Pełny tekst orzeczenia

Sygn. akt II PK 129/11
WYROK
W IMIENIU RZECZYPOSPOLITEJ POLSKIEJ
Dnia 18 stycznia 2012 r.
Sąd Najwyższy w składzie :
SSN Jerzy Kuźniar (przewodniczący)
SSN Zbigniew Hajn
SSN Jolanta Strusińska-Żukowska (sprawozdawca)
w sprawie z powództwa H. D.
przeciwko Zakładom Zielarskim "H."
o przywrócenie do pracy na poprzednich warunkach,
po rozpoznaniu na posiedzeniu niejawnym w Izbie Pracy, Ubezpieczeń
Społecznych i Spraw Publicznych w dniu 18 stycznia 2012 r.,
skargi kasacyjnej strony pozwanej od wyroku Sądu Okręgowego
z dnia 11 stycznia 2011 r.,
oddala skargę kasacyjną.
UZASADNIENIE
Sąd Rejonowy – Sąd Pracy wyrokiem z dnia 23 czerwca 2010 r. zasądził od
Zakładów Zielarskich „H.” na rzecz powódki H. D. kwotę 10.220,64 zł tytułem
odszkodowania za niezgodne z prawem wypowiedzenie umowy o pracę, oddalając
jej roszczenie o przywrócenie do pracy.
2
Sąd pierwszej instancji ustalił, że powódka była zatrudniona u strony
pozwanej od 15 maja 1993 r. na podstawie umowy o pracę zawartej na czas
nieokreślony, ostatnio (od 1 listopada 2002 r.) na stanowisku kierownika działu
zaopatrzenia. W dniu 19 października 2009 r. dyrektor strony pozwanej wręczył
powódce pismo o rozwiązaniu umowy o pracę z zachowaniem trzymiesięcznego
okresu wypowiedzenia, który upłynął 31 stycznia 2010 r. Wskazaną w tym piśmie
przyczyną wypowiedzenia był brak zaufania polegający na naruszeniu norm
wytwarzania produktów leczniczych, tj. złożenia przez powódkę zamówienia na
surowiec do produkcji leków – gliceryny - w ilości 22 ton przy maksymalnej
pojemności legalnego zbiornika – 15 ton, zatwierdzonego przez Główny Inspektorat
Farmaceutyczny w dokumentacji głównej wytwórni. Według ustaleń Sądu
Rejonowego, do obowiązków powódki należała, między innymi, kontrola stanu
zapasów magazynowych, nadzór nad gospodarką magazynową, terminowe
dostarczanie surowców w odpowiedniej ilości, jakości i asortymencie. Powódka
bezpośrednio podlegała dyrektorowi zakładu, mając współpracować z kierownikami
innych komórek organizacyjnych, w szczególności z kierownikiem działu obrotu
towarowego odpowiedzialnym za magazyny. W dniu 23 marca 2009 r. powódka
zamówiła 22 tony gliceryny farmaceutycznej, co zatwierdzili główny księgowy i
dyrektor zakładów. Termin dostawy przypadał na 8 kwietnia 2009 r., a w dniu 3
kwietnia 2009 r. dział obrotu towarowego powziął wątpliwości co do przyjęcia tej
dostawy, wskazując że zbiornik magazynowy ma jedynie 15 ton pojemności.
Zarządzeniem z 6 kwietnia 2009 r. dyrektor nakazał przyjąć glicerynę w ilości 15
ton. Powódki nie poinformowano ani o notatce p.o. kierownika działu towarowego,
ani o zarządzeniu dyrektora. W dniu 8 kwietnia 2009 r. dostarczono zamówione 22
tony gliceryny, a dział obrotu towarowego przyjął jedynie 15 ton tego surowca,
powołując się na decyzję dyrektora. Po rozmowie z dyrektorem powódka dokonała
zwrotu 7 ton gliceryny, nie narażając zakładu pracy na żadne dodatkowe koszty. Z
ustaleń poczynionych w sprawie wynikało nadto, że w ciągu roku zamawiano i
realizowano cztery dostawy gliceryny po 22 tony każda, co zaspokajało potrzeby
zakładów w tym zakresie. W zakładzie funkcjonowały dwa zbiorniki magazynowe o
pojemności 15 ton i 22 tony. Oba były użytkowane w okresie zatrudnienia powódki,
a dopiero po jej zwolnieniu z pracy wyłączono z użytku ten o pojemności 22 ton. Za
3
zbiorniki magazynowe odpowiedzialny był dział obrotu towarowego. Powódka nie
miała obowiązku znać dokumentacji głównej wytwórni i do czasu dostawy gliceryny
w kwietniu 2009 r. nikt jej nie informował o wyłączeniu zbiornika o pojemności 22
ton z użytku.
Przy takiej podstawie faktycznej Sąd pierwszej instancji uznał, że
wypowiedzenie powódce umowy o pracę było nieuzasadnione. Sąd wskazał przede
wszystkim, że za zbiorniki i magazynowanie gliceryny odpowiedzialny był dział
obrotu towarowego, którego kierownik aż do roku 2009 dopuszczał do użytku
nielegalizowany zbiornik o pojemności 22 tony i przyjmował dostawy tego surowca
w takiej ilości, łamiąc obowiązujące procedury. Powódka nie wiedziała zaś o
wyłączeniu większego zbiornika z użytku, wobec czego nie ponosi
odpowiedzialności za zamówienie większej ilości gliceryny niż mógł pomieścić
legalizowany zbiornik. Tym samym przyczyna wskazana przez pracodawcę w
piśmie wypowiadającym umowę o pracę nie uzasadniała rozwiązania stosunku
pracy w tym trybie.
Jednakże, zdaniem Sądu Rejonowego, przywrócenie powódki do pracy
byłoby niecelowe, biorąc pod uwagę zatrudnienie na stanowisku powódki innej
osoby dobrze spełniającej swoje obowiązki, kierowniczy charakter stanowiska
zajmowanego przez powódkę, niewątpliwy konflikt między nią a dyrektorem
zakładu oraz kierownikiem działu obrotu towarowego. Z tych przyczyn,
uwzględniając powództwo, Sąd pierwszej instancji zasądził na rzecz powódki
odszkodowanie (art. 45 § 1 i 2 k.p., art. 471
k.p.), oddalając powództwo w zakresie
przywrócenia do pracy.
Na skutek apelacji powódki, skarżącej wyrok w części oddalającej
powództwo o przywrócenie do pracy i rozstrzygającej o kosztach procesu, Sąd
Okręgowy - Sąd Pracy wyrokiem z dnia 11 stycznia 2011 r. zmienił wyrok Sądu
Rejonowego w punktach odnoszących się do zasądzenia na rzecz powódki
odszkodowania i oddalenia roszczenia o przywrócenie do pracy w ten sposób, że
przywrócił H. D. do pracy w pozwanych zakładach na poprzednie warunki, a także
zasądził na jej rzecz kwotę 3.406,88 zł tytułem wynagrodzenia za czas
pozostawania bez pracy, oddalił apelację w pozostałym zakresie i zasądził od
4
strony pozwanej na rzecz powódki kwotę 120 zł tytułem zwrotu kosztów zastępstwa
prawnego w instancji odwoławczej.
Sąd drugiej instancji za trafny uznał zarzut naruszenia art. 45 § 2 k.p.,
podnosząc że:
1. fakt zatrudnienia innego pracownika w miejsce zwolnionego z pracy
nie jest wystarczający do uznania, że przywrócenie do pracy jest niemożliwe lub
niecelowe;
2. powódce nigdy nie zarzucano braku kwalifikacji do wykonywania
pracy na stanowisku kierownika działu zaopatrzenia, w związku z czym bez
znaczenia jest, czy osoba zatrudniona obecnie na stanowisku powódki ma takie
same czy wyższe kwalifikacje;
3. powódka przez cały okres zatrudnienia u strony pozwanej była
cenionym pracownikiem, o czym świadczy długoletnia praca oraz awans na
stanowisko kierownika w 2002 r.;
4. za uznaniem niecelowości przywrócenia powódki do pracy nie może
przemawiać okoliczność, na którą wskazywał dyrektor strony pozwanej w toku
rozprawy apelacyjnej, że brak zaufania do powódki wyrażony w wypowiedzeniu
umowy o pracę wynikał również z innych „drobnych zdarzeń”, bowiem takich
okoliczności nie powołano w piśmie rozwiązującym stosunek pracy;
5. nie udowodniono, że współpraca pracowników z powódką układała się
niewłaściwie lub gorzej niż z osobą obecnie zatrudnioną;
6. na gruncie niniejszej sprawy nie można mówić o jakimkolwiek
konflikcie pomiędzy powódką a dyrektorem, czy też kierownikiem działu obrotu
towarowego;
7. strona pozwana podała nieprawdziwą przyczynę rozwiązania umowy
o pracę, naruszając w sposób rażący przepisy prawa pracy, a zatem stawiając to
zachowanie w opozycji do zachowania powódki, której nie wykazano naruszenia
obowiązków pracowniczych, nie można przyznać priorytetu interesowi pracodawcy i
uznać przywrócenia powódki do pracy za niecelowe.
Biorąc powyższe pod uwagę Sąd drugiej instancji, zmieniając zaskarżony
wyrok, orzekł o przywróceniu powódki do pracy i należnym jej wynagrodzeniu za
czas pozostawania bez pracy.
5
Strona pozwana wywiodła skargę kasacyjną od wyroku Sądu drugiej
instancji w części uwzględniającej apelację powódki od wyroku Sądu Rejonowego,
zarzucając naruszenie:
1. art. 378 § 1 w związku z art. 4771
k.p.c., przez przekroczenie granic
apelacji i orzeczenie ponad zakres kwestionowany przez apelującego;
2. art. 365 § 1 w związku z art. 391 § 1 k.p.c. przez jego
niezastosowanie, co skutkowało pominięciem przy rozstrzyganiu sprawy przez Sąd
drugiej instancji treści orzeczenia Sądu pierwszej instancji w zakresie, w jakim
orzeczenie to uprawomocniło się i dokonanie zmiany orzeczenia w części
prawomocnej;
3. art. 328 § 2 w związku z art. 391 § 1 k.p.c. przez brak w uzasadnieniu
wyroku wyjaśnienia przyczyn i podstaw prawnych orzeczenia ponad zakres
zaskarżony przez apelację;
4. art. 45 § 1 k.p. przez jego zastosowanie oraz art. 45 § 2 k.p. przez
błędną wykładnię, „podczas gdy w sprawie zachodziły przesłanki do
nieuwzględnienia przywrócenia powódki do pracy, z uwagi na uzasadniony brak
zaufania pozwanego pracodawcy do powódki”.
Opierając skargę na takich podstawach, strona pozwana wniosła o uchylenie
zaskarżonego wyroku i przekazanie sprawy Sądowi Okręgowemu do ponownego
rozpoznania oraz o zasądzenie od powódki kosztów postępowania kasacyjnego,
ewentualnie o uchylenie tego wyroku i orzeczenie co do istoty sprawy przez
oddalenie apelacji powódki oraz o zasądzenie od powódki kosztów postępowania
apelacyjnego i kasacyjnego.
W uzasadnieniu skargi kasacyjnej podniesiono w szczególności, że powódka
zaskarżyła wyrok Sądu Rejonowego tylko w części odnoszącej się do oddalenia jej
roszczenia o przywrócenie do pracy. Apelacja nie objęła więc wyroku w części
zasądzającej na rzecz powódki odszkodowanie, co determinowało zakres
rozstrzygnięcia Sądu odwoławczego, eliminując możliwość przywrócenia powódki
do pracy. Zgodnie z treścią art. 45 § 1 i 2 k.p., roszczenia o przywrócenie do pracy i
o odszkodowanie są roszczeniami alternatywnymi. Nie może zatem zaistnieć
sytuacja, w której roszczenie odszkodowawcze pozostaje jako część niezaskarżona
wyroku, a jednocześnie następuje przywrócenie pracownika do pracy. Sąd drugiej
6
instancji, zdaniem skarżącego, może więc zmienić wyrok Sądu pierwszej instancji
przez przywrócenie pracownika do pracy tylko wówczas, gdy apelacją zostaje
zaskarżone zarówno zasądzenie odszkodowania, jak i oddalenie powództwa o
przywrócenie do pracy. Natomiast w takiej sytuacji, jaka zaistniała w niniejszej
sprawie, wyrok Sądu Rejonowego uprawomocnił się w zakresie zasądzonego na
rzecz powódki odszkodowania, a tym samym w tej części nie mógł być zmieniony
przez Sąd Okręgowy, wobec czego niemożliwe było również przywrócenie powódki
do pracy.
Skarżący podniósł nadto, że „w kwestii braku zaufania Sąd odniósł się
jedynie w kontekście braku istnienia konfliktu. Tymczasem pominął inny aspekt
braku zaufania odzwierciedlający zachowanie powódki stanowiące bezpośrednią
przyczynę wypowiedzenia jej umowy o pracę, a mianowicie zamówienie gliceryny w
ilości większej niż możliwe było do zgodnego z prawem przechowywania”. Według
skarżącego, brak zaufania pracodawcy do pracownika może stanowić okoliczność
wpływającą na brak możliwości przywrócenia pracownika do pracy w rozumieniu
art. 45 § 2 k.p., a pracodawca może utracić zaufanie do pracownika także wtedy,
gdy dochodzi do niezawinionego naruszenia obowiązków pracowniczych.
Sąd Najwyższy zważył, co następuje:
Skarga kasacyjna nie ma usprawiedliwionych podstaw.
Z utrwalonych w orzecznictwie poglądów wynika, że z uwagi na alternatywny
charakter roszczeń pracownika, z którym rozwiązano umowę o pracę na czas
nieokreślony (o przywrócenie do pracy albo o odszkodowanie), przy przewidzianej
przepisami możliwości zasądzenia przez Sąd z urzędu odszkodowania zamiast
uwzględnienia żądanego przez powoda przywrócenia do pracy, faktycznym
przedmiotem postępowania w sprawie o przywrócenie do pracy jest nie tylko to
roszczenie, ale również przewidziane alternatywnie odszkodowanie. W
uzasadnieniu uchwały składu siedmiu sędziów z dnia 25 lutego 1999 r., III ZP 34/98
(OSNP 2000 nr 2, poz. 44), zgodnie z którą dopuszczalna jest apelacja powoda od
wyroku, w którym sąd pierwszej instancji na podstawie art. 4771
§ 2 k.p.c. w
związku z art. 8 k.p. i art. 56 k.p. zasądził odszkodowanie w miejsce żądanego
7
przywrócenia do pracy i nie oddalił powództwa w żadnym zakresie, Sąd Najwyższy
wskazał, między innymi, że istota roszczeń alternatywnych na gruncie prawa pracy
polega na tym, że gdy pracownikowi przysługują - na zasadzie rozłącznego wyboru
- dwa lub więcej roszczenia przemienne, wybór jednego z nich i spełnienie go przez
pracodawcę powoduje wygaśnięcie zobowiązania. Jeżeli z mocy ustawy, ze
względu na ustalone okoliczności faktyczne, sądowi przysługuje uprawnienie do
dokonania korekty decyzji pracownika i „wyboru" innego roszczenia, to przyznanie
pracownikowi tego roszczenia w wyroku powoduje również wygaśnięcie
zobowiązania pracodawcy, które wynika z nieuzasadnionego lub sprzecznego z
przepisami prawa zwolnienia pracownika z pracy. Zatem powagą rzeczy osądzonej
takiego wyroku będzie objęte także nieuwzględnione przez sąd, a wybrane przez
pracownika roszczenie alternatywne. Tym samym prawomocność materialna
wyroku będzie dotyczyła zarówno odszkodowania, jak i przywrócenia do pracy. W
tej sytuacji wykluczona jest możliwość złożenia przez pracownika wniosku o
uzupełnienie wyroku przewidziana w art. 351 § 1 k.p.c., zaś właściwym środkiem
jego podważenia jest apelacja. Z wyroku Sądu Najwyższego z dnia 2 lipca 2009 r., I
PK 25/09 (LEX nr 523554) wynika, że alternatywne roszczenia przywrócenia do
pracy albo odszkodowania z art. 45 § 1 k.p. wynikają z bezprawności lub
niezasadności tego samego wypowiedzenia, obejmują więc ten sam przedmiot
rozstrzygnięcia. Zaskarżenie zatem apelacją wyroku oddalającego jedno z tych
roszczeń nie powoduje uprawomocnienia się orzeczenia uwzględniającego drugie
roszczenie. Podobną myśl wyraził Sąd Najwyższy w uzasadnieniu postanowienia z
dnia 9 maja 2008 r., II PK 319/07 (OSNP 2009 nr 21 – 22, poz.286), stwierdzając
że „roszczenia alternatywne z art. 45 § 1 k.p. wynikają z jednego stosunku
prawnego i zdarzenia (wypowiedzenia umowy o pracę). Uwzględnienie jednego
roszczenia wyklucza jednoczesne uwzględnienie drugiego. Zasądzenie jednego
likwiduje dług (zobowiązanie) pracodawcy co do innego roszczenia z art. 45 § 1 k.p.
Realizacja takiego rozwiązania materialnoprawnego (ustawowych roszczeń
alternatywnych) łączy się z funkcją procesową art. 4771
k.p.c. W założeniu spór
wynikły z wypowiedzenia umowy o pracę winien zakończyć się w jednym
postępowaniu, przy tym samym stanie faktycznym. Uwzględnienie więc w wyroku
jednego roszczenia likwiduje spór jednocześnie co do drugiego roszczenia
8
alternatywnego, nawet gdy sentencja nie zawiera orzeczenia oddalającego drugie
roszczenie. Alternatywne roszczenia przywrócenia do pracy i wynagrodzenia za
czas pozostawania bez pracy albo odszkodowania z art. 45 § 1 k.p. wynikają z
bezprawności lub niezasadności tego samego wypowiedzenia, obejmują więc ten
sam przedmiot rozstrzygnięcia”.
Z powyższego wynika zatem, że przedmiotem sprawy toczącej się z
odwołania pracownika od czynności pracodawcy rozwiązującej stosunek pracy jest
zarówno przywrócenie do pracy, jak i odszkodowanie. Uwzględnienie roszczenia o
przywrócenie do pracy jest jednocześnie rozstrzygnięciem negatywnym co do
odszkodowania i odwrotnie, zasądzenie odszkodowania likwiduje spór również
odnośnie do przywrócenia do pracy. Zaskarżenie zatem apelacją wyroku
oddalającego jedno z tych roszczeń nie powoduje uprawomocnienia się orzeczenia
uwzględniającego drugie roszczenie, co uprawnia Sąd drugiej instancji do zmiany
zaskarżonego wyroku również w części zasądzającej jedno z roszczeń
alternatywnych. Zarzuty skarżącego w tym zakresie są zatem bezpodstawne.
Odnośnie natomiast do zarzutu naruszenia art. 45 § 2 k.p. wskazać należy,
że według tego przepisu, niecelowość lub niemożliwość przywrócenia do pracy
musi mieć charakter zobiektywizowany, to znaczy niezależny od subiektywnego
przekonania strony lub swobodnego uznania sądu. Sąd może bowiem ocenić
istnienie owej niemożliwości lub niecelowości dopiero wówczas, gdy ją „ustali".
Powyższy warunek wynika wprost z art. 45 § 2 k.p. i świadczy o tym, że w razie
wadliwego wypowiedzenia umowy o pracę prymat ma roszczenie o przywrócenie
do pracy, jeżeli takie roszczenie pracownik zgłosił. Sąd Najwyższy w sprawach, w
których został zastosowany art. 45 § 2 k.p., przyjmował, że nie jest na przykład
celowe przywrócenie pracownika do pracy na stanowisku kierowniczym w sytuacji
długotrwałego i głębokiego konfliktu z pracodawcą lub z osobą zarządzającą
zakładem pracy w imieniu pracodawcy (por. wyrok z dnia 19 listopada 1997 r., I
PKN 374/93, OSNAPiUS 1998 nr 17, poz. 508), albo gdy pracodawca niewłaściwie
podał przyczynę rozwiązania umowy o pracę bez wypowiedzenia, lecz były nią
rzeczywiste, wielokrotne i nieusprawiedliwione nieobecności w pracy oraz używanie
alkoholu, stanowiące ze strony pracownika ciężkie naruszenie podstawowych
obowiązków pracowniczych (por. wyrok z dnia 13 listopada 1997 r., I PKN 343/97,
9
OSNAPiUS 1997 nr 19, poz. 563). Uprawniona jest więc teza, że gdy w wyniku
postępowania dowodowego okaże się, iż przyczyna rozwiązania z pracownikiem
umowy o pracę była nieuzasadniona, to tylko szczególne przyczyny leżące po
stronie pracownika bądź pracodawcy lub w ogóle niezależne od obydwu stron
mogą spowodować zasądzenie na jego rzecz odszkodowania - na miejsce
przywrócenia do pracy żądanego przez pracownika, bo jak trafnie wskazał Sąd
Najwyższy w wyroku z dnia 21 września 2001 r., I PKN 625/00 (OSNP 2003 nr 18,
poz. 427), pracodawca, który wskazuje nieprawdziwą przyczynę rozwiązania
umowy o pracę, z reguły nie może żądaniu przywrócenia do pracy przeciwstawić
twierdzenia o niecelowości uwzględnienia tego żądania.
Z ustaleń faktycznych poczynionych w sprawie niniejszej wynika, że strona
pozwana wskazała nieprawdziwą przyczynę wypowiedzenia umowy o pracę. W
świetle treści tego wypowiedzenia nie budzi też wątpliwości, że utrata zaufania do
powódki miała wynikać wyłącznie z naruszenia przez nią norm wytwarzania
produktów leczniczych, co polegała na zamówieniu surowca (gliceryny) w ilości
przekraczającej pojemność legalnego zbiornika. Skoro tak określona przyczyna
okazała się nieprawdziwa, to wbrew twierdzeniom skarżącego, brak jest podstaw
do przyjęcia, że jej zachowanie było obiektywnie naganne, a tylko w takiej sytuacji,
zgodnie z poglądami judykatury, w stosunku do pracownika, któremu nie sposób
przypisać winy, możliwe jest stwierdzenie, iż z powodu utraty zaufania koniecznego
ze względu na rodzaj wykonywanej przez niego pracy niemożliwe jest dalsze jego
zatrudnianie (por. wyroki Sądu Najwyższego: z 7 września 1999 r., I PKN 257/99,
OSNAPiUS 2001 nr 1, poz. 1; z 14 października 2004 r., I PK 697/03, OSNP 2005
nr 11, poz. 159; z 25 stycznia 2005 r., II PK 171/04, OSNP 2005 nr 19, poz. 303 i
orzeczenia tam powołane oraz z 4 listopada 2008 r., I PK 81/08, M.P. Pr. 2009 nr 2,
s. 86). Również zarzut naruszenia art. 45 § 2 k.p. okazał się zatem nieuzasadniony.
Z tych przyczyn Sąd Najwyższy orzekł jak w sentencji (art. 39814
k.p.c.).