Pełny tekst orzeczenia

Sygn. akt IV CSK 659/10
WYROK
W IMIENIU RZECZYPOSPOLITEJ POLSKIEJ
Dnia 5 października 2011 r.
Sąd Najwyższy w składzie :
SSN Krzysztof Strzelczyk (przewodniczący, sprawozdawca)
SSN Wojciech Katner
SSA Roman Dziczek
w sprawie z powództwa Teofila S.
przeciwko Grupie Inwestycyjnej H. Spółce Akcyjnej w G.
o zapłatę,
po rozpoznaniu na posiedzeniu niejawnym w Izbie Cywilnej
w dniu 5 października 2011 r.,
skargi kasacyjnej powoda
od wyroku Sądu Apelacyjnego
z dnia 14 października 2009 r.,
1. Uchyla i zmienia zaskarżony wyrok w punkcie
I (pierwszym) w części dotyczącej apelacji powoda w ten
sposób, że: zmienia wyrok Sądu Okręgowego z dnia 13 lutego
2009 r., sygn. akt [...] w punkcie I (pierwszym) w ten sposób, że
ponad już zasądzoną kwotę zasądza od pozwanej Spółki na
rzecz powoda kwotę 22.791,31 (dwadzieścia dwa tysiące
siedemset dziewięćdziesiąt jeden złotych i trzydzieści jeden
groszy) złotych z odsetkami ustawowymi od dnia 24 stycznia
2008 r. do dnia zapłaty; w punkcie III (trzecim) w ten sposób, że
2
zasądza od powoda na rzecz pozwanej Spółki kwotę 3.704 (trzy
tysiące siedemset cztery) złotych tytułem zwrotu kosztów
procesu; oraz w punkcie IV (czwartym) w ten sposób, że
nakazuje pobrać na rzecz Skarbu Państwa - Sądu Okręgowego
od pozwanej Spółki kwotę 2.387,38 (dwa tysiące trzysta
osiemdziesiąt siedem złotych i trzydzieści osiem groszy) złotych
a od powoda z zasądzonego roszczenia kwotę 7.992,54 (siedem
tysięcy dziewięćset dziewięćdziesiąt dwa złotych i pięćdziesiąt
cztery groszy) złotych tytułem nieuiszczonych kosztów
sądowych i w pozostałym zakresie oddala apelację powoda.
2. Oddala skargę kasacyjną powoda w pozostałej części.
3. Znosi pomiędzy stronami koszty postępowania kasacyjnego.
4. Nie obciąża powoda kosztami sądowymi w postępowaniu
kasacyjnym.
Uzasadnienie
3
Wyrokiem z dnia 14 października 2009 r., Sąd Apelacyjny oddalił apelację
powoda Teofila S. i apelację pozwanej Grupy Inwestycyjnej H. Spółki Akcyjnej w G.
od wyroku Sądu Okręgowego z dnia 13 lutego 2009 r., zasądzającego od pozwanej
na rzecz powoda kwotę 44.666,32 zł wraz z odsetkami ustawowymi od dnia 15
stycznia 2005 r. do dnia zapłaty, a w pozostałym zakresie oddalającego
powództwo, które obejmowało żądanie zapłaty kwot 141.711,76 zł wraz
z odsetkami ustawowymi od dnia 15 listopada 2004 r. do dnia zapłaty, 107.443,35
zł wraz z odsetkami ustawowymi od dnia 15 stycznia 2005 r. do dnia zapłaty oraz
50.000 zł wraz z odsetkami ustawowymi od dnia 10 maja 2005 r. do dnia zapłaty.
Sąd Apelacyjny wzajemnie zniósł między stronami koszty postępowania
apelacyjnego.
Podstawą wyroku Sąd Apelacyjnego były następujące ustalenia i wnioski:
Dnia 19 lipca 2004 r. Kompania Budowlana H. Spółka z o.o. z siedzibą w G. (dalej
– Kompania), jako generalny wykonawca umowy o roboty budowlane, zawartej z
pozwaną Grupą Inwestycyjną H. S.A. w G. w dniu 23 kwietnia 2004 r., zawarła z
powodem umowę o bliżej określone roboty budowlane dotyczące osiedla
mieszkaniowego „T.”. Według postanowień umowy termin rozpoczęcia robót został
wyznaczony na dzień 21 lipca 2004 r. a zakończenia na dzień 30 września 2004 r.,
przy czym ich wykonanie miało nastąpić etapami, odpowiednio: pierwszy – do dnia
8 sierpnia 2004 r., drugi – do dnia 20 sierpnia 2004 r., trzeci - do dnia 10 września
2004 r. oraz czwarty - do dnia 30 września 2004 r. Należne powodowi
wynagrodzenie ryczałtowe miało być płatne po ukończeniu poszczególnych etapów
robót na podstawie faktur częściowych. Zastrzeżono również karę umowną na
wypadek opóźnienia się przez powoda z wykonaniem całości robót w wysokości
1% całego wynagrodzenia ryczałtowego należnego powodowi za każdy dzień
opóźnienia. Natomiast w przypadku opóźnienia wykonania poszczególnych etapów
robót, kara umowna miała wynosić 0,5% wartości robót danego etapu za każdy
dzień opóźnienia. Przewidziano także, że zastosowanie kary umownej za
opóźnienie w wykonaniu całości robót nie wyklucza możliwości zastosowania kary
4
umownej za opóźnienie w wykonaniu poszczególnych etapów. Ustalono też, że
terminem zakończenia poszczególnych etapów i całości robót będzie data
zgłoszenia zakończenia robót.
Powód zgłosił zakończenie robót odpowiednio, pierwszego etapu - w dniu
1 października 2004 r., a więc z 52-dniowym opóźnieniem, drugiego - w dniu
6 października 2004 r., z 51-dniowym opóźnieniem, trzeciego - w dniu
11 października 2004 r., z 30-dniowym opóźnieniem, a czwartego - w dniu
15 grudnia 2004 r., z 70-dniowym opóźnieniem. Za pierwszy etap robót powód
wystawił fakturę na kwotę 47.921,90 zł, uwzględniając przy tym uprzednio
zapłaconą zaliczkę, za drugi – na kwotę 136.950 zł, za trzeci – na kwotę 58.930 zł,
a za czwarty – na kwotę 100.405 zł.
W pismach z dnia 2 lutego 2005 r. i z dnia 10 czerwca 2005 r. Kompania
Budowlana H. Spółka z o.o. złożyła powodowi oświadczenie o potrąceniu
z należnego mu wynagrodzenia kar umownych za opóźnienie w wykonaniu
zarówno całości robót, jak i poszczególnych ich etapów, w łącznej kwocie
258.515,95 zł. Z kolei powód w piśmie z dnia 9 maja 2005 r. zakwestionował
dokonane potrącenie, a następnie w piśmie z dnia 30 maja 2005 r. wezwał
Kompanię Budowlaną H. Spółkę z o.o. m.in. do zapłaty wynagrodzenia w kwocie
246.739,61 zł wraz z odsetkami ustawowymi. Dalej, w piśmie z dnia 30 maja
2005 r. powód wezwał również pozwaną Grupę Inwestycyjną H. S.A. do zapłaty
wynagrodzenia w tej kwocie.
W toku procesu, w dniu 24 stycznia 2008 r., pozwana Grupa Inwestycyjna H.
S.A. zawarła z Franciszkiem M., wierzycielem powoda, ugodę sądową, na mocy
której nabyła wierzytelność względem powoda stwierdzoną prawomocnym
wyrokiem Sądu Rejonowego z dnia 24 lutego 2006 r. Sąd Okręgowy przyjął, że na
podstawie art. 6471
§ 5 k.c. pozwana Grupa Inwestycyjna H. S.A., jako inwestor,
odpowiada za zapłatę wynagrodzenia należnego powodowi, jako podwykonawcy
na podstawie umowy z dnia 19 lipca 2004 r. Przyjął również, że nie były sporne
między stronami ani wysokość należnego powodowi wynagrodzenia pozostałego
do zapłaty, wynosząca 249.145,11 zł, ani wysokość należnych od powoda kar
umownych, która zgodnie z postanowieniami umowy wyniosła 258.515,95 zł.
5
Powód zgłosił natomiast zarzut rażącego wygórowania tych kar. Sąd Okręgowy
zarzut ten uwzględnił na podstawie art. 484 § 2 k.c. wskazując, że powód w całości
wykonał swe zobowiązanie, kary umowne w tej wysokości przekraczały 60%
wartości wykonanych robót, a pozwana nie wykazała, aby opóźnienie w wykonaniu
robót wywołało u niej jakąkolwiek szkodę. Sąd Okręgowy uznał, że potrącone z
wynagrodzenia należnego powodowi kary umowne powinny ulec zmniejszeniu o
50%, a więc do kwoty 129.257,97 zł. Ponadto Sąd Okręgowy uznał, że pozwana
skutecznie zgłosiła zarzut potrącenia z tego wynagrodzenia wierzytelności
względem powoda, nabytej od Franciszka M. na mocy wspomnianej ugody
sądowej, w kwocie 80.000 zł. Biorąc powyższe pod uwagę na podstawie art. 498,
499 i 503 k.c. Sąd Okręgowy przyjął, że w wyniku oświadczenia Kompanii
Budowlanej H. z dnia 2 lutego 2005 r. o potrąceniu kar umownych, wynagrodzenie
powoda stwierdzone fakturą wystawioną najwcześniej, tj. w kwocie 141.711,76 zł,
uległo umorzeniu do kwoty 12.453,79 zł. Wynagrodzenie w tej kwocie należało
powiększyć o odsetki ustawowe w kwocie 4.779,18 zł, należne za okres od dnia 15
listopada 2004 r. do dnia 24 stycznia 2008 r., kiedy została zawarta wymieniona
ugoda sądowa i możliwe stało się potrącenie kwoty 80.000 zł, co łącznie wyniosło
17.232,97 zł. Następnie Sąd Okręgowy przyjął, że z kwoty 17.232,97 zł oraz z
wynagrodzenia stwierdzonego fakturą z dnia 2 grudnia 2004 r., wynoszącego
107.433,35 zł, należało potrącić kwotę 80.000 zł, w wyniku czego zasądził
wyrokiem od pozwanej na rzecz powoda kwotę 44.666,32 zł wraz z odsetkami
ustawowymi od dnia 15 stycznia 2005 r. do dnia zapłaty.
Apelacje od wyroku Sądu Okręgowego wniosły obie strony. Powód zarzucił
m.in. naruszenie art. 484 § 2 k.c. przez niedostateczne obniżenie kary umownej
oraz naruszenie art. 503 w zw. z art. 498 § 1 k.c. polegające na wadliwym
zaliczeniu potrąconej przez pozwaną wierzytelności w kwocie 80.000 zł. Z kolei
pozwana zarzuciła m.in. naruszenie art. 484 § 2 k.c. polegające na wadliwym
uznaniu, że naliczone powodowi kary umowne były rażąco wygórowane.
Oddalając obie apelacje Sąd Apelacyjny uznał, że Sąd Okręgowy
prawidłowo obniżył kary umowne należne od powoda o 50% i to zarówno
w odniesieniu do opóźnienia w wykonaniu całości robót, jak i poszczególnych ich
etapów. Zastrzeżenie kar umownych za opóźnienie wykonania robót miała na celu
6
stymulowanie powoda do terminowego wykonania robót elewacyjnych.
Uznając, że kara umowna jest rażąco wygórowana Sąd Apelacyjny uwzględnił
możliwość kumulowania tych kar oraz ich dysproporcję w stosunku do
wynagrodzenia należnego powodowi. Przyjął również, że zmniejszenie każdej
z naliczonych kar umownych jest korzystniejsze dla powoda, niż wyeliminowanie
kar za opóźnienie w wykonaniu poszczególnych etapów robót. Sąd Apelacyjny
wskazał też, że powód zobowiązał się do wykonania robót od dnia 21 lipca do 30
września 2004 r., tj. w ciągu 70 dni. Z ich wykonaniem opóźnił się również o 70 dni
i nie domagał się zmiany umowy w odniesieniu do terminów realizacji robót.
Ponadto Sąd Apelacyjny ocenił jako niezasadny zarzut powoda, odnoszący się do
wadliwego rozliczenia kwoty 80.000 zł przedstawionej do potrącenia przez
pozwaną, która zdaniem powoda powinna podlegać potrąceniu w pierwszej
kolejności z odsetkami należnymi od kwot wynagrodzenia stwierdzonych
wystawionymi przez niego fakturami, skoro oświadczenie z dnia 2 lutego 2005 r.
o potrąceniu kar umownych zgodnie z art. 499 k.c. miało moc wsteczną od chwili,
gdy potrącenie stało się możliwe. Sąd Apelacyjny wskazał, że w okolicznościach
niniejszej sprawy potrącenie to było możliwe w poszczególnych datach odbiorów
części i całości robót, stąd liczenie odsetek od należności stwierdzonych fakturami
do dnia 24 stycznia 2008 r. należało uznać za bezprzedmiotowe.
Od wyroku Sądu Apelacyjnego skargę kasacyjną wniósł powód, zaskarżając
go w części oddalającej wniesioną przez niego apelację co do zasądzenia kwoty
147.685,61 zł. W skardze kasacyjnej, opartej jedynie na podstawie przewidzianej
w art. 3983
§ 1 pkt 1 k.p.c., zarzucił naruszenie art. 484 § 2 k.c. polegające na
zaakceptowaniu przez Sąd Apelacyjny miarkowania kary umownej dokonanego
przez Sąd Okręgowy w sytuacji, gdy kara taka pozostała rażąco wygórowana
nawet po jej zmniejszeniu o połowę oraz naruszenie art. 499 i 503 w zw. z 451 § 1
k.c. polegające na wadliwym zaliczeniu potrąconej wierzytelności w kwocie 80.000
zł nabytej przez pozwaną od Franciszka M. Na tej podstawie skarżący wniósł
o uchylenie wyroku Sądu Apelacyjnego w zaskarżonej części.
W odpowiedzi na skargę pozwana wniosła o jej oddalenie i zasądzenie
kosztów postępowania kasacyjnego według norm przepisanych.
7
Sąd Najwyższy zważył, co następuje:
Skarga kasacyjna zasługuje na uwzględnienie jedynie w części dotyczącej
zarzutu naruszenia art. 499 i 503 w zw. z 451 § 1 k.c. W apelacji skarżący
kwestionował prawidłowość przyjętego przez Sąd Okręgowy sposobu zaliczenia
przysługującej względem niego wierzytelności w kwocie 80.000 zł, nabytej przez
pozwaną od Franciszka M. i przedstawionej do potrącenia w toku procesu. Według
treści art. 451 § 1 zd. 2 k.c., stosowanego odpowiednio z mocy art. 503 k.c. w
przypadku potrącenia, to co przypada na poczet długu głównego wierzyciel może
przede wszystkim zaliczyć na związane z tym długiem zaległe należności uboczne
oraz na zalegające świadczenia główne. Przy tym wskazać należy, że o ile strony
nie umówiły się inaczej, dłużnik nie może skutecznie kwestionować decyzji
wierzyciela. W niniejszej sprawie przyjęto, że skarżącej przysługuje względem
pozwanej wynagrodzenie z umowy z 19 lipca 2004 r. w kwotach 141.711,76 zł wraz
z odsetkami ustawowymi od 15 listopada 2004 r. i 107.433,35 zł wraz z odsetkami
ustawowymi od 15 stycznia 2005 r. oraz że z tych wierzytelności pozwana
skutecznie potrąciła przysługujące jej względem skarżącej kary umowne
wynoszące po zmniejszeniu 129.257,97 zł i wspomnianą wierzytelność o zapłatę
kwoty 80.000 zł. Nie było również kwestionowane, że z mocy art. 499 zd. 2 k.c.,
według którego oświadczenie o potrąceniu ma moc wsteczną od chwili, gdy
potrącenie stało się możliwe, w przypadku kar umownych potrącenie odniosło
skutek z tym samym dniem, z którym wymagalne stało się wynagrodzenie
skarżącej, a w przypadku wierzytelności o zapłatę kwoty 80.000 zł – z dniem
24 stycznia 2008 r. W tych okolicznościach prawidłowe były przyjęte przez Sądy
obu instancji wyliczenia wynikające z umorzenia wynagrodzenia powoda w kwocie
141.711,76 zł wraz z odsetkami ustawowymi od 15 listopada 2004 r. z należnością
z tytułu kar umownych, w wyniku którego przy skarżącym pozostała kwota
12.453,79 zł wraz z odsetkami ustawowymi za okres od dnia 15 listopada 2004 r.
do dnia 24 stycznia 2008 r., wynoszącymi 4779,18 zł, (co łącznie
stanowi 17.232,97 zł). Podobnie ocenić należy umorzenie tej wierzytelności
powoda z wierzytelnością pozwanej w kwocie 80.000 zł, w wyniku którego
pozostała po stronie pozwanej do potrącenia wierzytelność w wysokości
62.767,03 zł. Jednak dalsze wyliczenie kwoty należnej powodowi w wyniku
8
potrącenia tej wierzytelności z tytułu wynagrodzenia w kwocie 107.433,35 zł wraz z
odsetkami ustawowymi od dnia 15 stycznia 2005 r. naruszało wskazane w skardze
kasacyjnej przepisy. Sąd Apelacyjny za Sądem Okręgowym przyjął, że w wyniku
potrącenia tych wierzytelności należna powodowi kwota z tytułu wynagrodzenia
wyniosła 44.666,32 zł z odsetkami ustawowymi od dnia od 15 stycznia 2005 r.
Zasądzone na rzecz powoda świadczenie w tej wysokości nie uwzględnia
dochodzonych odsetek ustawowych od kwoty 107.433,35 zł należnych za okres od
dnia 15 stycznia 2005 r. do dnia 24 stycznia 2008 r., tj. dnia, kiedy według
konsekwentnego stanowiska sądu potrącenie wierzytelności pozwanej w kwocie
80.000 złotych było możliwe. Odsetki od kwoty 107.433,35 złotych na dzień 24
stycznia 2008 r. wyniosły 39.010,07 zł. Według art. 451 § 1 zd. 2 k.c. w zw. z art.
503 k.c. powód był uprawniony do zaliczenia kwoty 62.767,03 złotych, w pierwszej
kolejności na związane z długiem zaległe należności uboczne z tytułu odsetek
wynoszące 39.010,07 złotych. Wobec tego, ponieważ wierzytelność powoda na
dzień 24 stycznia 2008 r. wyniosła 146.443,42 złotych, po jej umorzeniu
z wierzytelnością pozwanej w wysokości 62.767,42 złotych, powodowi
przysługiwała na ten dzień z tytułu wynagrodzenia kwota 83.676,39 zł wraz
z odsetkami ustawowymi od dnia 24 stycznia 2008 r. Zaskarżonym przez powoda
wyrokiem Sąd Okręgowy zasądził na jego rzecz kwotę 44.666,32 zł wraz
z odsetkami ustawowymi od dnia 15 stycznia 2005 r., które według stanu na dzień
24 stycznia 2008 r. wyniosły 16.218,76 zł, co stanowi łącznie 60.885,08 zł. Z tego
względu, uwzględniając skargę kasacyjną powoda, Sąd Najwyższy na podstawie
art. 39816
zd. 1 k.p.c.) uchylił zaskarżony wyrok sądu drugiej instancji w tym
zakresie i zmienił go w ten sposób, że zasądził dodatkowo na rzecz powoda kwotę
22.791,31 złotych (83.676,39 – 60.885,32 złotych) z odsetkami ustawowymi od dnia
24 stycznia do dnia zapłaty oraz orzekł o kosztach procesu przed Sądem
Okręgowym stosunkowo je rozdzielając na podstawie art. 100 zdanie 1 k.p.c.
Nie zasługuje na uwzględnienie zarzut naruszenia art. 484 § 2 k.c.
Katalog kryteriów pozwalających na zmniejszenie kary umownej nie jest zamknięty
(zob. uchwałę składu siedmiu sędziów Sądu Najwyższego z dnia 6 listopada
2003 r., III CZP 61/03, OSNC 2004, nr 5, poz. 69). Ocena w tym zakresie,
w zależności od okoliczności sprawy, należy do sądu orzekającego. Nie może mieć
9
decydującego znaczenia jedynie relacja stawek umówionych przez strony oraz
stawek stosowanych w obrocie, podnoszona przez skarżącego (por. wyrok Sąd
Najwyższego z dnia 26 stycznia 2011 r., II CSK 318/10, niepubl.). Ocena Sądu
Apelacyjnego w tym zakresie jest prawidłowa, a argumenty przytoczone w skardze
kasacyjnej nie dają podstaw do dalszego obniżenia kary umownej. Nie można
pominąć, że kara umowna została przewidziana za opóźnienie w spełnieniu
świadczenia. Zasadnie jednocześnie sąd uwzględnił, że przekroczenie terminu
wykonania umowy pokrywało się z tym terminem. Z drugiej strony nie można
pomijać już dokonanej znacznej redukcji kary umownej, której wysokość i warunki
strony akceptowały w umowie. Sąd Apelacyjny wziął już pod uwagę ostateczne
wykonanie całości zobowiązania oraz kumulację kar z tytułu opóźnienia wykonanie
poszczególnych etapów prac budowlanych oraz przekroczenie terminu wykonania
całości robót.
Z tych względów Sąd Najwyższy na podstawie art. 39814
k.p.c. oddalił
skargę kasacyjną powoda w pozostałej części orzekając o kosztach postępowania
kasacyjnego na podstawie art. 100 zd. 1 w zw. z art. 391 § 1 i art. 39821
k.p.c.