Pełny tekst orzeczenia

Uchwała składu siedmiu sędziów z dnia 17 listopada 2011 r., III CZP 5/11
Prezes SN Tadeusz Ereciński (przewodniczący)
Sędzia SN Teresa Bielska-Sobkowicz
Sędzia SN Józef Frąckowiak
Sędzia SN Jacek Gudowski
Sędzia SN Zbigniew Kwaśniewski
Sędzia SN Lech Walentynowicz (sprawozdawca)
Sędzia SN Kazimierz Zawada
Sąd Najwyższy na posiedzeniu niejawnym w Izbie Cywilnej w dniu 17
listopada 2011 r., przy udziale Rzecznika Ubezpieczonych Aleksandry Wiktorow
oraz prokuratora Prokuratury Generalnej Jana Szewczyka, po rozstrzygnięciu
zagadnienia prawnego przedstawionego przez Rzecznika Ubezpieczonych we
wniosku z dnia 16 grudnia 2010 r.,
"1. Czy w świetle art. 361 k.c. utrata możliwości korzystania z pojazdu
mechanicznego wskutek jego zniszczenia lub uszkodzenia przez poszkodowanego
– będącego osobą fizyczną nieprowadzącą działalności gospodarczej – stanowi
szkodę majątkową?
2. Czy w świetle art. 361 k.c. roszczenie wyżej wymienionego
poszkodowanego o zwrot poniesionych kosztów najmu pojazdu zastępczego w
ramach odpowiedzialności gwarancyjnej ubezpieczyciela z tytułu umowy
obowiązkowego ubezpieczenia odpowiedzialności cywilnej posiadaczy pojazdów
mechanicznych jest determinowane nie tylko istnieniem adekwatnego związku
przyczynowego pomiędzy faktem utraty możliwości korzystania z rzeczy wskutek jej
zniszczenia albo uszkodzenia, a poniesionymi kosztami najmu pojazdu
zastępczego, ale również niezbędnością tego najmu, rozumianą jako niemożność
skorzystania ze środków komunikacji publicznej?"
podjął uchwałę:
Odpowiedzialność ubezpieczyciela z tytułu umowy obowiązkowego
ubezpieczenia odpowiedzialności cywilnej posiadaczy pojazdów
mechanicznych za uszkodzenie albo zniszczenie pojazdu mechanicznego
niesłużącego do prowadzenia działalności gospodarczej obejmuje celowe i
ekonomicznie uzasadnione wydatki na najem pojazdu zastępczego; nie jest
ona uzależniona od niemożności korzystania przez poszkodowanego z
komunikacji zbiorowej.
Uzasadnienie
Rzecznik Ubezpieczonych – powołując się na art. 60 § 1 w związku z art. 60 §
2 ustawy z dnia 23 listopada 2002 r. o Sądzie Najwyższym (Dz.U. Nr 240, poz.
2052 ze zm.) – przedstawił Sądowi Najwyższemu do rozstrzygnięcia przytoczone
zagadnienia prawne.
Rzecznik podkreślił, że te zagadnienia prawne wywołują wątpliwości
interpretacyjne i prowadzą do rozbieżności w orzecznictwie. Obserwacja
powypadkowej praktyki likwidacyjnej – w ramach obowiązkowego ubezpieczenia
odpowiedzialności cywilnej posiadaczy pojazdów mechanicznych – prowadzi z kolei
do wniosku, że ubezpieczyciele często odmawiają spełnienia świadczenia
odszkodowawczego z tytułu poniesionych kosztów najmu pojazdu zastępczego
przez osoby fizyczne (konsumentów), które nie wykorzystywały swoich pojazdów
mechanicznych do prowadzenia działalności gospodarczej, lecz do innych celów
(dojazdu do pracy, odwożenia dzieci do szkoły lub do przedszkola, zakupów,
wyjazdów urlopowych i rekreacyjnych itd.) albo uzależniają spełnienie świadczenia
od istnienia dodatkowej przesłanki w postaci niezbędności najmu, rozumianej jako
działanie poszkodowanego zmierzające do wyłączenia innej szkody majątkowej lub
jako niemożność skorzystania ze środków komunikacji publicznej. W ten sposób
dochodzi do zróżnicowania sytuacji prawnej konsumentów i przedsiębiorców,
ponieważ w postępowaniu likwidacyjnym przedsiębiorcy muszą wykazać tylko
istnienie adekwatnego związku przyczynowego pomiędzy utratą możliwości
korzystania z uszkodzonego lub zniszczonego pojazdu mechanicznego, który był
wykorzystywany do prowadzenia działalności gospodarczej, a poniesionymi
kosztami najmu pojazdu zastępczego.
Rzecznik Ubezpieczonych zwrócił uwagę, że przedstawiona praktyka
zakładów ubezpieczeń jest wywołana rozbieżnościami w orzecznictwie sądów
powszechnych.
Przeważający kierunek orzecznictwa kwalifikuje utratę możliwości korzystania
przez konsumentów z pojazdu mechanicznego jako szkodę majątkową podlegającą
naprawieniu w ramach odpowiedzialności gwarancyjnej ubezpieczyciela przy
obowiązkowym ubezpieczeniu odpowiedzialności cywilnej posiadaczy pojazdów
mechanicznych, a koszt najmu pojazdu zastępczego traktuje jako wydatek
zmierzający do wyłączenia lub ograniczenia takiej szkody, której naprawienie nie
jest uwarunkowane niemożliwością skorzystania przez poszkodowanego ze
środków komunikacji publicznej.
Rzecznik wskazał również na orzeczenia sądów powszechnych, uznające
niemożność korzystania ze zniszczonego lub uszkodzonego pojazdu za szkodę
niemajątkową (utratę przyjemności lub wygody) albo za szkodę majątkową
uwarunkowaną koniecznością (niezbędnością) najmu pojazdu zastępczego, gdy nie
istnieje możliwość przemieszczania się w inny, racjonalnie uzasadniony sposób,
minimalizujący związane z nim wydatki.
We wniosku wskazane zostały także rozbieżne stanowiska zajmowane w
piśmiennictwie.
Rzecznik Ubezpieczonych odnotował próby ujednolicenia praktyki
ubezpieczeniowej, które zostały przedstawione w wytycznych opracowanych przez
Polską Izbę Ubezpieczeń przy współpracy Urzędu Komisji Nadzoru Finansowego,
określających „Zasady wynajmu pojazdu zastępczego w ramach obowiązkowego
ubezpieczenia odpowiedzialności cywilnej posiadaczy pojazdów mechanicznych”
(dalej: "wytyczne"). W wytycznych przewidziano możliwość zwrotu konsumentowi
wydatków na najem pojazdu zastępczego, ale tylko wówczas, gdy nie mógł
zaspokoić swoich potrzeb konsumpcyjnych i życiowych w inny sposób, w
szczególności przez korzystanie z ogólnodostępnych środków transportu. To
uwarunkowanie budzi poważne obawy Rzecznika, gdyż może mieć niewłaściwy
wpływ na praktykę zakładów ubezpieczeń i orzecznictwo sądów powszechnych,
„odtworzenie możliwości korzystania z pojazdu mechanicznego” bowiem nie
następuje przez korzystanie ze środków komunikacji publicznej. Samochód nie jest
obecnie przejawem luksusu, lecz stałym, codziennym elementem egzystencji,
spełniającym różne funkcje życiowe, częstokroć nieprzynoszącym dochodu.
Rzecznik Ubezpieczonych podzielił stanowisko wyrażone w wyroku Sądu
Najwyższego z dnia 8 września 2004 r., IV CK 672/03, że utrata możliwości
korzystania z rzeczy stanowi szkodę majątkową, w związku czym poniesione
wydatki na najem pojazdu zastępczego podlegają wyrównaniu – jako wydatki
konieczne – jeżeli odpowiadają lokalnym stawkom czynszu najmu pojazdu o
zbliżonej klasie. Przy szkodzie częściowej czas koniecznego najmu powinien być –
zdaniem Rzecznika – wyznaczony rzeczywistym czasem naprawy w normalnym jej
toku, z uwzględnieniem czynności likwidacyjnych, natomiast czas koniecznego
najmu przy szkodzie całkowitej obejmuje okres od dnia zniszczenia pojazdu do
dnia, w którym poszkodowany może nabyć podobny pojazd, nie dłuższy niż do dnia
zapłaty odszkodowania.
W ocenie wnioskodawcy, status poszkodowanego (przedsiębiorcy lub
konsumenta) nie powinien oddziaływać na podstawę odpowiedzialności sprawczej,
gdyż utrata możliwości korzystania z rzeczy zniszczonej lub uszkodzonej jest
konsekwencją czynu niedozwolonego, inny może być natomiast rozmiar szkody.
Przepisy regulujące odpowiedzialność odszkodowawczą również nie wprowadzają
dla konsumentów dodatkowych ograniczeń i ciężarów dowodowych co do
niezbędności najmu pojazdu zastępczego, wykraczających poza unormowanie
przewidziane w art. 361 i art. 6 k.c. oraz art. 232 k.p.c. Treścią zobowiązania
przejętego w granicach umowy ubezpieczenia odpowiedzialności cywilnej przez
ubezpieczyciela jest kompensacja szkody wyrządzonej w majątku poszkodowanego
w rozmiarze określonym w art. 361 i 363 k.c. Wynajęcie przez poszkodowanego
pojazdu zastępczego będące normalnym następstwem deliktu nie narusza
obowiązku współdziałania wierzyciela z dłużnikiem (art. 354 k.c.) i odpowiada
społeczno-gospodarczemu celowi tego uprawnienia oraz zasadom współżycia
społecznego.
Prokurator Generalny wyraził pogląd, że poniesione przez poszkodowanego
koszty najmu pojazdu zastępczego będące następstwem niemożności korzystania
przez niego z własnego pojazdu mechanicznego nieprzeznaczonego do
prowadzenia działalności gospodarczej, ze względu na zniszczenie lub uszkodzenie
tego pojazdu w wypadku komunikacyjnym, stanowią element szkody majątkowej
podlegającej wyrównaniu przez ubezpieczyciela z tytułu obowiązkowego
ubezpieczenia odpowiedzialności cywilnej posiadaczy pojazdów mechanicznych, a
skuteczność dochodzenia naprawienia tej szkody nie jest uzależniona od
niezbędności najmu polegającej na niemożności skorzystania przez
poszkodowanego z innych środków transportu.
Sąd Najwyższy zważył, co następuje:
Przedstawione zagadnienia prawne dotyczą objęcia ochroną ubezpieczeniową
kosztów najmu pojazdu zastępczego poniesionych przez poszkodowanego
będącego osobą fizyczną nieprowadzącą działalności gospodarczej, nazywaną
zamiennie „konsumentem”. Istnieje jednak wątpliwość, czy taki poszkodowany
może być uznany za konsumenta. Zgodnie z art. 221
k.c., za konsumenta uważa się
osobę fizyczną dokonującą czynności prawnej niezwiązanej bezpośrednio z jej
działalnością gospodarczą lub zawodową. W doktrynie zwrócono uwagę, że w
stosunkach ubezpieczeniowych status konsumenta może mieć ubezpieczający,
który zawiera umowę ubezpieczenia odpowiedzialności cywilnej. Osoba
poszkodowana przez ubezpieczonego (sprawcę szkody) nie może być natomiast
uznana za konsumenta, gdyż nie zawiera umowy, a zgłoszenie przez nią
roszczenia wobec sprawcy szkody oraz skorzystanie z actio directa wobec
ubezpieczyciela nie stanowią czynności prawnej w rozumieniu art. 221
k.c.
Poszkodowany nie działa też w zastępstwie ubezpieczonego i ma samodzielną
pozycję w stosunku prawnym łączącym go z ubezpieczonym i ubezpieczycielem. W
uzasadnieniu wniosku nie przyznano jednak poszkodowanemu „konsumentowi”
szczególnych uprawnień, lecz w stosunku ubezpieczeniowym odróżniono go w ten
sposób od poszkodowanego „przedsiębiorcy”, wyróżniając „konsumpcyjne” oraz
„komercyjne” korzystanie z rzeczy.
Wątpliwości Rzecznika Ubezpieczonych zostały ujęte w dwóch zagadnieniach
prawnych, ale w istocie zmierzają one do rozstrzygnięcia problemu
odpowiedzialności za uszczerbek w postaci poniesionych przez poszkodowanego
niebędącego przedsiębiorcą kosztów najmu pojazdu zastępczego.
Przedstawiona we wniosku problematyka ubezpieczeniowa pojawiała się
stosunkowo rzadko w orzecznictwie Sądu Najwyższego i dotyczyła przede
wszystkim poniesionych przez przedsiębiorcę kosztów najmu pojazdu zastępczego,
w następstwie uszkodzenia w wypadku komunikacyjnym pojazdu
wykorzystywanego do prowadzenia działalności gospodarczej.
W wyroku z dnia 6 stycznia 1999 r., II CKN 109/98 (nie publ.), Sąd Najwyższy
przyjął, że poniesienie przez przedsiębiorcę kosztów wynajęcia samochodu
zastępczego do kontynuowania działalności gospodarczej pozostaje w normalnym
związku przyczynowym z wypadkiem komunikacyjnym i stanowi stratę określoną w
art. 361 § 2 k.c. Z kolei w wyroku z dnia 18 marca 2003 r., IV CKN 1916/00 (nie
publ.) wyraził pogląd, że wynajmowanie pojazdu zastępczego do dalszego
prowadzenia działalności gospodarczej w sytuacji, w której uszkodzony pojazd
służył powodowi w takim właśnie celu, należy ocenić jako prawidłowe działanie
poszkodowanego, minimalizujące szkodę, ponieważ dochody utracone w wyniku
zawieszenia działalności gospodarczej mogłyby przewyższyć koszty wynajęcia
pojazdu zastępczego.
Również w wyroku z dnia 8 września 2004 r., IV CK 672/03 (nie publ.) Sąd
Najwyższy uznał za normalne następstwo zniszczenia pojazdu, służącego do
prowadzenia działalności gospodarczej, konieczność wynajęcia pojazdu
zastępczego w celu kontynuowania tej działalności do czasu naprawienia szkody.
Poszkodowanemu przysługuje wówczas od ubezpieczyciela zwrot wydatków
koniecznych, ale tylko za okres między dniem wypadku a dniem, w którym może
nabyć analogiczny pojazd, nie dłuższy niż do zapłaty odszkodowania. Wydatkiem
koniecznym jest wydatek niezbędny do korzystania z innego pojazdu w takim
samym zakresie, w jakim poszkodowany korzystałby ze swego środka lokomocji,
gdyby mu szkody nie wyrządzono. Mógłby zatem żądać tylko zwrotu wydatków
poniesionych za korzystanie z pojazdu zastępczego, pomniejszonych o sumę, jaką
wydatkowałby na koszty eksploatacji własnego pojazdu. Za szkodę można uznać
tylko koszty niezbędne, rzeczywiście poniesione przez poszkodowanego, którego
obciąża ciężar dowodu wysokości szkody. Jedynie w tym wyroku Sąd Najwyższy
uznał utratę możliwości korzystania z rzeczy wskutek jej zniszczenia za szkodę
majątkową. Motywy rozstrzygnięcia wskazują jednak na jednoznaczne związanie
takiej szkody z wydatkami koniecznymi.
Wypowiadając się o granicach odpowiedzialności ubezpieczyciela z tytułu
poniesionych przez poszkodowanego kosztów najmu pojazdu zastępczego
przeznaczonego do kontynuowania działalności gospodarczej, Sąd Najwyższy w
wyroku z dnia 2 lipca 2004 r., II CK 412/03 (nie publ.) uznał, że ubezpieczyciel
ponosi – na podstawie art. 471 k.c. – odpowiedzialność za szkodę wskutek zwłoki w
spełnieniu świadczenia ubezpieczeniowego. W wyroku z dnia 5 listopada 2004 r., II
CK 494/03 (nie publ.) ocenił z kolei skutki opóźnienia poszkodowanego w zleceniu
naprawy samochodu. Stwierdził, że refundowane koszty najmu pojazdu
zastępczego obejmują tylko okres konieczny i niezbędny do naprawy samochodu
uszkodzonego w wypadku komunikacyjnym. Podobne stanowisko wyrażone zostało
w wyroku z dnia 26 listopada 2002 r., V CKN 1397/00 (nie publ.), odnosi się ono
jednak do sytuacji, w której poszkodowany zaniechał naprawy samochodu, chociaż
była ona możliwa. Wyrok ten ma dodatkowy walor, ponieważ dotyczy – jako jedyny
– sytuacji prawnej przedstawionej we wniosku Rzecznika Ubezpieczonych,
uszkodzony pojazd bowiem nie był – jak wynika z opisu stanu faktycznego –
wykorzystywany do prowadzenia działalności gospodarczej. Zajęte przez strony
stanowiska nie inspirowały jednak do poszerzonych rozważań w odniesieniu do
przesłanek roszczenia powoda o zwrot kosztów najmu samochodu zastępczego.
W doktrynie występuje zgodność poglądów co do objęcia odpowiedzialnością
odszkodowawczą adekwatnych wydatków związanych ze zniszczeniem lub
uszkodzeniem samochodu w wypadku komunikacyjnym, jeżeli samochód był
wykorzystywany do prowadzenia działalności gospodarczej. Kontrowersje pojawiają
się natomiast w sytuacji, w której samochód służył poszkodowanemu do innych
celów.
Reprezentowany jest m.in. pogląd traktujący utratę możliwości korzystania z
pojazdu do celów niezwiązanych z prowadzeniem działalności gospodarczej jako
szkodę niemajątkową, niepodlegającą naprawieniu, szkoda taka bowiem może być
kompensowana zadośćuczynieniem pieniężnym tylko w wypadkach przewidzianych
w ustawie (np. w art. 445 i 448 k.c. oraz w przepisach szczególnych).
Wynagrodzenie za przejściową utratę możliwości korzystania z rzeczy oznaczałoby
w istocie nieprzewidziane prawem zadośćuczynienie za doznaną krzywdę w postaci
odczucia przykrości i dyskomfortu. Ta dolegliwość nie stanowi szkody majątkowej,
ponieważ nie prowadzi do zmniejszenia majątku właściciela uszkodzonego pojazdu.
Nie powinna ponadto inspirować do mnożenia wątpliwych procesów
odszkodowawczych i prowadzić do podwyższenia składek ubezpieczeniowych.
W piśmiennictwie ugruntowane są także stanowiska odmienne, aprobujące
odpowiedzialność odszkodowawczą związaną z utratą możliwości korzystania z
rzeczy.
Jedno z nich uznaje za szkodę wydatki związane z utratą możliwości
dysponowania rzeczą, zapewniające właścicielowi korzystanie z dobra
zastępczego. Wydatki te – m.in. czynsz najmu pojazdu zastępczego, koszty
przejazdu środkami komunikacji publicznej lub prywatnej – stanowią wówczas
szkodę majątkową podlegającą naprawieniu na ogólnych zasadach, po odjęciu
powstałych oszczędności. Uznaje się przy tym, że wydatki muszą być konieczne
(niezbędne) do egzystencji poszkodowanego i na tym tle podaje się w sposób
kazuistyczny przykłady jego racjonalnego bądź nieracjonalnego postępowania, przy
uwzględnieniu obowiązku minimalizacji szkody (art. 354 k.c.) i dostosowania
środków zaradczych w sposób proporcjonalny. Przykładowo, wynajęcie pojazdu
zastępczego może być racjonalne w razie częstego dowożenia chorego dziecka do
placówki medycznej, nie będzie natomiast uzasadnione w celu okazjonalnego
dojazdu do kosmetyczki lub na siłownię, a także wówczas, gdy poszkodowany
dysponuje innym sprawnym samochodem. Dominuje pogląd, że kompensacji
podlegają wydatki faktycznie poniesione, nie ma natomiast rozbieżności, że w
przypadku definitywnej utraty rzeczy odszkodowanie przysługuje za okres od jej
utraty do uzyskania odszkodowania (zwrotu innego przedmiotu), a w przypadku
utraty czasowej – do chwili odzyskania rzeczywistej możliwości korzystania z niej.
Inne stanowisko zakłada, że sama utrata możliwości korzystania z rzeczy
stanowi samoistną szkodę majątkową. Powoływane są różne argumenty; wskazuje
się m.in., że wartość ekonomiczna przedmiotów własności osobistej polega na
zaspokajaniu potrzeb w zakresie turystyki, kultury, wypoczynku, itp. Gdy przedmiot
taki traci na pewien okres zdolność zaspokajania rzeczywistych potrzeb
społecznych, posiadacz doznaje szkody. Kompensacja tego uszczerbku
majątkowego wymagałaby w tej sytuacji wypłaty sumy pieniężnej równej wydatkom
koniecznym dla wynajęcia pojazdu o identycznych walorach użytkowych i
estetycznych w okresie naprawy samochodu, pomniejszonym o normalne,
nieponiesione koszty eksploatacji własnego pojazdu.
Przedstawiane są również argumenty odwołujące się do teorii komercjalizacji.
Pozbawienie możliwości korzystania z przedmiotów majątkowych stanowi
szczególny rodzaj szkody majątkowej, zwłaszcza wówczas, gdy zaspokajane są
potrzeby, które mogą być zrekompensowane zastępczo w drodze odpłatnego
skorzystania z cudzej usługi lub najmu przedmiotu zastępczego. Dotyczy to w
szczególności tych dziedzin, w których nastąpiła komercjalizacja wartości użytkowej
przedmiotów (np. rozwinięty najem samochodów). Właściciel eksploatujący rzecz w
celach niezarobkowych nie może być traktowany gorzej niż właściciel przedmiotu
przeznaczonego do celów zarobkowych. Udaremnienie zaspokojenia potrzeb
osobistych nie może być przeliczone na pieniądze, ale w pieniądzach może być
wyrażona wartość użytkowania przedmiotu zaspokajającego te potrzeby w
jednostce czasu. Może się ona wyrażać m.in. stosunkiem ceny zakupu danego
przedmiotu do przeciętnej długości okresu eksploatacji takiej rzeczy. Szkoda taka
występuje niezależnie od tego, czy poszkodowany rzeczywiście korzystał odpłatnie
z przedmiotu zastępczego, chodzi bowiem wyłącznie o utraconą wartość użytkową,
której istnienie można również wyprowadzić z art. 224 § 2 i art. 225 k.c.
W komunikacie Komisji Nadzoru Finansowego z dnia 21 września 2010 r.
poinformowano, że Polska Izba Ubezpieczeń we współpracy z Urzędem Komisji
Nadzoru Finansowego opracowała wytyczne określające „Zasady wynajmu pojazdu
zastępczego w ramach obowiązkowego ubezpieczenia odpowiedzialności cywilnej
posiadacza pojazdów mechanicznych. Wytyczne nie mają charakteru
normatywnego, nie mogą w szczególności korygować zasad ustawowej
odpowiedzialności odszkodowawczej, mogą natomiast wpływać na praktykę
zakładów ubezpieczeń przez określenie „standardów” ujednolicających
postępowanie likwidacyjne, Komisja uprawniona jest bowiem do wydawania
zaleceń i wiążących decyzji wobec ubezpieczycieli na podstawie art. 209 ustawy z
dnia 22 maja 2003 r. o działalności ubezpieczeniowej (jedn. tekst: Dz.U. z 2010 r.
Nr 11, poz. 66 ze zm.).
Treść wytycznych potwierdza wskazane przez Rzecznika Ubezpieczonych –
co do zasady – uzależnienie refundacji wydatków poniesionych na najem pojazdu
zastępczego od niemożności dogodnego wykorzystania przez poszkodowanego
nieprzedsiębiorcę ogólnodostępnych środków transportu. Stanowi jednocześnie
propozycję dostosowania uprawnień poszkodowanego i obowiązków
ubezpieczyciela do „warunków krajowych”.
Przedstawiona we wniosku problematyka występuje także w innych
systemach prawnych i wiąże się przede wszystkim z rozwojem motoryzacji.
Rozwiązania przyjęte w krajach Unii Europejskiej nie są jednolite, uzasadniona jest
jednak konkluzja, że poszkodowanemu przyznaje się uprawnienie do refundacji
kosztów najmu pojazdu zastępczego w następstwie zniszczenia albo uszkodzenia
własnego pojazdu. W ustawodawstwie niektórych krajów (Hiszpania, Portugalia
Grecja, Dania, Luksemburg) przyznanie takiego odszkodowania jest uzależnione od
wykorzystywania pojazdu do celów gospodarczych lub zawodowych. W innych
krajach takie ograniczenie nie występuje (Austria, Belgia, Niemcy, Holandia i
Norwegia) albo ma ograniczony zakres (Francja Szwajcaria, Szwecja i Włochy).
Regułą jest zmniejszenie odszkodowania o wartość nieponiesionych kosztów
eksploatacji własnego pojazdu, występują natomiast rozbieżności w ocenie
możliwości kompensacji „zbędnych” wydatków na uszkodzony pojazd w okresie
remontu (np. opłacenie składki ubezpieczeniowej). Okresy refundowanego najmu
pojazdu zastępczego kwalifikowane są w zasadzie w podobny sposób, niejednolicie
jest natomiast rozwiązany problem odszkodowania za samą utratę możliwości
korzystania z rzeczy.
Podobieństwo niemieckiego systemu prawnego w omawianym zakresie do
systemu polskiego skłania do wskazania przyjętych w nim rozwiązań Przyjmuje się,
że właściciel uszkodzonego lub zniszczonego pojazdu może żądać na podstawie §
249 ust. 2 zdanie pierwsze k.c.n. naprawienia szkody odpowiadającej poniesionym
kosztom najmu pojazdu zastępczego na czas naprawy uszkodzonego pojazdu albo
na czas potrzebny do nabycia innego pojazdu, niezależnie od tego, czy uszkodzony
(zniszczony) pojazd był wykorzystywany do celów gospodarczych, czy osobistych.
Roszczenie takie nie przysługuje jednak, jeżeli poszkodowany dysponuje innym
samochodem albo gdy nie korzystał z uszkodzonego samochodu lub powinien
poradzić sobie w inny sposób (np. gdy samochód był używany okazjonalnie,
racjonalne może okazać się zastąpienie go taksówką). Preferowane jest w tym
zakresie działanie rozsądne i „ekonomiczne”.
Zakres obowiązku odszkodowawczego obejmuje co do zasady poniesione
koszty najmu pojazdu zastępczego tego samego typu co uszkodzony, za czas
niezbędny do naprawy albo zakupu nowego pojazdu. Koszty najmu są
pomniejszane o nieponiesione przez poszkodowanego koszty eksploatacji
własnego pojazdu.
Jeżeli właściciel uszkodzonego albo zniszczonego pojazdu zrezygnował z
najmu pojazdu zastępczego, przysługuje mu uprawnienie do żądania
odszkodowania za utratę możliwości korzystania z pojazdu. Pogląd ten potwierdził
niemiecki Sąd Najwyższy wyrokiem z dnia 9 lipca 1986 r. (BGHZ 98, s. 212),
uznając za szkodę majątkową utratę rzeczy wykorzystywanej do prowadzenia
działalności gospodarczej, a także rzeczy wykorzystywanej dla celów prywatnych,
jeżeli stanowi przedmiot elementarnej potrzeby życiowej. Za taką rzecz został
uznany samochód, który pozwala na zaoszczędzenie czasu i wysiłku, a uzyskane
stąd korzyści mają wartość majątkową.
Odszkodowanie to podlegało ograniczeniom, w szczególności takim, które
miały zastosowanie przy żądaniu zwrotu kosztów najmu pojazdu zastępczego.
Przedstawione przez Rzecznika Ubezpieczonych zagadnienia prawne dotyczą
odpowiedzialności gwarancyjnej zakładu ubezpieczeń z tytułu obowiązkowego
ubezpieczenia odpowiedzialności cywilnej posiadaczy pojazdów mechanicznych.
Taki charakter odpowiedzialności wyrażony został w art. 34 ust. 1 i art. 36 ust. 1
ustawy z dnia 22 maja 2003 r. o ubezpieczeniach obowiązkowych,
Ubezpieczeniowym Funduszu Gwarancyjnym i Polskim Biurze Ubezpieczycieli
Komunikacyjnych (Dz.U. Nr 124, poz. 1152 ze zm. – dalej: "u.u.o."), z których
wynika, że z tytułu ubezpieczenia odpowiedzialności cywilnej posiadaczy pojazdów
mechanicznych przysługuje odszkodowanie, jeżeli posiadacz lub kierujący
pojazdem mechanicznym są zobowiązani do odszkodowania za wyrządzoną w
związku z ruchem tego pojazdu szkodę, której następstwem jest śmierć,
uszkodzenie ciała, rozstrój zdrowia bądź też utrata, zniszczenie lub uszkodzenie
mienia, a odszkodowanie ustala się i wypłaca w granicach odpowiedzialności
cywilnej posiadacza lub kierującego pojazdem mechanicznym, najwyżej jednak do
ustalonej w umowie ubezpieczenia sumy gwarancyjnej.
Odpowiedzialność sprawcy szkody (odpowiedzialność sprawcza) zostaje w
konsekwencji zastąpiona akcesoryjnie przez odpowiedzialność gwarancyjną
ubezpieczyciela, z zastosowaniem przepisów kodeksu cywilnego. Zgodnie z
dominującym poglądem odwołującym się do art. 805 § 2 pkt 1 i art. 822 § 1 k.c.,
ubezpieczyciel zobowiązany jest do naprawienia szkody w formie zapłaty
odpowiedniej sumy pieniężnej (por. wyroki Sądu Najwyższego z dnia 29 lutego
2002 r., V CKN 903/00, OSNC 2003, nr 1, poz. 15 oraz dnia 17 maja 2007 r., III
CZP 150/06, OSNC 2007, nr 10, poz. 144). W istocie jednak naprawienie szkody
przez ubezpieczyciela polega na zapłaceniu kwoty pieniężnej koniecznej do
przywrócenia samochodu do stanu poprzedniego. Pod względem ekonomicznym
(wartości świadczenia) występuje w takiej sytuacji ekwiwalentność obu postaci
świadczeń odszkodowawczych przewidzianych w art. 363 § 1 k.c. Można zatem
przyjąć, że poszkodowanemu przysługuje roszczenie o przywrócenie stanu
poprzedniego także wobec ubezpieczyciela, ale ze względu na charakter
świadczenia ubezpieczeniowego roszczenie to przybiera postać żądania „restytucji
pieniężnej” umożliwiającej definitywne przywrócenie stanu poprzedniego. Sprzyja to
ochronie poszkodowanego, która jest ideą przewodnią ubezpieczenia
odpowiedzialności cywilnej.
Treść pierwszego zagadnienia prawnego ujmuje powypadkową utratę
możliwości korzystania z pojazdu mechanicznego jako potencjalną szkodę
majątkową.
Na gruncie prawa cywilnego reprezentatywne jest ustalenie szkody metodą
dyferencyjną (różnicową), zgodnie z którą szkodę stanowi różnica między stanem
majątku poszkodowanego, który powstał po nastąpieniu zdarzenia sprawczego, a
stanem, który by istniał bez tego zdarzenia (zob. m.in. wyroki Sądu Najwyższego z
dnia 1 września 1970 r., III CR 371/70, OSNCP 1971, nr 5, poz. 93, z dnia 3 lutego
1971 r., III CRN 450/70, OSNCP 1971, nr 11, poz. 205, z dnia 20 lutego 1981 r., I
CR 17/81, OSNCP 1981, nr 10, poz. 199, z dnia 13 grudnia 1988 r., I CR 280/88,
„Wiadomości Ubezpieczeniowe” 1989, nr 7-8, s. 32, z dnia 19 października 2001 r.,
III CZP 57/01, OSNC 2002, nr 5, poz. 57, z dnia 20 lutego 2002 r., V CKN 903/00,
OSNC 2003, nr 1, poz. 15 i z dnia 15 października 2010 r., V CSK 78/10, nie publ.).
Konsekwencją uszkodzenia (zniszczenia) samochodu jest obniżenie (utrata) jego
wartości, natomiast utrata możliwości korzystania z niego nie powoduje samoistnie
odrębnego uszczerbku majątkowego odnoszącego się do tej rzeczy, niezależnie od
jej przeznaczenia. Istnieje wprawdzie obowiązek wynagrodzenia za korzystanie z
rzeczy w sytuacjach określonych w art. 224 § 2 i art. 225 k.c., ale uzasadnione są
argumenty przemawiające za nieodszkodowawczym charakterem tego
wynagrodzenia, zapobiegającym jedynie bezpodstawnemu wzbogaceniu
posiadacza.
Również roszczenie o dostarczenie pojazdu zastępczego nie może być
uznane za dopuszczalny sposób restytucji szkody majątkowej polegającej na
zmniejszeniu wartości pojazdu albo utracie jego wartości, wyrównanie bowiem tego
uszczerbku majątkowego następuje przez naprawę uszkodzonego pojazdu albo
przez zapewnienie możliwości nabycia nowego pojazdu. Restytucja utraty
możliwości korzystania z rzeczy byłaby niedopuszczalną restytucją szkody
niemajątkowej.
Odmienna jest sytuacja, w której doszło już do poniesienia przez
poszkodowanego wydatków na uzyskanie pojazdu zastępczego w okresie remontu
uszkodzonego pojazdu albo przez okres niezbędny do nabycia nowego pojazdu. Są
to wydatki poniesione w następstwie zdarzenia szkodzącego, które by nie powstały
bez tego zdarzenia, prowadzące do powypadkowego zmniejszenia majątku
poszkodowanego, czyli straty (art. 361 § 2 k.c.). Przeważa w piśmiennictwie
stanowisko, że muszą to być wydatki zmierzające do wyłączenia lub ograniczenia
szkody i niewątpliwie są nimi koszty wynajmu pojazdu zastępczego w celu
kontynuowania działalności gospodarczej lub zawodowej, ponieważ zapobiegają
utracie określonych dochodów (art. 361 § 2 k.c.). Szkodę stanowią również
konieczne wydatki związane ze zdarzeniem szkodzącym. Przy takim ujęciu, stratą
w rozumieniu art. 361 § 2 k.c. są objęte także te wydatki, które służą ograniczeniu
(wyłączeniu) negatywnych następstw majątkowych doznanych przez
poszkodowanego w wyniku uszkodzenia (zniszczenia) pojazdu. Negatywnym
następstwem majątkowym jest tu utrata możliwości korzystania z rzeczy, a więc
utrata uprawnienia stanowiącego atrybut prawa własności. W takiej sytuacji
poszkodowanemu przysługuje roszczenie o zwrot wydatków na najem pojazdu
zastępczego nieprzeznaczonego do kontynuowania działalności gospodarczej lub
zawodowej, można je bowiem uznać za stratę (art. 361 § 2 k.c.).
Należy też wskazać, że w wytycznych przyjęto – co do zasady – możliwość
refundacji wydatków na najem pojazdu zastępczego poniesionych przez osobę
fizyczną nieprowadzącą działalności gospodarczej.
Refundacji mogą podlegać tylko wydatki rzeczywiście poniesione na taki
najem. W orzecznictwie Sądu Najwyższego, m.in. w uchwałach z dnia 15 listopada
2001 r., III CZP 68/01 (OSNC 2002, nr 6, poz. 74) i z dnia 17 maja 2007 r., III CZP
150/06 (OSNC 2007, nr 10, poz. 144) oraz w wyrokach z dnia 20 lutego 2002 r., V
CK 908/00 (nie publ.), z dnia 11 czerwca 2001 r., V CKN 226/00 (OSP 2002, nr 3,
poz. 40) i z dnia 7 sierpnia 2003 r., IV CKN 387/01 (nie publ.), ukształtował się
wprawdzie pogląd, że naprawa uszkodzonego pojazdu nie jest warunkiem wypłaty
odszkodowania, bo istotne znaczenie ma fakt powstania szkody, a nie jej
naprawienie, ale nie jest on adekwatny w omawianej sytuacji, w której strata
majątkowa powstaje dopiero z chwilą poniesienia kosztów najmu pojazdu
zstępczego.
Nie wszystkie jednak wydatki pozostające w związku przyczynowym z
wypadkiem komunikacyjnym mogą być refundowane, istnieje bowiem obowiązek
wierzyciela zapobiegania szkodzie i zmniejszania jej rozmiarów (art. 354 § 2, art.
362 i 826 § 1 k.c.). Na dłużniku ciąży w związku z tym obowiązek zwrotu wydatków
celowych i ekonomicznie uzasadnionych, pozwalających na wyeliminowanie
negatywnych dla poszkodowanego następstw, niedających się wyeliminować w
inny sposób, z zachowaniem rozsądnej proporcji między korzyścią wierzyciela a
obciążeniem dłużnika. Nie jest celowe nadmierne rozszerzanie odpowiedzialności
odszkodowawczej i w konsekwencji – gwarancyjnej ubezpieczyciela, co mogłoby
prowadzić do wzrostu składek ubezpieczeniowych.
Użyteczne mogą być wskazania judykatury na tle najmu pojazdu zastępczego
dla kontynuowania działalności gospodarczej, w odniesieniu do okresu refundacji,
pomniejszenia odszkodowania o nieponiesione koszty eksploatacji uszkodzonego
pojazdu oraz wymagań stawianych pojazdowi zastępczemu (zob. wyroki Sądu
Najwyższego z dnia 8 września 2004 r., IV CK 672/03, z dnia 2 lipca 2004 r., II CK
412/03, z dnia 5 listopada 2004 r., II CK 494/03, i z dnia 26 listopada 2002 r., V
CKN 1397/00). Różnorodność okoliczności związanych z następstwami wypadku
komunikacyjnego oraz sytuacją życiową poszkodowanego nie pozwala na
formułowanie kazuistycznych wskazań; podlegają one indywidualnej ocenie.
Przedstawione we wniosku drugie zagadnienie prawne dotyczy
sformułowanego w wytycznych uzależnienia zwrotu kosztów najmu pojazdu
zastępczego od niemożności skorzystania przez poszkodowanego ze środków
komunikacji publicznej. Należy zgodzić się z Rzecznikiem Ubezpieczonych, że
korzystanie przez poszkodowanego z własnego pojazdu mechanicznego nie może
być zastąpione wykorzystaniem środków komunikacji publicznej, są to bowiem
odmienne sposoby korzystania z rzeczy. Samochód w sposób bardziej
wszechstronny i funkcjonalny zaspokaja potrzeby życiowe właściciela. Korzystanie
z niego stało się obecnie standardem cywilizacyjnym i taka jego funkcja będzie się
umacniać.
Z zasady proporcjonalności może natomiast wynikać zbędność najmu pojazdu
zastępczego, jeżeli właściciel nie używał samochodu albo dysponuje innym
samochodem nadającym się do wykorzystania. Używanie samochodu w sposób
sporadyczny może z kolei uzasadniać celowość wykorzystania w sposób
ekwiwalentny innego środka komunikacji.
Z tych przyczyn należało rozstrzygnąć przedstawione zagadnienia prawne, jak
w uchwale (art. 390 k.p.c.).