-
pieczenia społecznego do pracowników najemnych, osób pracujących na własny
rachunek oraz do członków ich rodzin przemieszczających się w granicach Wspól-
noty (Dz. Urz. WE L 74 z dnia 27 marca 1972 r.). W ocenie Sądu Apelacyjnego, wo-
bec tego, że renta socjalna przyznawana na podstawie przepisów ustawy nie została
wymieniona w załączniku IIa do rozporządzenia 1408/71, przepisy tego rozporzą-
dzenia nie znajdują w niniejszej sprawie zastosowania.
Organ rentowy zaskarżył wyrok Sądu Apelacyjnego w całości skargą kasacyj-
ną. Zaskarżonemu orzeczeniu zarzucił naruszenie art. 2 pkt 1 ustawy, przez jego
błędną wykładnię polegającą na przyjęciu, że wnioskodawczyni spełnia warunki do
przyznania (wznowienia) jej renty socjalnej w sytuacji, gdy od 15 września 2008 r.
podjęła naukę w […] w Szkocji, a w Polsce przebywa jedynie w okresie świąt i waka-
cji oraz art. 386 § 1 k.p.c., przez uwzględnienie apelacji wnioskodawczyni, pomimo
zaistnienia podstaw do jej oddalenia w świetle całokształtu zebranego w sprawie
materiału dowodowego. Organ rentowy wniósł o uchylenie zaskarżonego wyroku w
całości i oddalenie apelacji wnioskodawczyni, ewentualnie o uchylenie zaskarżonego
wyroku w całości i przekazanie sprawy do ponownego rozpoznania Sądowi drugiej
instancji oraz zasądzenie od wnioskodawczyni na rzecz organu rentowego kosztów
postępowania kasacyjnego, a ponadto o orzeczenie obowiązku zwrotu renty socjal-
nej nadpłaconej na rzecz wnioskodawczyni, na podstawie prawomocnego orzeczenia
Sądu drugiej instancji.
Sąd Najwyższy zważył co następuje:
Skarga kasacyjna organu rentowego ma uzasadnione podstawy. Jak wynika z
utrwalonego orzecznictwa Sądu Najwyższego, renta socjalna ma charakter świad-
czenia zabezpieczającego, którego celem jest kompensowanie braku możliwości
nabycia uprawnień do świadczeń z systemu ubezpieczenia społecznego ze względu
na to, że całkowita niezdolność do pracy powstała przed wejściem na rynek pracy
(wyroki z 9 marca 2006 r., II UK 98/05, OSNP 2007 nr 5, poz. 77; z 11 marca 2008 r.,
II UK 138/07, LEX nr 846576).
Prawo do tego świadczenia przysługuje w myśl art. 2 pkt 1 ustawy osobom,
które spełniają łącznie trzy podstawowe przesłanki zastosowania ustawy: 1) posia-
7
dają obywatelstwo polskie; 2) zamieszkują na terytorium Rzeczpospolitej oraz 3)
przebywają na terytorium Rzeczpospolitej. W niniejszej sprawie nie ulega wątpliwo-
ści, że wnioskodawczyni ma obywatelstwo polskie. Sporne natomiast pozostaje, jakie
skutki dla przyznanego jej prawa do renty socjalnej ma fakt podjęcia nauki na uczelni
w innym państwie członkowskim, połączonej z pobytem na jego terytorium.
Zdaniem wnioskodawczyni oraz Sądu drugiej instancji okoliczność ta nie ozna-
cza, że wnioskodawczyni nie spełnia drugiego z wymienionych powyżej wymogów.
Jej pobyt w innym państwie członkowskim podyktowany jest bowiem pobieraniem
nauki, a nie wolą zmiany miejsca zamieszkania. Ponadto, wnioskodawczyni - w
miarę możliwości determinowanych przez kalendarz akademicki - regularnie powraca
na terytorium Rzeczpospolitej Polskiej. Terytorium to, jak wynika z niekwestionowa-
nych w sprawie ustaleń, opuszcza na dłuższe okresy także w rytm wyznaczany to-
kiem studiów. Całokształt zachowania wnioskodawczyni uzasadnia zatem konkluzję,
zgodnie z którą wyraża ona zamiar stałego przebywania na terytorium Rzeczpospo-
litej Polskiej, zaś przerwa w faktycznym przebywaniu w miejscu zamieszkania, spo-
wodowana podjęciem nauki w innym państwie, nie jest tożsama ze zmianą miejsca
zamieszkania, gdyż ma charakter czasowy.
Trafność powyższego założenia interpretacyjnego Sądu Apelacyjnego nie roz-
strzyga jednak o prawidłowości wydanego w niniejszej sprawie orzeczenia, gdyż
trzecim podstawowym warunkiem, jaki musi być spełniony, aby dana osoba mogła
ubiegać się o rentę socjalną i aby prawo to przysługiwało jej nieprzerwanie przez cały
okres, na jaki świadczenie to zostało przyznane, jest „przebywanie na terytorium
Rzeczpospolitej Polskiej”. O ile zatem w niniejszej sprawie można przyjąć, że wnio-
skodawczyni ma miejsce zamieszkania w Polsce, o tyle nieuprawniona jest konstata-
cja, że wnioskodawczyni spełnia wymóg przebywania na terytorium państwa polskie-
go.
Powodem, dla którego warunek „przebywania na terytorium Rzeczpospolitej
Polskiej” nie został uwzględniony przez Sąd Apelacyjny jest założenie o sprzeczności
tego wymogu z prawem unijnym. Skarga kasacyjna organu rentowego nie zawiera
jednak zarzutów naruszenia przepisów prawa unijnego. Odwołań do prawa unijnego
brak także w uzasadnieniu skargi. Konieczne jest zatem rozstrzygnięcie podstawo-
wego z punktu widzenia możliwości uwzględniania skargi kasacyjnej zagadnienia,
czy mając na względzie związanie podstawami skargi kasacyjnej, które w niniejszej
sprawie zawężone zostały do przepisów prawa polskiego, Sąd Najwyższy władny
8
jest dokonać oceny prawidłowości procesu rozumowania Sądu drugiej instancji w
kwestii zgodności powołanych w skardze kasacyjnej przepisów prawa krajowego z
prawem unijnym. Jak bowiem trafnie wywodzi w uzasadnieniu swojego wyroku Sąd
Apelacyjny, przepisy prawa unijnego mają pierwszeństwo przed niedającymi się z
nimi pogodzić regulacjami ustawowymi, zaś konsekwencją stwierdzenia przez sąd
niezgodności między prawem krajowym a prawem unijnym jest obowiązek odmowy
zastosowania przepisu prawa krajowego. W niniejszej sprawie ocena zgodności
przesłanek z art. 2 pkt 1 ustawy z prawem unijnym ma zaś zasadnicze znaczenie dla
merytorycznego rozpoznania skargi kasacyjnej: jeżeli przepis ten jest zgodny z pra-
wem europejskim, wówczas skargę kasacyjną organu rentowego należy uwzględnić,
zaś w razie niezgodności prawem europejskim skargę kasacyjną organu rentowego
należy oddalić.
W tym zakresie z orzecznictwa Sądu Najwyższego wynika, że co do zasady
Sąd ten nie ma obowiązku rozważania ewentualnego naruszenia przepisów prawa
unijnego, jeżeli strona wnosząca skargę kasacyjną nie wskazała naruszenia tych
przepisów jako podstawy skargi. Jednakże Sąd Najwyższy władny jest stosować
przepisy prawa unijnego przy ocenie prawidłowości zastosowania przepisów prawa
polskiego przez sąd drugiej instancji, gdy powołane w skardze kasacyjnej przepisy
prawa polskiego objęte są zakresem normowania prawa unijnego (wyroki Sądu Naj-
wyższego z: 5 grudnia 2006 r., II PK 18/06, OSNP 2008 nr 1-2, poz. 7; 18 grudnia
2006 r., II PK 17/06, OSNP 2008 nr 1-2, poz. 8; 4 stycznia 2008 r., I UK 182/07,
OSNP 2009 nr 3-4, poz. 49). Zarzut błędnej wykładni lub niewłaściwego zastosowa-
nia przepisu prawa polskiego obejmuje implicite zarzut wykładni niezgodnej z pra-
wem unijnym, bądź zastosowania przepisu prawa polskiego niezgodnego z prawem
unijnym. W przypadku zaś zarzutu dotyczącego niezastosowania przepisu prawa
polskiego, obejmuje on także zarzut wadliwego ustalenia sprzeczności między pra-
wem polskim a prawem unijnym. Mając powyższe na względzie, Sąd Najwyższy
władny jest dokonać oceny, czy Sąd Apelacyjny zasadnie odmówił zastosowania
przepisu art. 2 pkt 1 ustawy z powodu jego sprzeczności z prawem unijnym.
Z uzasadnienia wyroku Sądu drugiej instancji wynika, że zasadniczym moty-
wem, dla którego wymóg przebywania na terytorium Rzeczpospolitej Polskiej nie zo-
stał uwzględniony, jest sprzeczność art. 2 pkt 1 ustawy w tym zakresie z art. 18 ust. 1
TWE (obecnie art. 21 ust. 1 TFUE). Stosownie do treści tego przepisu „każdy oby-
watel Unii ma prawo do swobodnego przemieszczania się i przebywania na teryto-
9
rium Państw Członkowskich, z zastrzeżeniem ograniczeń i warunków ustanowionych
w Traktatach i w środkach przyjętych w celu ich wykonania”. Przepis ten interpreto-
wany jest w dotychczasowym orzecznictwie Trybunału Sprawiedliwości rozszerza-
jąco z tym skutkiem, że gwarantowane w nim prawo do swobodnego przemieszcza-
nia się i przebywania na terytorium Państw Członkowskich obejmuje całą wiązkę
uprawnień szczegółowych. Trybunał Sprawiedliwości przyjmuje bowiem, że
sprzeczne z art. 21 ust. 1 TFUE są regulacje krajowe, które choćby potencjalnie
zniechęcają obywateli Unii do korzystania z uprawnień przewidzianych w tym przepi-
sie wprost. Dotyczy to także krajowego prawa socjalnego w zakresie, w jakim uza-
leżnia ono realizację nabytych uprawnień od dalszego zamieszkiwania na terytorium
tego państwa członkowskiego (zob. wyroki Trybunału Sprawiedliwości z dnia 26 paź-
dziernika 2006 r. w sprawie C-192/05 Tas Hagen i Tas, Zb. Orz. 2006, s. I-10451; pkt
25-27; z dnia 29 kwietnia 2004 r. w sprawie C-224/02 Pusa, Rec. 2004, s. I-5763, pkt
19). W tym duchu w powołanym w uzasadnieniu wyroku Sądu Apelacyjnego wyroku
Trybunału Sprawiedliwości w sprawie C-499/06 Nerkowska przyjęto, że art. 18 ust. 1
TWE stoi na przeszkodzie ustawodawstwu państwa członkowskiego, na podstawie
którego państwo to odmawia w sposób generalny i w każdych okolicznościach wypłaty
swym obywatelom świadczenia przyznawanego cywilnym ofiarom wojny lub represji
tylko z tego powodu, że nie mają oni przez cały okres wypłaty tego świadczenia miej-
sca zamieszkania na terytorium tego państwa, lecz na terytorium innego państwa
członkowskiego.
Sąd Apelacyjny nie wziął jednak pod uwagę, że prawa gwarantowane przez art.
21 ust. 1 TFUE nie mają bezwzględnego charakteru, gdyż przepis ten odsyła w zakre-
sie szczegółowych zasad korzystania z prawa do swobodnego przemieszczania się i
przebywania na terytorium Państw Członkowskich do innych postanowień Traktatu
oraz do wydanych na jego podstawie aktów prawa pochodnego. Ma to następującą
konsekwencję: uregulowanie krajowe ograniczające korzystanie z uprawnień objętych
art. 21 ust. 1 TFUE nie może zostać uznane za sprzeczne z tym przepisem, jeżeli
wprowadza odstępstwa od tego przepisu dozwolone na podstawie szczegółowych
przepisów wydanych przez organy Unii Europejskiej. Rozumowanie to znajduje bez-
pośrednie oparcie w powołanym powyżej wyroku Trybunału Sprawiedliwości w sprawie
C-499/06 Nerkowska, w którym w pkt 23 w pierwszej kolejności podkreślono, że „na
obecnym etapie rozwoju prawa wspólnotowego świadczenie, takie jak to stanowiące
przedmiot sporu w postępowaniu przed sądem krajowym [...] należy do kompetencji
10
państw członkowskich” i nie jest objęte innymi przepisami Traktatu, ani wydanymi na
jego podstawie aktami prawa pochodnego.
Natomiast stan prawny niniejszej sprawy, w zakresie prawa unijnego, przed-
stawia się inaczej. Renta socjalna jest bowiem świadczeniem, do którego odnoszą
się przepisy prawa pochodnego składające się na system koordynacji zabezpiecze-
nia społecznego, ustanowiony „w środkach przyjętych w celu wykonania postanowień
Traktatu” w rozumieniu art. 21 ust. 1 TFUE. Mianowicie, wbrew twierdzeniom Sądu
Apelacyjnego, renta socjalna została wymieniona w załączniku IIa do rozporządzenia
1408/71. Rozporządzenie to obowiązywało zaś w dacie wydania decyzji organu ren-
towego w niniejszej sprawie. Zgodnie z art. 1 rozporządzenia nr 629/2006 Parla-
mentu Europejskiego i Rady z dnia 5 kwietnia 2006 r. zmieniającego rozporządzenie
Rady (EWG) nr 1408/71 w sprawie stosowania systemów zabezpieczenia społecz-
nego do pracowników najemnych, osób prowadzących działalność na własny rachu-
nek i do członków ich rodzin przemieszczających się we Wspólnocie oraz rozporzą-
dzenie Rady (EWG) nr 574/72 w sprawie wykonywania rozporządzenia (EWG) nr
1408/71 (Dz. U. UE z 2006 r., L 114/1) zmianie uległ załącznik IIa do rozporządzenia
nr 1408/71, który otrzymał brzmienie zgodnie z Załącznikiem do rozporządzenia
629/2006. Modyfikacja polegała na nadaniu nowego brzmienia punktowi „S. Polska”
Załącznika IIa przez dodanie sformułowania o treści „Renta socjalna (ustawa z dnia
27 czerwca 2003 r. o rencie socjalnej)”. Rozporządzenie 629/2006 weszło w życie 28
kwietnia 2006 r. (art. 3 rozporządzenia 629/2006), zatem z tą datą renta socjalna
przewidziana w ustawie o rencie socjalnej została zaliczona do kategorii świadczeń
objętych rozporządzeniem 1408/71, do których nie stosuje się ogólnych zasad rozpo-
rządzenia 1408/17 dotyczących tak zwanego transferu wypłaty świadczeń w przy-
padku zmiany miejsca zamieszkania lub pobytu na inne państwo członkowskie.
Wspomniany powyżej załącznik IIa wyliczał specjalne świadczenia nieskład-
kowe w rozumieniu art. 10a w związku z art. 4 ust. 2a rozporządzenia 1408/71. W
odniesieniu do świadczeń tego rodzaju przepis art. 10a rozporządzenia 1408/71 roz-
strzygał, że świadczenia takie osoby uprawnione „otrzymują”, po pierwsze, wyłącznie
na terytorium państwa, na którym zamieszkują oraz, po drugie, zgodnie z ustawo-
dawstwem tego państwa (art. 10a ust. 1). Oznacza to, że w przypadku świadczeń
takich jak renta socjalna w niniejszej sprawie, rozporządzenie 1408/71 pozwala na
wprowadzenie różnych wymogów, które mogłyby ograniczać prawo do swobodnego
przemieszczania się i pobytu w rozumieniu art. 21 ust. 1 TFUE. O warunkach naby-
11
cia i zachowania prawa do takich świadczeń decyduje bowiem, w myśl art. 10a ust. 1
rozporządzenia 1408/71, prawo państwa członkowskiego, na terytorium którego za-
mieszkuje osoba uprawniona do świadczenia. Przepisy ustawy uzależniają zaś reali-
zację prawa do renty socjalnej od spełnienia przez osobę uprawnioną wymogu prze-
bywania na terytorium Rzeczpospolitej Polskiej, co mieści się w zakresie derogacji
zasad wynikających z art. 21 ust. 1 TFUE.
Taka interpretacja art. 10a ust. 1 rozporządzenia 1408/71 znajduje potwierdze-
nie w wyroku Trybunału Sprawiedliwości z 6 lipca 2006 r. w sprawie C-154/05 J. J.
Kersbergen-Lap, D. Dams-Schipper przeciwko Raad van Bestuur van het Uitvoeri-
ngsinstituut Werknemersverzekeringen (Zb. Orz. z 2006 r., s. I-6249). W orzeczeniu
tym przyjęto, że świadczenie przysługujące na podstawie holenderskiej ustawy o
ubezpieczeniu młodych osób niepełnosprawnych w razie niezdolności do pracy, ma-
jące w istocie taki sam charakter jak renta socjalna w niniejszej sprawie, które zostało
wymienione w załączniku IIa do rozporządzenia nr 1408/71, należy uznać za spe-
cjalne świadczenie nieskładkowe w rozumieniu art. 4 ust. 2a rozporządzenia nr
1408/71. W konsekwencji za zgodny z prawem unijnym uznano w tej sprawie wymóg
miejsca zamieszkania na terytorium Holandii przez cały okres pobierania świadcze-
nia oraz wstrzymanie jego wypłaty, gdy po uzyskaniu prawa osoba uprawniona opu-
ściła terytorium tego państwa.
Odnosząc powyższe do okoliczności niniejszej sprawy, należy uznać, że prze-
widziany w art. 2 pkt 1 ustawy wymóg przebywania na terytorium Rzeczpospolitej
Polskiej, traktowany zarówno jako warunek nabycia prawa do renty socjalnej jak i
warunek realizacji tego prawa, jest zgodny z prawem Unii Europejskiej. Sąd Apela-
cyjny nie mógł zatem odmówić zastosowania tego przepisu i wznowić wypłaty renty
socjalnej na rzecz wnioskodawczyni tylko na tej podstawie, że wynikający z niego
wymóg stanowi ograniczenie uprawnień przysługujących obywatelowi Unii Europej-
skiej na podstawie art. 21 ust. 1 TFUE (dawny art. 18 ust. 1 TWE).
Sąd Najwyższy w obecnym składzie dostrzega podniesione przez Sąd Apela-
cyjny wątpliwości związane z uzależnieniem uprawnień do wypłaty świadczenia ren-
towego od przebywania na terytorium Polski po przystąpieniu do Unii Europejskiej. Z
uwagi na zgodność takiego unormowania z przepisami prawa unijnego kwestia ta
może być jedynie przedmiotem oceny z punktu widzenia zgodności z konstytucyjną
zasadą równego traktowania, w zakresie w jakim różnicuje sytuację prawną upraw-
nionych pobierających rentę socjalną i kształcących się na terytorium Rzeczpospolitej
12
oraz osób, które mając ustalone prawo do takiego świadczenia podejmują naukę za
granicą. Jednakże ze względu na związanie podstawami skargi kasacyjnej Sąd Naj-
wyższy nie mógł w niniejszej sprawie rozważyć problemu ewentualnej sprzeczności
art. 2 pkt 1 ustawy z art. 32 ust. 1 w związku z art. 67 ust. 1 Konstytucji RP, do któ-
rych odwołuje się Trybunał Konstytucyjny, kwestionując konstytucyjność przepisów
wprowadzających wymóg przebywania lub zamieszkania na terytorium Rzeczpospo-
litej jako warunek nabycia lub realizacji prawa do świadczeń z szeroko rozumianego
zabezpieczenia społecznego (zob. np. orzeczenie Trybunału Konstytucyjnego z dnia
3 listopada 1992 r., K 12/92, OTK 1992 nr 2, poz. 24; wyrok Trybunału Konstytucyj-
nego z dnia 5 lipca 2010 r., P 31/09, OTK-A 2010 nr 6, poz. 57).
Mając powyższe na względzie, Sąd Najwyższy orzekł jak w sentencji.
========================================