Pełny tekst orzeczenia

Sygn. akt I UK 227/11
WYROK
W IMIENIU RZECZYPOSPOLITEJ POLSKIEJ
Dnia 7 lutego 2012 r.
Sąd Najwyższy w składzie :
SSN Bogusław Cudowski (przewodniczący)
SSN Zbigniew Myszka
SSN Jolanta Strusińska-Żukowska (sprawozdawca)
w sprawie z odwołania A. W.
przeciwko Zakładowi Ubezpieczeń Społecznych
o emeryturę,
po rozpoznaniu na posiedzeniu niejawnym w Izbie Pracy, Ubezpieczeń
Społecznych i Spraw Publicznych w dniu 7 lutego 2012 r.,
skargi kasacyjnej ubezpieczonego od wyroku Sądu Apelacyjnego
z dnia 23 marca 2011 r.,
uchyla zaskarżony wyrok i przekazuje sprawę Sądowi
Apelacyjnemu - Sądowi Pracy i Ubezpieczeń Społecznych do
ponownego rozpoznania i orzeczenia o kosztach postępowania
kasacyjnego.
2
UZASADNIENIE
Sąd Apelacyjny – Sąd Pracy i Ubezpieczeń Społecznych wyrokiem z dnia 23
marca 2011 r. oddalił apelację wnioskodawcy od wyroku Sądu Okręgowego – Sądu
Pracy i Ubezpieczeń Społecznych z dnia 15 grudnia 2010 r., którym oddalono
odwołanie A. W. od decyzji Zakładu Ubezpieczeń Społecznych z dnia 27 września
2010 r. odmawiającej ubezpieczonemu prawa do emerytury z tytułu pracy w
warunkach szczególnych.
Sąd odwoławczy wskazał, że bezsporne w sprawie było, iż wnioskodawca,
urodzony 21 lipca 1950 r., na dzień 2 stycznia 1999 r. legitymował się okresem
składkowym i nieskładkowym w łącznym rozmiarze 29 lat i 18 dni. Ze świadectwa
wykonywania prac w szczególnych warunkach z dnia 1 stycznia 2004 r. wynikało,
że w okresie od 1 lutego 1983 r. do 31 grudnia 1998 r. ubezpieczony był
zatrudniony w Bazie Paliw Płynnych i wykonywał stale i w pełnym wymiarze prace
na stanowisku kierownika sekcji magazynowania paliw i zastępcy kierownika ds.
eksploatacji, sprawując kontrolę jakości produkcji i usług oraz dozór techniczny na
oddziałach, w których jako podstawowe wykonywane były prace wymienione pod
poz. 19 działu IV wykazu A, stanowiącego załącznik do rozporządzenia Rady
Ministrów z dnia 7 lutego 1983 r. w sprawie wieku emerytalnego pracowników
zatrudnionych w szczególnych warunkach lub w szczególnym charakterze (Dz. U.
Nr 8, poz. 43 ze zm.; dalej jako: rozporządzenie), tj. przetwórstwo, magazynowanie,
przepompowywanie, przeładunek, transport oraz dystrybucja ropy naftowej i jej
produktów. Z materiału dowodowego wynika jednak, że niezależnie od prac
nadzorczych wnioskodawca pełnił także obowiązki magazyniera, wykonując
czynności związane z przyjmowaniem, magazynowaniem i wydawaniem produktów
naftowych. Praca ubezpieczonego przy magazynowaniu produktów naftowych była
przy tym jedynie dominująca, a zatem pozbawiona cech stałości, których wymaga §
2 rozporządzenia. Wnioskodawca wykonywał bowiem także czynności kierownicze,
które związane były nie tylko z nadzorowaniem podległych mu pracowników, ale też
z wykonywaniem obowiązków czysto administracyjnych polegających na
wypełnianiu dokumentów, decydowaniu o udzieleniu podległym pracownikom dnia
wolnego, opiniowaniu osób odchodzących z pracy, wnioskowaniu o przyznanie
3
premii, co zajmowało mu ok. 10% ogólnego czasu pracy. Według Sądu
Apelacyjnego, w tych okolicznościach należało stwierdzić, że ubezpieczony nie
wykonywał przez wymagany okres pracy w warunkach szczególnych stale i w
pełnym wymiarze, bo praca na stanowisku magazyniera stanowiła jedynie część
jego zadań, a praca związana z nadzorem podległych mu osób również nie miała
charakteru stałego, na co wskazują liczne obowiązki administracyjne niezwiązane
bezpośrednio z tym nadzorem. Tym samym, jak prawidłowo przyjął Sąd Okręgowy,
wnioskodawca nie posiada wymaganego przez § 4 ust. 1 pkt 3 rozporządzenia 15 –
letniego okresu pracy w warunkach szczególnych, co uniemożliwia nabycie prawa
do emerytury w obniżonym wieku.
Ubezpieczony wywiódł skargę kasacyjną od wyroku Sądu Apelacyjnego,
zarzucając naruszenie:
1. § 2 ust. 1 rozporządzenia przez błędną wykładnię w zakresie pojęcia pracy
wykonywanej stale i w pełnym wymiarze czasu pracy, co polegało na
uznaniu, że marginalne wykonywanie pewnych czynności w warunkach
nienarażających pracownika bezpośrednio na szkodliwe dla zdrowia czynniki
wyłącza kwalifikację wykonywanej poza tymi czynnościami pracy w
warunkach narażających pracownika na takie czynniki jako pracy
wykonywanej stale i w pełnym wymiarze czasu pracy w warunkach
szczególnych;
2. art. 32 ust. 1 i 2 ustawy z dnia 17 grudnia 1998 r. o emeryturach i rentach z
Funduszu Ubezpieczeń Społecznych (jednolity tekst: Dz. U. z 2009 r. Nr
153, poz. 1227 ze zm.; dalej jako: ustawa emerytalna) w związku z § 2 ust. 1
rozporządzenia i w związku z art. 184 ust. 1 ustawy emerytalnej przez
błędną wykładnię i niewłaściwe zastosowanie wskutek uznania, że
wykonywanie prac objętych dwoma pozycjami wykazu, z których oba
kwalifikowane są jako praca w szczególnych warunkach i łącznie spełniają
kryterium „stale i w pełnym wymiarze czasu pracy” dyskwalifikuje możliwość
uznania tej pracy za wykonywaną w warunkach szczególnych;
3. art. 378 § 1 k.p.c. wskutek niedokonania oceny i rozważenia wszystkich
podniesionych w apelacji zarzutów, przejawiające się w pominięciu zarzutu
błędnej wykładni § 2 ust. 1 rozporządzenia, co mogło mieć istotny wpływ na
4
wynik sprawy, albowiem wobec ustalenia, że skarżący wykonywał prace
objęte dwoma pozycjami wykazu, uznanie, iż czynności administracyjne
ściśle związane ze sprawowanym nadzorem i stanowiące jego immanentną
cechę były wykonywane w niewielkim rozmiarze, uzasadnia przyjęcie
zatrudnienia za szczególne;
4. art. 328 § 2 w związku z art. 391 § 1 k.p.c. przez wadliwe uzasadnienie
zaskarżonego wyroku w zakresie wykładni § 2 ust. 1 rozporządzenia
odnośnie do pojęcia pracy wykonywanej stale i w pełnym wymiarze czasu
pracy (co do sytuacji marginalnego wykonywania pewnych czynności w
warunkach nienarażających bezpośrednio pracownika na szkodliwe dla
zdrowia czynniki oraz co do sytuacji wykonywania prac objętych dwoma
pozycjami wykazu, z których oba kwalifikowane są jako prace w
szczególnych warunkach i łącznie spełniają kryterium „stale i w pełnym
wymiarze czasu pracy”).
Opierając skargę na takich podstawach, ubezpieczony wniósł o uchylenie
zaskarżonego wyroku i przekazanie sprawy Sądowi Apelacyjnemu do ponownego
rozpoznania, ewentualnie o uchylenie tego wyroku i orzeczenie co do istoty sprawy
przez przyznanie wnioskodawcy prawa do emerytury, a także o zasądzenie od
organu rentowego kosztów postępowania.
Sąd Najwyższy zważył, co następuje:
Skarga kasacyjna ma usprawiedliwione podstawy.
Zawarty w przepisach przejściowych ustawy emerytalnej art. 184 dotyczy
tych ubezpieczonych urodzonych po dniu 31 grudnia 1948 r., którzy w dniu wejścia
ustawy w życie (1 stycznia 1999 r.) osiągnęli: 1) okres zatrudnienia w szczególnych
warunkach lub w szczególnym charakterze wymaganym w przepisach
dotychczasowych do nabycia prawa do emerytury w wieku niższym niż 60 lat - dla
kobiet i 65 lat - dla mężczyzn oraz 2) okres składkowy i nieskładkowy, o którym
mowa w art. 27 (co najmniej 20 lat dla kobiet i co najmniej 25 lat dla mężczyzn).
Takim ubezpieczonym przysługuje emerytura po osiągnięciu wieku przewidzianego
w art. 32 ustawy pod warunkiem nieprzystąpienia do otwartego funduszu
5
emerytalnego albo złożenia wniosku o przekazanie środków zgromadzonych na
rachunku w otwartym funduszu emerytalnym, za pośrednictwem Zakładu, na
dochody budżetu państwa oraz rozwiązania stosunku pracy - w przypadku
ubezpieczonego będącego pracownikiem. Za dotychczasowe przepisy należy
uważać przepisy rozporządzenia, do którego załącznik stanowi wykaz A, który w
dziale XIV poz. 24 wymienia kontrolę międzyoperacyjną, kontrolę jakości produkcji i
usług oraz dozór inżynieryjno-techniczny na oddziałach i wydziałach, w których jako
podstawowe wykonywane są prace wymienione w wykazie. W odniesieniu do stanu
faktycznego niniejszej sprawy chodzi tu o dozór nad pracami wymienionymi w
dziale IV wykazu A, poz. 19 (przetwórstwo, magazynowanie, przepompowywanie,
przeładunek, transport oraz dystrybucja ropy naftowej i jej produktów). Zgodnie z
art. 32 ust. 2 ustawy emerytalnej, za pracowników zatrudnionych w szczególnych
warunkach uważa się pracowników zatrudnionych przy pracach o znacznej
szkodliwości dla zdrowia oraz o znacznym stopniu uciążliwości lub wymagających
wysokiej sprawności psychofizycznej ze względu na bezpieczeństwo własne i
otoczenia. Za taką pracę został uznany w wykazie A dozór inżynieryjno-techniczny
nad pracami wykonywanymi w warunkach zagrażających zdrowiu, jakimi są prace
przy ropie naftowej i jej produktach. Jak zdaje się wynikać ze stanowiska
przedstawionego przez Sąd Apelacyjny, uznał on, że osoba wykonująca taki dozór
musi stale przebywać na stanowiskach, gdzie jest wykonywana praca w
szczególnych warunkach, nie biorąc pod uwagę tego, że zakres obowiązków takiej
osoby z natury rzeczy przewiduje także sporządzanie dokumentacji związanej z
tym dozorem. Czynności te stanowią integralną część sprawowanego dozoru. Nie
ma zatem podstaw do ich wyłączania i traktowania jej odrębnie. W sytuacji, gdy
dozór inżynieryjno-techniczny jest pracą w szczególnych warunkach i praca
polegająca na dozorze była wykonywana stale i w pełnym wymiarze czasu pracy,
nie ma żadnej potrzeby ustalania, ile czasu pracownik poświęcał na bezpośredni
nadzór nad pracownikami, a ile na inne czynności, które również były związane z
tym dozorem. Identyczny pogląd wyraził Sąd Najwyższy w wyroku z dnia 30
stycznia 2007 r., I UK 195/07 (OSNP 2009 nr 7-8, poz. 105), a także w wyroku z
dnia 11 marca 2009 r., II UK 243/08 (LEX nr 550990). Okoliczność, że
ubezpieczony, wypełniając obowiązki nadzorcze, sporządzał dokumentację, opinie
6
o podległych pracownikach, decydował o udzieleniu im dnia wolnego, czy też
przyznaniu premii, nie oznacza zatem, że nie był zatrudniony w narażeniu na
szkodliwe czynniki stale i w pełnym wymiarze czasu pracy.
Wbrew stanowisku Sądu Apelacyjnego, charakteru pracy w szczególnych
warunkach wykonywanej stale i w pełnym wymiarze czasu nie odbiera zatrudnieniu
wnioskodawcy w Bazie Paliw Płynnych również to, że oprócz dozoru nad pracami
wykonywanymi w warunkach szkodliwych dla zdrowia, sam wykonywał takie prace.
Praca w warunkach szczególnych to praca, w której pracownik w sposób znaczny
jest narażony na niekorzystne dla zdrowia czynniki, co wynika wprost z treści
art. 32 ust. 2 ustawy emerytalnej. Motyw przyświecający ustawodawcy w obniżeniu
wieku emerytalnego opiera się zatem na założeniu, że praca wykonywana w
szczególnych warunkach przyczynia się do szybszego obniżenia wydolności
organizmu, stąd też osoba wykonująca taką pracę ma prawo do emerytury
wcześniej niż inni ubezpieczeni (por. uzasadnienie wyroku Trybunału
Konstytucyjnego z dnia 4 stycznia 2000 r., K 18/99, OTK ZU 2000 nr 1, poz. 1).
Możliwość wcześniejszego uzyskania emerytury uzasadniona jest zatem
względami interesu indywidualnego pracownika, który wykonuje pracę w
warunkach szczególnie negatywnie wpływających na stan jego zdrowia. Skoro zaś
pracą w szczególnych warunkach jest już wykonywanie bezpośredniego nadzoru
nad pracami wymienionymi w dziale IV poz. 19 wykazu A, to nie ma żadnych
przesłanek do stwierdzenia, że łączenie w ramach dobowego wymiaru czasu pracy
czynności nadzorczych z bezpośrednim wykonywaniem prac przy magazynowaniu
produktów naftowych (tj. prac wymienionych w dziale IV poz. 19 wykazu A), odbiera
zatrudnieniu wnioskodawcy charakter pracy wykonywanej stale w szczególnych
warunkach. Nie ma bowiem wątpliwości, że wykonując w taki sposób swoje
obowiązki pracownicze, stale był narażony na szkodliwe dla zdrowia czynniki,
prowadzące do obniżenia wydolności organizmu, co jest podstawową przesłanką
obniżenia wieku emerytalnego. Jak zaś wyjaśnił Sąd Najwyższy w wyroku z dnia
4 czerwca 2008 r., II UK 306/07 (OSNP 2009 nr 21 – 22, poz. 290), z przywileju
przejścia na emeryturę w niższym wieku emerytalnym, przysługującego
pracownikom zatrudnionym w szczególnych warunkach lub w szczególnym
charakterze, mogą korzystać wyłącznie pracownicy, którzy byli rzeczywiście
7
zatrudnieni stale i w pełnym wymiarze czasu pracy w szkodliwych warunkach
pracy. Nie jest więc dopuszczalne uwzględnianie do okresów pracy w szczególnych
warunkach lub w szczególnym charakterze wykonywanej stale i w pełnym
wymiarze czasu pracy, wymaganych do nabycia prawa do emerytury w niższym
wieku emerytalnym, innych równocześnie wykonywanych prac w ramach dobowej
miary czasu pracy, które nie oddziaływały szkodliwie na organizm pracownika, z
czego a contrario wynika, że mogą i powinny być uwzględnione takie równocześnie
wykonywane czynności, które miały szkodliwy wpływ na zdrowie zatrudnionego, bo
zostały uznane przez ustawodawcę za pracę w warunkach szczególnych.
Poza sporem w niniejszej sprawie jest to, że w Bazie Paliw Płynnych
ubezpieczony przed 1 stycznia 1999 r. przepracował ponad 15 lat, bo zatrudniony
tam był od 1 lutego 1983 r., wykonując zarówno czynności nadzorcze, jak i pracę
magazyniera produktów naftowych, a zatem wbrew stanowisku Sądu drugiej
instancji, spełnił wynikający z art. 184 ust. 1 pkt 1 ustawy emerytalnej warunek
wykazania wymaganego okresu pracy w warunkach szczególnych.
Z tych względów skarga kasacyjna zasługiwała na uwzględnienie, wobec
czego Sąd Najwyższy orzekł jak w sentencji (art. 39815
§ 1 k.p.c. i art. 39821
w
związku z art. 108 § 2 k.p.c.).