Pełny tekst orzeczenia

Wyrok z dnia 3 lutego 2012 r.
II UK 126/11
Pracy w charakterze Instruktora praktycznej nauki zawodu nie można
zaliczyć do okresu wymaganego do nabycia nauczycielskiego świadczenia
kompensacyjnego, jeżeli nie wykonywał jej jako nauczyciel w jednostkach, o
których mowa w art. 2 pkt 1 tej ustawy z dnia 22 maja 2009 r. o nauczycielskich
świadczeniach kompensacyjnych (Dz.U. Nr 97, poz. 800 ze zm.).
Przewodniczący SSN Beata Gudowska, Sędziowie SN: Zbigniew
Korzeniowski (sprawozdawca), Romualda Spyt.
Sąd Najwyższy, po rozpoznaniu na posiedzeniu niejawnym w dniu 3 lutego
2012 r. sprawy z wniosku Tadeusza Ż. przeciwko Zakładowi Ubezpieczeń Społecz-
nych-Oddziałowi w B. o nauczycielskie świadczenie kompensacyjne, na skutek
skargi kasacyjnej wnioskodawcy od wyroku Sądu Apelacyjnego w Gdańsku z dnia 22
grudnia 2010 r. […]
o d d a l i ł skargę kasacyjną.
U z a s a d n i e n i e
Sąd Apelacyjny w Gdańsku wyrokiem z 22 grudnia 2010 r. oddalił apelację
skarżącego Tadeusza Ż. od wyroku oddalającego jego odwołanie od decyzji pozwa-
nego z 18 listopada 2009 r., odmawiającej mu prawa do nauczycielskiego świadcze-
nia kompensacyjnego, wobec braku 20 lat wykonywania pracy w jednostkach, o któ-
rych mowa w art. 2 pkt 1 ustawy z 22 maja 2009 r. o nauczycielskich świadczeniach
kompensacyjnych (Dz.U. Nr 97, poz. 800 ze zm.; dalej także jako „ustawa z 2009 r.”).
Skarżący (urodzony w 1953 r.) od 6 lutego 1989 r. do 23 września 1995 r. był zatrud-
niony jako instruktor praktycznej nauki zawodu w K. Zakładach Mechanizacji Budow-
nictwa Z. Po upadłości tego pracodawcy, skarżący we wrześniu 1995 r. został za-
trudniony przez Zespół Szkół Zawodowych w S.K. na stanowisku nauczyciela prak-
tycznej nauki zawodu. Sąd wskazał na przepisy art. 4 ust. 1 pkt 2 oraz art. 2 pkt 1
2
ustawy z 2009 r. i stwierdził, że okres pracy instruktora praktycznej nauki zawodu od
6 lutego 1989 r. do 23 września 1995 r. nie może być zaliczony do szczególnego
stażu wymaganego do nauczycielskiego świadczenia kompensacyjnego, gdyż skar-
żący był zatrudniany przez przedsiębiorstwo a nie przez szkołę lub inną placówkę
wymienioną w art. 2 pkt 1 tej ustawy.
W skardze kasacyjnej zarzucono naruszenie: 1) art. 32 Konstytucji, przez jego
niezastosowanie, mimo iż na mocy art. 8 Konstytucji przepis ten stosuje się bezpo-
średnio; 2) art. 4 ust. 1 pkt 2 w związku z art. 2 pkt 1 ustawy z 2009 r., przez błędną
wykładnię, polegającą na uznaniu, że przepisy te są zgodne z art. 32 Konstytucji, w
zakresie w jakim różnicują uprawnienia nauczycieli praktycznej nauki zawodu do
uzyskania świadczenia kompensacyjnego, poprzez nieuwzględnienie tym nauczy-
cielom do wymaganego stażu 20 lat okresów wykonywania pracy instruktora prak-
tycznej nauki zawodu; 3) art. 4 ust. 1 pkt 2 w związku z art. 2 pkt 1 ustawy z 2009 r.,
przez błędną wykładnię, polegającą na uznaniu, że nauczycielowi praktycznej nauki
zawodu nie można uwzględnić do wymaganego stażu 20 lat okresów pracy jako in-
struktora praktycznej nauki zawodu.
Sąd Najwyższy zważył, co następuje:
Zarzuty skargi kasacyjnej nie są zasadne i dlatego została ona oddalona.
Pierwszy z nich jest nietrafny, gdyż prawo do nauczycielskiego świadczenia kompen-
sacyjnego nie zostało określone w Konstytucji i jej przepis art. 32 nie stanowi pod-
stawy prawnej do jego przyznania. Zgodnie z jej art. 67 ust. 1 „Obywatel ma prawo
do zabezpieczenia społecznego w razie niezdolności do pracy ze względu na choro-
bę lub inwalidztwo oraz po osiągnięciu wieku emerytalnego. Zakres i formy zabez-
pieczenia społecznego określa ustawa". Na gruncie więc samej Konstytucji nie
można pominąć, iż przepis art. 67 ust. 1 jest przepisem szczególny w stosunku do
art. 32. Relacja ta była już rozważana przez Trybunał Konstytucyjny, który stwierdzał,
że ustawodawca jest uprawniony do zmiany prawa emerytalnego, a nawet do ograni-
czania uprawnień uprzednio przyznanych, zwłaszcza w warunkach zmian społecz-
nych i gospodarczych, w tym wprowadzania kompleksowych reform systemu eme-
rytalno-rentowego (zob. wyroki Trybunału z 20 grudnia 1999 r., K 4/99 i z 11 lutego
1992 r., K 14/91). Do istoty ubezpieczenia społecznego należy finansowanie świad-
czeń ze środków uzyskanych w wyniku opłacania składek. Granice usprawiedliwio-
3
nych oczekiwań jednostek wyznacza założenie równowagi finansowej całego sys-
temu ubezpieczeń społecznych. Zakres i wysokość świadczeń z ubezpieczeń spo-
łecznych uzależnione są od zakresu dostępnych środków finansowych. Państwo ma
obowiązek podjąć wszelkie działania w celu zapewnienia środków finansowych nie-
zbędnych dla realizacji praw konstytucyjnych. Ubezpieczony musi jednak liczyć się z
tym, że pozyskiwanie tych środków ma swoje granice ekonomiczne, a w konsekwen-
cji państwo może być zmuszone do zmiany obowiązujących regulacji prawnych na
niekorzyść, żeby dostosować zakres realizacji praw socjalnych do zakresu dostęp-
nych środków finansowych w określonych warunkach ekonomicznych (por. wyrok
Trybunału z 22 czerwca 1999 r., K 5/99). Poza zakresem kontroli Trybunału Konsty-
tucyjnego jest też sfera określonej swobody ustawodawcy w tej materii, jako że do
niego należy wybór rozwiązań, które uważa za optymalne z punktu widzenia potrzeb
obywateli i wymogów rozwoju gospodarczego kraju. Do uprawnień ustawodawcy
należy stanowienie prawa odpowiadającego założonym celom politycznym i gospo-
darczym oraz przyjmowanie takich rozwiązań prawnych, które jego zdaniem będą
najlepiej służyły realizacji tych celów. Zadaniem Trybunału Konstytucyjnego nie jest
zatem orzekanie o merytorycznej trafności rozwiązań przyjmowanych przez ustawo-
dawcę (por. orzeczenie z 24 lutego 1997 r., K 19/96) oraz ocena czy ustawodawca
znalazł najbardziej słuszne i celowe rozstrzygnięcie normowanej kwestii (wskazany
wyrok Trybunału z 20 grudnia 1999 r., K 4/99).
W zakresie istotnym dla rozważanej sprawy za niezasadną należy uznać argu-
mentację skargi, iż celem ustawy z 2009 r. była kontynuacja zasad przechodzenia
przez nauczycieli na emeryturę obowiązujących do końca 2009 r., gdyż nauczyciele
generalnie nie uzyskali prawa do emerytury pomostowej (za wyjątkiem nauczycieli,
wychowawców i innych pracowników pedagogicznych zatrudnionych w młodzieżo-
wych ośrodkach wychowawczych, młodzieżowych ośrodkach socjoterapii, ośrodkach
szkolno-wychowawczych, schroniskach dla nieletnich oraz zakładach poprawczych,
zgodnie z przepisami ustawy z dnia 26 października 1982 r. o postępowaniu w spra-
wach nieletnich - poz. 21 załącznika nr 2 do ustawy z 19 grudnia 2008 r. o emerytu-
rach pomostowych, Dz.U. Nr 237, poz. 1656 ze zm.). Trybunał Konstytucyjny rozwa-
żał w tym zakresie nawet aspekt faktyczny i potwierdził oceny, że obciążenie wyni-
kające z tej pracy nie uzasadnia prawa do emerytury pomostowej dla nauczycieli. Z
przeprowadzonych badań wynika, że brak jest merytorycznych podstaw do general-
nego kwalifikowania zawodu nauczyciela jako uprawniającego do wcześniejszej
4
emerytury. Zauważono nawet, że nauczyciele, którzy nie mogą wykonywać tego za-
wodu, powinni podejmować inne zatrudnienie (wyroki Trybunału z 16 marca 2010 r.,
K 17/09 i z 25 listopada 2010 r., K 27/09). Wobec takiej oceny tym bardziej za od-
rębną od emerytur należy uznać regulację ustawy z 2009 r. (o nauczycielskich
świadczeniach kompensacyjnych), zwłaszcza że nie są to świadczenia wypłacane ze
składek ubezpieczeniowych, lecz z budżetu państwa (art. 6 ustawy z 2009 r.).
Drugi z zarzutów jest niezasadny, gdyż podmiotowe zróżnicowanie uprawnio-
nych do nauczycielskiego świadczenia kompensacyjnego, wynikające z warunku
wykonywania pracy (przez co najmniej 20 lat) w jednostkach wymienionych w art. 2
pkt 1 ustawy z 2009 r. (a więc w przedszkolach, szkołach, placówkach kształcenia
ustawicznego i placówkach, o których mowa w art. 2 pkt 5 i 7 ustawy z 7 września
1991 r. o systemie oświaty), nie oznacza naruszenia art. 32 Konstytucji, przez od-
mowę uznania za taką pracę okresu wykonywania pracy instruktora praktycznej nau-
ki zawodu, który nie był zatrudniony w tych jednostkach. Rzecz w tym, że przepisy
art. 4 ust. 1 pkt 2 i art. 2 pkt 1 ustawy z 2009 r. nie zróżnicowały sytuacji skarżącego
jako nauczyciela w zakresie prawa do emerytury nauczycielskiej, o którą wystąpił w
odrębnej sprawie. W sprawie o emeryturę nauczycielską skarżący mógł zasadnie
odwoływać się do wyroku Sądu Najwyższego z 10 stycznia 2006 r., I UK 129/05
(OSNP 2006 nr 23-24, poz. 365), zgodnie z którym okres zatrudnienia w charakterze
instruktora praktycznej nauki zawodu pod określonymi warunkami uznawany był za
okres pracy nauczycielskiej w zakresie uprawień emerytalnych (art. 88 Karty Nau-
czyciela). Jednak w tej sprawie uprawnienie to nie przenosi się na nauczycielskie
świadczenie kompensacyjne, jako że reguluje je odrębna i szczególna ustawa. Jeżeli
chodzi o kontrolę zgodności przyjętego w niej rozwiązania z art. 32 Konstytucji, to
równość wobec prawa oznacza, iż wszystkie podmioty prawa (adresaci norm praw-
nych), charakteryzujące się daną cechą istotną (relewantną) w równym stopniu, mają
być traktowane równo (zob. orzeczenie Trybunału Konstytucyjnego z 3 września
1996 r., K 10/96 i wyrok z 21 września 1999 r., K 6/98). Ocena każdej regulacji praw-
nej z punktu widzenia zasady równości musi być zatem poprzedzona dokładnym
zbadaniem sytuacji prawnej podmiotów i przeprowadzeniem analizy, jeśli chodzi o
ich cechy wspólne i cechy różniące (wyrok Trybunału z 28 maja 2002 r., P 10/01).
W sprawie objętej skargą nie występuje problem zawężenia w ustawie z 2009
r. kręgu uprawnionych do nauczycielskiego świadczenia kompensacyjnego w odnie-
sieniu do szerszej grupy nauczycieli, którzy podlegali ustawie z 26 stycznia 1982 r.
5
Karta Nauczyciela (art. 1), lecz tylko kwestia, czy stanowisko instruktora praktycznej
nauki zawodu zatrudnianego przez przedsiębiorstwo i nauczyciela praktycznej nauki
zawodu zatrudnianego przez szkołę nie mogą być różnicowane w ustawie z 2009 r.
(art. 4 ust. 1 pkt 2 w związku z art. 2 pkt 1). Otóż już na gruncie ustawy Karta Nau-
czyciela status instruktorów praktycznej nauki zawodu zatrudnianych przez praco-
dawców innych niż wymienieni w tej ustawie (art. 1 ust. 1 oraz ust. 2 pkt 1-3) nie był
tożsamy ze statusem nauczyciela podlegających tej Karcie. Wystarczy wskazać na
przepis art. 1 ust. 2 pkt 4 tej ustawy, z którego jednoznacznie wynika, że instruktorzy
ci (przy spełnieniu dalszych warunków) podlegali Karcie Nauczyciela, tylko w zakre-
sie w niej określonym. Szerzej (również historycznie) przedstawiono to w wyroku
Sądu Najwyższego z 10 stycznia 2006, I UK 129/05. Okres pracy w charakterze
instruktora praktycznej nauki zawodu może być uznany za okres pracy w szczegól-
nym charakterze w rozumieniu art. 88 ustawy Karta Nauczyciela dopiero od dnia 1
września 1988 r., to jest od wejścia w życie rozporządzenia Ministra Edukacji Naro-
dowej z dnia 10 sierpnia 1988 r. w sprawie rozciągnięcia niektórych przepisów Karty
Nauczyciela na instruktorów praktycznej nauki zawodu oraz na niektórych innych
pracowników uspołecznionych zakładów pracy, prowadzących prace pedagogiczne i
wychowawcze (Dz.U. Nr 34, poz. 261 ze zm.). Jednak nawet to, że Karta Nauczy-
ciela w 2000 r. (art. 1 ust. 2 pkt 4) już bezpośrednio objęła instruktorów praktycznej
nauki zawodu, nie oznacza, iż uzyskali oni w pełni status taki jak nauczyciele, wy-
chowawcy i inni pracownicy pedagogiczni zatrudnieni w szkołach i innych placów-
kach, gdyż Karcie Nauczyciela podlegają tylko w zakresie w niej określonym oraz
pod warunkiem posiadania kwalifikacji określonych dla nauczycieli praktycznej nauki
zawodu oraz wykonywania pracy dydaktycznej i wychowawczej w wymiarze przewi-
dzianym dla tych nauczycieli (art. 1 ust. 2 pkt 4 Karty Nauczyciela). W sprawie istotne
jest więc wskazanie, że już wcześniej byli instruktorzy praktycznej nauki zawodu,
którzy nie byli zatrudniani w szkołach lub innych placówkach w systemie oświaty.
Rozwiązanie przyjęte w ustawie z 2009 r. nie wprowadza więc nowej regulacji w tym
zakresie, gdyż nie wyłącza tych instruktorów z kręgu nauczycieli praktycznej nauki
zawodu zatrudnionych w szkołach lub innych placówkach sytemu oświaty, lecz
uwzględnia inny status instruktorów praktycznej nauki zawodu zatrudnionych w
przedsiębiorstwach. Innymi słowy, ich status nie był tożsamy (równy w rozumieniu
art. 32 Konstytucji) z nauczycielami praktycznej nauki zawodu zatrudnionymi w
szkołach lub innych placówkach sytemu oświaty, gdyż aby uzyskać niektóre (nie
6
wszystkie) uprawnienia służące nauczycielom, to konieczna była określona (szcze-
gólna) regulacja prawna i przy tym instruktorzy praktycznej nauki zawodu musieli
spełniać dalsze warunki (wskazane w rozporządzeniu z 10 sierpnia 1988 r. i w art. 1
ust 2 pkt 4 Karty Nauczyciela). Różnice prawne i faktyczne w zatrudnieniu nauczy-
cieli i instruktorów praktycznej nauki zawodu wynikały już z samej ustawy z 15 lipca
1961 r. o systemie oświaty (Dz.U. Nr 32, poz. 160), jako że szkoły zawodowe, także
jako szkoły przyzakładowe, kierowały uczniów do przedsiębiorstw na praktyki.
Uczniami zajmowali się wówczas instruktorzy praktycznej nauki zawodu, jednak byli
oni pracownikami przedsiębiorstwa, w którym uczniowie uczyli się zawodu, a nie pra-
cownikami szkoły. Praktyczna nauka zawodu stanowiła część procesu kształcenia w
zasadniczych szkołach zawodowych i odbywała się między innymi w uspołecznio-
nych i nieuspołecznionych zakładach pracy (art. 11 ust. 3 pkt 1 ustawy o systemie
oświaty). Przedsiębiorstwa państwowe i inne uspołecznione zakłady pracy prowa-
dziły praktyczną naukę zawodu dla uczniów szkół zawodowych (art. 11 ust. 3a pkt 1
tej ustawy). Zasadnicze szkoły zawodowe mogły działać również jako szkoły przyza-
kładowe (art. 12 ust. 1). Wówczas były utrzymywane i prowadzone przez zakłady
pracy. Instruktor praktycznej nauki zawodu był pracownikiem tego zakładu (art. 12
ust. 2). Potwierdza to sposób finansowania takiej nauki określony w uchwale nr 394
Rady Ministrów z 13 grudnia 1962 r. w sprawie zasad finansowania szkół zawodo-
wych przyzakładowych (M.P. Nr 88, poz. 412). Wydatki osobowe na opłacanie pra-
cowników pedagogicznych zasadniczych szkół zawodowych przyzakładowych po-
krywane były z budżetów rad narodowych, zaś wydatki osobowe na opłacanie pra-
cowników prowadzących praktyczną naukę zawodu pokrywały zakłady, przy których
szkoły te zostały zorganizowane. Rozwiązanie to zasadniczo (w rozważanym zakre-
sie) nie uległo zmianie na gruncie ustawy z 7 września 1991 r. o systemie oświaty -
praktyczna nauka zawodu może odbywać się w szkole (warsztatach szkolnych, pra-
cowniach), ale także u pracodawców, na podstawie umowy zawartej pomiędzy
szkołą i tym podmiotem (art. 70, art. 70a). Instruktor praktycznej nauki zawodu jest
pracownikiem tego pracodawcy, choć nie jest też wykluczone, że szkoła wyznaczy
do prowadzenia praktycznej nauki zawodu zatrudnianych nauczycieli praktycznej
nauki zawodu. Instruktorzy praktycznej nauki zawodu również obecnie mogą prowa-
dzić u pracodawców zajęcia praktyczne z uczniami, jako pracownicy tych pracodaw-
ców, a nie jako nauczyciele szkół (§ 10 rozporządzenia MEN z 15 grudnia 2010 r. w
sprawie praktycznej nauki zawodu, Dz.U. Nr 244, poz. 1626).
7
Nieuprawniona jest więc argumentacja skargi, iż instruktorzy praktycznej nauki
zawodu stanowią podgrupę nauczycieli praktycznej nauki zawodu. Dla skarżącego w
aspekcie warunków wymaganych do nauczycielskiego świadczenia kompensacyj-
nego znaczenie ma zatem okres, w którym został zatrudniony przez szkołę jako nau-
czyciel praktycznej nauki zawodu, a nie okres gdy był zatrudniany przez przedsię-
biorstwo jako instruktor praktycznej nauki zawodu. Nie wystarczy więc, że jako in-
struktor praktycznej nauki zawodu świadczył pracę na rzecz szkoły, skoro - jak podał
w apelacji - szkoła zawierała umowę z zakładem pracy w zakresie praktycznej nauki
zawodu, refundowała wynagrodzenie tych instruktorów i sprawowała nadzór pedago-
giczny nad nimi.
Z tych motywów nie jest też zasadny trzeci zarzut skargi, gdyż prawidłowa
była wykładnia art. 4 ust. 1 pkt 2 w związku z art. 2 pkt 1 ustawy z 2009 r., stwier-
dzająca, że instruktor praktycznej nauki zawodu nie może zaliczyć tej pracy do
okresu pracy wymaganego do nauczycielskiego świadczenia kompensacyjnego, je-
żeli nie wykonywał jej jako nauczyciel w jednostkach, o których mowa w art. 2 pkt 1
tej ustawy. Nie jest więc trafna argumentacja skargi, iż znaczenie ma tylko rodzaj
pracy, a więc praca skarżącego jak nauczyciela praktycznej nauki zawodu, a nie sta-
tus pracodawcy. Otóż gdyby tę argumentację uznać za uprawnioną, to wpierw nale-
żałoby zakwestionować zawężenie podmiotowe kręgu nauczycieli, a także szkół i
placówek w ustawie z 2009 r., w relacji do szerszej grupy nauczycieli, a także szkół i
placówek, podlegających Karcie Nauczyciela i ustawie o systemie oświaty. Instruktor
praktycznej nauki zawodu nie był nauczycielem praktycznej nauki zawodu, nie tylko
ze względu na status pracodawcy. Nawet bowiem rozporządzenie z 10 sierpnia 1988
r. w sprawie rozciągnięcia niektórych przepisów Karty Nauczyciela na instruktorów
praktycznej nauki zawodu oraz na niektórych innych pracowników uspołecznionych
zakładów pracy, prowadzących prace pedagogiczne, zrównywało ich tylko z nauczy-
cielami w określonym zakresie, jednak nie zmieniało sytuacji istotnej w tej sprawie, a
więc warunku wynikającego z pracy w jednostkach określonych w art. 2 pkt 1 ustawy
z 2009 r. Skarżący nie może zatem zasadnie odwoływać się do argumentacji przyję-
tej w wyroku Trybunału Konstytucyjnego z 8 września 2005 r., P 17/04, gdyż Trybu-
nał stwierdził w nim niezgodność wyłączenia stosowania art. 88 Karty Nauczyciela
(prawa do emerytury) do nauczyciela zatrudnionego w placówce niepublicznej. Zróż-
nicowanie statusu prawnego nauczycieli związane było ze statusem prawnym pla-
cówki, w której byli zatrudnieni. Jednak chodziło o nauczycieli zatrudnionych w pla-
8
cówkach oświatowych w rozumieniu ustawy o systemie oświaty. Natomiast skarżący
nie był zatrudniony jako nauczyciel. Jego sytuacja była inna, nie tylko dlatego, że nie
był zatrudniony jako nauczyciel, lecz był zatrudniony jako instruktor praktycznej nauki
zawodu u pracodawcy innego niż wymienieni w art. 1 ust. 1 oraz ust. 2 pkt 1 - 3 Karty
Nauczyciela (w związku z art. 1 ust. 2 pkt 4 Karty Nauczyciela). Oceny tej nie zmienia
odwołanie się także przez skarżącego do wyroku Trybunału Konstytucyjnego z 14
czerwca 2004 r., P 17/03, gdyż czym innym jest prawo do wcześniejszej emerytury
za pracę w szczególnych warunkach bez różnicowania ze względu na status praco-
dawcy („uspołeczniony” lub „prywatny”), u którego praca była wykonywana i regulacja
nowej ustawy z 2009 r. Zauważyć bowiem należy, iż w spornym okresie skarżący był
instruktorem praktycznej nauki zawodu, do którego mogły być stosowane - przy speł-
nieniu kryteriów co do kwalifikacji i pracy dydaktycznej - określone przepisy Karty
Nauczyciela, jednak nie był nauczycielem w rozumieniu tej ustawy. Istotniejsze jest
jednak to, że dla uzyskania nauczycielskiego świadczenia kompensacyjnego nie wy-
starcza praca nauczycielska, gdyż zawężenie podmiotowe w tym zakresie dotyczy
wykonywania pracy tylko w określonych podmiotach (art. 2 pkt 1 w związku z art. 4
ust. 1 pkt 2 ustawy z 2009 r.). Zauważono już wyżej, że praca nauczycielska (gene-
ralnie) nie została uznana za pracę uprawniającą do emerytury pomostowej, stąd
ściśle należy również wykładać przepisy ustawy o nauczycielskich świadczeniach
kompensacyjnych, zwłaszcza, że nie są to świadczenia finansowane z ubezpieczenia
społecznego, lecz z budżetu państwa. Nie trzeba też szerzej uzasadniać, że nauczy-
cielskie świadczenia kompensacyjne nie objęły wszystkich szkół i placówek podle-
gających ustawie z 7 września 1991 r. o systemie oświaty (art. 2 ustawy z 2009 r.).
Z tych motywów orzeczono jak w sentencji (art. 39814
k.p.c.).
========================================