Pełny tekst orzeczenia

Sygn. akt III PZ 6/11
POSTANOWIENIE
Dnia 30 września 2011 r.
Sąd Najwyższy w składzie :
SSN Maciej Pacuda (przewodniczący, sprawozdawca)
SSN Halina Kiryło
SSN Jerzy Kwaśniewski
w sprawie z powództwa M. K.
przeciwko Polskiej Żegludze Morskiej Przedsiębiorstwu Państwowemu
o odszkodowanie, zadośćuczynienie, odprawę, zapłatę,
po rozpoznaniu na posiedzeniu niejawnym w Izbie Pracy, Ubezpieczeń
Społecznych i Spraw Publicznych w dniu 30 września 2011 r.,
zażalenia strony pozwanej na postanowienie Sądu Okręgowego - Sądu Pracy i
Ubezpieczeń Społecznych […]
z dnia 30 marca 2011 r.,
1/ oddala zażalenie,
2/ zasądza od pozwanego na rzecz powoda kwotę 120 (sto
dwadzieścia) złotych tytułem zwrotu kosztów zastępstwa
procesowego w postępowaniu zażaleniowym.
UZASADNIENIE
Sąd Okręgowy – Sąd Pracy i Ubezpieczeń Społecznych postanowieniem z
dnia 21 grudnia 2010 r., wydanym na skutek zażalenia wniesionego przez powoda
M. K., uchylił punkt III wyroku z dnia 7 marca 2011 r. i odstąpił od obciążania
2
powoda M. K. obowiązkiem zwrotu kosztów zastępstwa procesowego w instancji
odwoławczej.
W pisemnych motywach tego postanowienia Sąd Okręgowy przypomniał, iż
w zaskarżonym punkcie wyroku z dnia 7 marca 2011 r. zasądził od powoda M. K.
na rzecz pozwanej Polskiej Żeglugi Morskiej Przedsiębiorstwa Państwowego kwotę
450 zł tytułem kosztów zastępstwa procesowego w instancji odwoławczej. Na ten
właśnie punkt wyroku powód wniósł zażalenie. Zdaniem sądu drugiej instancji
zażalenie to okazało się oczywiście uzasadnione, co implikowało uchylenie
zaskarżonego postanowienia na podstawie art. 395 § 2 k.p.c. i rozpoznanie sprawy
na nowo. Sąd Okręgowy wskazał również na treść art. 102 ustawy z dnia 28 lipca
2005 r. o kosztach sądowych w sprawach cywilnych oraz na niektóre poglądy
judykatury dotyczące stosowania tego przepisu w praktyce orzeczniczej. Stwierdził
ponadto, że w jego ocenie, w przypadku powoda mamy do czynienia z sytuacją
szczególną, na co wskazują informacje zawarte w jego piśmie procesowym z dnia
17 lutego 2011 r. oraz w zażaleniu. Powód dokładnie opisał swoją sytuację
materialną, która zaistniała po rozwiązaniu z nim przez pozwanego umowy o pracę,
wskazał też na długotrwały okres pozostawania bez pracy. Sytuacja ta uzasadnia
przyjęcie, iż pozostawanie przez powoda w długim okresie osobą bezrobotną,
której jedynymi dochodami w okresie od połowy września 2007 r. do października
2008 r. były: zasiłek chorobowy w wysokości 350 zł miesięcznie, a następnie
zasiłek socjalny w wysokości około 300 zł miesięcznie, spowodowało zadłużenie
się przez niego u rodziny i dostawców mediów, a także zadłużenie w zapłacie
czynszu z tytułu czynszu za najem lokalu i związanych z tym opłat. Pomimo że
obecnie powód jest zatrudniony w firmie ochroniarskiej, to jego wynagrodzenie w
wysokości 1.386 zł brutto dające dochód na osobę w rodzinie wynoszący 516,17 zł,
przy uwzględnieniu podanych przez niego wydatków na utrzymanie siebie i żony,
na które składają się opłaty z tytułu czynszu za najem lokalu komunalnego i opłaty
za ogrzewanie oraz dostawę zimnej wody i odprowadzanie ścieków – 872,46 zł, a
nadto opłaty z tytułu dostaw gazu wynoszące około 200 zł miesięcznie i opłaty za
energię elektryczną – około 120 zł miesięcznie, także sprawiają, iż nie jest on w
stanie ponieść kosztów w postępowaniu odwoławczym i zażaleniowym bez
poważnego uszczerbku dla zaspokojenia podstawowych potrzeb rodziny. Z kolei
3
przedłożone przez powoda zaświadczenia o stanie zdrowia czynią wiarygodnym
przyjęcie, iż nie jest on w stanie podjąć dodatkowej pracy lub pracy lepiej płatnej.
Dlatego też weryfikacja przedłożonych przez powoda dokumentów pozwala
zdaniem sądu drugiej instancji na uznanie, że jest on osobą ubogą.
Jako podstawę prawną swego rozstrzygnięcia Sąd Okręgowy wskazał art.
395 § 2 k.p.c. oraz art. 102 ustawy z dnia 28 lipca 2005 r. o kosztach sądowych w
sprawach cywilnych.
Powyższe postanowienie zaskarżyła zażaleniem pozwana Polska Żegluga
Morska Przedsiębiorstwo Państwowe, zaskarżając je w całości i zarzucając mu
sprzeczność istotnych ustaleń sądu z treścią zebranego w sprawie materiału
dowodowego, a w konsekwencji naruszenie przepisów postępowania mające
wpływ na treść rozstrzygnięcia, tj. art. 233 § 1 k.p.c. oraz art. 102 k.p.c. poprzez
przyjęcie, że w przedmiotowej sprawie została spełniona przesłanka polegająca na
wystąpieniu wypadków szczególnie uzasadnionych, gdy w rzeczywistości
okoliczność taka nie zaistniała, a także art. 328 § 2 k.p.c. w związku z art. 361
k.p.c. poprzez wskazanie błędnej podstawy rozstrzygnięcia, a mianowicie art. 102
ustawy z dnia 28 lipca 2005 r. o kosztach sądowych w sprawach cywilnych zamiast
art. 102 k.p.c. i tym samym dokonanie niewłaściwej subsumcji stanu faktycznego
sprawy z przepisami postępowania. Wskazując na te zarzuty, pozwana domagała
się zmiany zaskarżonego postanowienia poprzez zasądzenie od powoda na swoją
rzecz kaowcy 450 zł tytułem zwrotu kosztów zastępstwa procesowego w instancji
odwoławczej.
Skarżąca podniosła, iż w jej ocenie oświadczenia powoda, zawarte zarówno
w piśmie procesowym z dnia 17 lutego 2011 r., jak i w uzasadnieniu zażalenia, na
których Sąd Okręgowy oparł swoje orzeczenie, są niepełne oraz uchybiają
zasadom logiki formalnej i arytmetyki. Istotną, pominiętą przez Sąd Okręgowy
okolicznością, ujawnioną w aktach sprawy jest z kolei fakt uzyskania przez powoda
odszkodowania w kwocie 75.000 USD stanowiącego równowartość blisko 240.000
zł, które otrzymał on w sierpniu 2008 r. Kwota ta umożliwia mu natomiast
uiszczenie na rzecz pozwanej kwoty 450 zł tytułem zwrotu kosztów zastępstwa
procesowego w sprawie, którą powód sam zainicjował. Jest bowiem wątpliwe, aby
przy konieczności ponoszenia miesięcznych wydatków w kwocie około 1.500 zł,
4
mając do dyspozycji rzeczone środki pieniężne, popadł on w zwłokę z zapłatą
znacznych kwot pieniężnych na rzecz dostawców mediów oraz z tytułu czynszu
najmu lokalu mieszkalnego. Nadto należy podać w wątpliwość oświadczenie
powoda dotyczące osiąganych przez niego, bądź przez jego małżonkę,
miesięcznych dochodów i wysokości miesięcznych wydatków. Gdyby bowiem
przyjąć za powodem, że dochód na osobę w jego rodzinie (przy uwzględnieniu że
powód mieszka z żoną) wynosi 516,17 zł, a zatem miesięcznie 1.032,34 zł na oboje
małżonków, a wydatki wynoszą odpowiednio 872,46 zł, 200 zł i 120 zł, czyli łącznie
1192,46 zł, to należałoby uznać, iż wydatki przewyższają dochody, zaś powód wraz
z żoną nie dokonuje zakupów jedzenia, potrzebnych lekarstw, środków czystości,
czy też odzieży, ponieważ nie dysponuje już na powyższe wydatki żadnymi
środkami pieniężnymi. Sąd Okręgowy nie dokonał więc dokładnej i pełnej analizy
zgromadzonego w sprawie materiału dowodowego, poprzestając wyłącznie na
oświadczeniach samego powoda, których rzetelność i logiczność budzi
uzasadnione wątpliwości. Uzasadniając drugi ze sformułowanych zarzutów
zażaleniowych, pozwana podniosła z kolei, że wywód dotyczący podstawy prawnej
rozstrzygnięcia przeprowadzony przez sąd drugiej instancji w uzasadnieniu traktuje
o przesłankach normy prawnej wywiedzionej z art. 102 ustawy o kosztach
sądowych w sprawach cywilnych, pomijając zupełnie znamiona opisane w art. 102
k.p.c., który, jak można się domyślać, jest podstawą rozstrzygnięcia zawartego w
punkcie II zaskarżonego postanowienia. Strona nie ma zatem możliwości
prześledzenia i oceny toku rozumowania sądu prowadzącego do podjęcia decyzji o
odstąpieniu od obciążania powoda kosztami zastępstwa procesowego w instancji
odwoławczej, gdyż przedstawione w uzasadnieniu wywody dotyczą błędnej
podstawy prawnej. Dlatego też zarzut naruszenia przez Sąd Okręgowy przepisów
postępowania, które miało wpływ na wynik sprawy, jest zdaniem pozwanej
zasadny.
Powód M. K., reprezentowany przez swego pełnomocnika, wniósł o
oddalenie zażalenia oraz o zasądzenie na jego rzecz kosztów postępowania
zażaleniowego. Wyjaśnił równocześnie, że otrzymał w sierpniu 2008 r. nie 240.000
zł, lecz 162.883 zł, ponieważ taki był wówczas kurs USD do złotego. Potwierdził
równocześnie, iż jego dochody nie wystarczają na pokrycie kosztów utrzymania.
5
Ponadto ciąży na nim spłata kredytu w kwocie 16.000 zł, który zaciągnął na remont
mieszkania i wymianę okien. Z tej przyczyny popadł w zadłużenie, które spłacał
następnie z otrzymanego odszkodowania. Obecnie ponownie popada w zadłużenie
z tytułu czynszu, opłat za gaz i energię elektryczną, gdyż nie jest w stanie na
bieżąco spłacać zobowiązań z uzyskiwanych aktualnie dochodów. Do odpowiedzi
na zażalenie pełnomocnik powoda dołączył szereg dokumentów potwierdzających
wskazane przez niego dane dotyczące sytuacji majątkowej.
Sąd Najwyższy zważył, co następuje.
Zażalenie pozwanej nie zasługuje na uwzględnienie, aczkolwiek za zasadny
należy uznać sformułowany w nim zarzut naruszenia art. 328 § 2 k.p.c. w związku z
art. 361 k.p.c. polegającego na wskazaniu przez Sąd Okręgowy w pisemnych
motywach zaskarżonego postanowienia błędnej podstawy prawnej rozstrzygnięcia.
Trafnie żalący się podnosi bowiem, że właściwą podstawę prawną orzeczenia o
odstąpieniu od obciążania powoda kosztami zastępstwa procesowego w instancji
odwoławczej winien stanowić nie powołany przez sąd drugiej instancji art. 102
ustawy z dnia 28 lipca 2005 r. o kosztach sądowych w sprawach cywilnych (j.t.
Dz.U. z 2010 r. Nr 90, poz. 594), regulujący instytucję zwolnienia od kosztów
sądowych, a więc opłat (sądowych) i wydatków, o których mowa w art. 5 tej ustawy,
lecz art. 102 k.p.c. Wbrew odmiennemu stanowisku żalącego się naruszenie
wymienionych przepisów nie miało jednak wpływu na wynik sprawy, jako że w
związku z treścią zażalenia wniesionego przez powoda od orzeczenia o kosztach
postępowania odwoławczego zawartego w wyroku z dnia 7 marca 2011 r., w
którym wskazywał on na swoją złą sytuację życiową i finansową, przedmiotem
oceny sądu musiały być właśnie te okoliczności. Także w obu przypadkach
regulowanych treścią wymienionych przepisów ocena sytuacji majątkowej strony
może zaś stanowić przesłankę zarówno zwolnienia strony od kosztów sądowych,
jak i odstąpienia od obciążania jej obowiązkiem zwrotu stronie przeciwnej kosztów
procesu. Sąd Okręgowy dokonał natomiast takiej oceny w sposób właściwy.
Prawidłowo także skonstruował sentencję zaskarżonego postanowienia, co musiało
świadczyć o tym, iż wskazanie przez ten sąd jako podstawy prawnej zaskarżonego
6
orzeczenia art. 102 ustawy z dnia 28 lipca 2005 r. o kosztach sądowych w
sprawach cywilnych było wynikiem oczywistej omyłki, a nie zamierzonego działania.
Argumenty, które zaważyły na takim rozstrzygnięciu, były przy tym czytelne. Nie ma
więc racji pozwana, podnosząc że powołanie w uzasadnieniu zaskarżonego
postanowienia błędnej podstawy prawnej uniemożliwiło jej prześledzenie i ocenę
toku rozumowania sądu prowadzącego do podjęcia decyzji o odstąpieniu od
obciążania powoda kosztami zastępstwa procesowego w instancji odwoławczej.
Odnosząc się do sformułowanego w zażaleniu zarzutu naruszenia art. 233 §
1 k.p.c. oraz art. 102 k.p.c. należy z kolei przypomnieć, że zgodnie z treścią art. 102
k.p.c., stanowiącego rzeczywistą podstawę prawną skarżonego orzeczenia, w
wypadkach szczególnie uzasadnionych sąd może zasądzić od strony
przegrywającej tylko część kosztów albo nie obciążać jej w ogóle kosztami. W
judykaturze utrwalił się pogląd, że cytowany przepis jest przepisem szczególnym w
stosunku do ogólnych reguł obciążania stron kosztami procesu (art. 98 k.p.c.) oraz
że stanowi odstępstwo od tych reguł i dlatego powinien być stosowany jedynie w
takich wypadkach, które - w ocenie sądu - można uznać za „szczególnie
uzasadnione" w rozpoznawanej sprawie. W związku z tym w uzasadnieniu
rozstrzygnięcia o nieobciążaniu strony kosztami procesu, powinny być wskazane
okoliczności stanowiące „wypadek szczególnie uzasadniony” w rozumieniu art. 102
k.p.c. (por. postanowienia Sądu Najwyższego: z dnia 13 września 2010 r., II PZ
23/10, LEX nr 661509, czy też z dnia 11 lutego 2011 r., I CZ 38/10, LEX nr
738387). Zakwalifikowanie konkretnego przypadku jako „szczególnie
uzasadnionego" wymaga wszakże uwzględnienia całokształtu okoliczności sprawy,
a do okoliczności takich należy również sytuacja ekonomiczna strony
przegrywającej, która może uzasadniać odstępstwo od zasady odpowiedzialności
za wynik procesu, jeżeli jest tak dalece trudna, że uniemożliwia jej pokrycie kosztów
należnych przeciwnikowi (por. postanowienia Sądu Najwyższego: z dnia 11
sierpnia 2010 r., I CZ 51/10, LEX nr 737252 oraz z dnia 9 lutego 2011 r., V CZ
98/10, LEX nr 738404). Zastosowanie instytucji odstąpienia od obciążania strony
przegrywającej kosztami procesu przewidziane w art. 102 k.p.c. jest uzasadnione
także wtedy, gdy sprawa ma precedensowy charakter bądź gdy rodzi istotne
wątpliwości dotyczące zastosowania określonych regulacji prawnych (por.
7
postanowienia Sądu Najwyższego: z dnia 13 września 2010 r., II PZ 24/10, LEX nr
661510 oraz z dnia 29 listopada 2010 r., II PZ 35/10, LEX nr 687031). Ogólnie
rzecz ujmując, sposób skorzystania z art. 102 k.p.c. jest suwerennym
uprawnieniem jurysdykcyjnym sądu i do jego oceny należy przesądzenie, czy
wystąpił szczególnie uzasadniony wypadek, który uzasadnia odstąpienie, a jeśli
tak, to w jakim zakresie, od generalnej zasady obciążania kosztami procesu strony
przegrywającej spór (por. postanowienia Sądu Najwyższego: z dnia 19 maja 2006
r., III CK 221/05, LEX nr 439151, z dnia 2 czerwca 2010 r., I PZ 2/10,
niepublikowane, czy też z dnia z dnia 17 listopada 2010 r., II PZ 38/10, LEX nr
687034).
Zdaniem Sądu Najwyższego, sąd drugiej instancji, choć omawianego
przepisu faktycznie nie powołał, to jednak prawidłowo skorzystał z zawartej w nim
instytucji. Wyczerpująco uzasadnił bowiem jego zastosowanie w rozpoznawanej
sprawie, podkreślając trudną sytuację finansową i osobistą powoda, którą
zilustrował podaniem szczegółowych danych o jego dochodach i obciążających go
wydatkach, a także danych o stanie jego zdrowia uniemożliwiającym podjęcie
dodatkowej, czy też lepiej płatnej pracy. Słusznie również Sąd Okręgowy stwierdził,
że wskazane okoliczności świadczą o tym, iż powód jest osobą ubogą oraz że nie
jest w stanie ponieść kosztów w postępowaniu odwoławczym bez poważnego
uszczerbku dla zaspokojenia podstawowych potrzeb rodziny. Bez wpływu na taką
właśnie ocenę sytuacji majątkowej i zdrowotnej powoda jest podnoszony w
zażaleniu fakt otrzymania przez niego odszkodowania związanego z wypadkiem
przy pracy, skoro odszkodowanie to uzyskał w sierpniu 2008 r., a przedmiotem
oceny była jego aktualna (w marcu 2011 r.) sytuacja majątkowa. Co do sugestii, iż
wątpliwość budzą podane przez powoda kwoty dochodów i wydatków, należy z
kolei podnieść, że żalący się nie podważył tych danych jakimkolwiek wiarygodnym
dowodem. Natomiast sąd drugiej instancji dysponował w tym względzie nie tylko
oświadczeniami powoda, ale także przedłożonymi przez niego do akt sprawy
dokumentami,
Sąd Najwyższy jest więc zdania, że opisana przez Sąd Okręgowy sytuacja,
w której znajduje się powód, bez wątpienia może być zakwalifikowana jako
wypadek szczególnie uzasadniony w rozumieniu art. 102 k.p.c. Kierując się
8
przedstawionymi argumentami oraz opierając się na treści art. 39814
k.p.c. w
związku z art. 3941
§ 3 k.p.c. Sąd Najwyższy orzekł, jak w sentencji. O kosztach
zastępstwa procesowego w postępowaniu zażaleniowym Sąd Najwyższy orzekł na
podstawie art. 98 § 1 i 3 k.p.c. w związku z art. 99 k.p.c. oraz § 12 ust, 2 pkt 2
rozporządzenia Ministra Sprawiedliwości z dnia 28 września 2002 r. w sprawie
opłat za czynności radców prawnych oraz ponoszenia przez Skarb Państwa
kosztów pomocy prawnej udzielonej przez radcę prawnego ustanowionego z
urzędu (Dz.U. Nr 163, poz. 1349 ze zm.).