Pełny tekst orzeczenia

Sygn. akt I UZ 51/11
POSTANOWIENIE
Dnia 2 marca 2012 r.
Sąd Najwyższy w składzie :
SSN Teresa Flemming-Kulesza (przewodniczący)
SSN Józef Iwulski
SSA Maciej Piankowski (sprawozdawca)
w sprawie z odwołania M. O.
przeciwko Zakładowi Ubezpieczeń Społecznych
o odstąpienie od żądania zwrotu odsetek,
po rozpoznaniu na posiedzeniu niejawnym w Izbie Pracy, Ubezpieczeń
Społecznych i Spraw Publicznych w dniu 2 marca 2012 r.,
zażalenia organu rentowego na postanowienie Sądu Apelacyjnego
z dnia 27 października 2011 r., ,
uchyla zaskarżone postanowienie.
Uzasadnienie
Postanowieniem z dnia 27 października 2011 r. Sąd Apelacyjny – Sąd Pracy
i Ubezpieczeń Społecznych odrzucił apelację Zakładu Ubezpieczeń Społecznych II
Oddziału od wyroku Sądu Okręgowego z dnia 15 lutego 2011 r., którym
rozstrzygnięto sprawę z odwołania M. O. o odstąpienie od żądania zwrotu odsetek.
Sąd Apelacyjny wyjaśnił, że pozwany złożył apelację, którą podpisał
zastępca dyrektora S. F. Sąd wezwał organ rentowy do wykazania umocowania
osoby wnoszącej apelację do reprezentowania strony jako jej organu lub
pełnomocnika. W wykonaniu zobowiązania organ rentowy przedłożył
pełnomocnictwo dla S. F. do reprezentowania ZUS w niniejszej sprawie wystawione
przez Dyrektora II Oddziału Zakładu Ubezpieczeń Społecznych.
2
Sąd Apelacyjny zważył, że apelacja podlega odrzuceniu, gdyż
pełnomocnictwo to nie daje umocowania wskazanej weń osobie do
reprezentowania organu rentowego w niniejszej sprawie, w tym i do wniesienia
apelacji. Zgodnie z art. 87 § 1 k.p.c. pełnomocnikiem może być adwokat lub radca
prawny, natomiast w myśl § 2 cytowanego artykułu pełnomocnikiem osoby prawnej
lub przedsiębiorcy może być również pracownik tej jednostki albo jej organu
nadrzędnego. Niewątpliwie Zakład Ubezpieczeń Społecznych posiada osobowość
prawną. Trzeba mieć jednak na uwadze treść art. 460 § 1 k.p.c., wskazującego, że
w sprawach z zakresu ubezpieczeń społecznych zdolność sądową i procesową ma
organ rentowy, przez który zgodnie z art. 476 § 4 pkt 1 k.p.c., rozumie się jednostki
organizacyjne Zakładu Ubezpieczeń Społecznych określone w przepisach o
systemie ubezpieczeń społecznych właściwe do wydawania decyzji w sprawach
świadczeń. W sprawach tego rodzaju przed sądem występuje zatem wyłącznie
oddział, który nie ma osobowości prawnej, ale ma zdolność sądową wynikająca z
art. 460 k.p.c., niezależną od zdolności sądowej ZUS jako osoby prawnej.
Konsekwencją powyższego jest niemożność reprezentowania oddziału ZUS przez
jego pracownika na podstawie art. 87 § 1 k.p.c., a więc i dokonania czynności
procesowej w postaci podpisania i wniesienia środka odwoławczego. Jednocześnie
prawo to nie wynika z przepisów regulujących strukturę Zakładu Ubezpieczeń
Społecznych. O ile bowiem można twierdzić o możliwości reprezentowania oddziału
ZUS jako organu rentowego w rozumieniu art. 476 § 4 pkt 1 k.p.c. przez dyrektora
jako osobę nią kierującą, o tyle byłoby to nieuprawnione w stosunku do pozostałych
pracowników oddziału, w tym i zastępcy dyrektora. Dlatego apelacja podpisana
przez pracownika Zakładu Ubezpieczeń Społecznych została wniesiona przez
osobę, która nie może organu rentowego reprezentować. Jednocześnie niemożliwe
jest zatwierdzenie przedmiotowej czynności procesowej, jako dokonanej przez
osobę, która w świetle ustawy procesowej w ogóle nie może być pełnomocnikiem.
Sąd Apelacyjny zaaprobował argumentację przedstawioną w uchwale Sądu
Najwyższego w składzie siedmiu sędziów z 8 lipca 2008 r., III CZP 154/07 (OSNC
2008 nr 12, poz. 133). Z tych przyczyn Sąd Apelacyjny uznał, że apelacja jest
niedopuszczalna i jako taka podlega odrzuceniu (art. 370 k.p.c.).
3
W zażaleniu na to postanowienie pełnomocnik pozwanego zarzucił
naruszenie art. 38 k.c. w związku z art. 331
§ 1 k.c., art. 73 ust. 1 ustawy z dnia 13
października 1998 r. o systemie ubezpieczeń społecznych, § 2 ust. 2 pkt. 1 statutu
Zakładu stanowiącego załącznik do rozporządzenia Ministra Pracy i Polityki
Społecznej z dnia 13 stycznia 2011 r. w sprawie nadania statutu Zakładowi
Ubezpieczeń Społecznych (Dz.U. z dnia 27 stycznia 2011 r.) przez przyjęcie, że
zastępca dyrektora oddziału nie jest upoważniony do reprezentowania oddziału, w
tym do sporządzenia, wniesienia apelacji.
Pozwany wniósł o uchylenie zaskarżonego postanowienia w całości.
W uzasadnieniu zażalenia podano, że reprezentacja oddziału Zakładu
Ubezpieczeń Społecznych w postępowaniu sądowym może być dwojakiego
rodzaju, przez pełnomocnika procesowego w rozumieniu kodeksu postępowania
cywilnego, przez pracownika jako bezpośrednio reprezentującego oddział Zakładu
Ubezpieczeń Społecznych. Stanowisko w zakresie możliwości reprezentacji
oddziału wyłącznie przez dyrektora nie zostało bliżej uzasadnione przez Sąd. Ta
druga możliwość jest związana z tym, że oddział jako jednostka organizacyjna
Zakładu Ubezpieczeń Społecznych nie może działać bezpośrednio, może działać
przez swoje organy. Zgodnie z art. 38 k.c. osoba prawna działa przez swoje organy
w sposób przewidziany w ustawie i w opartym na niej statucie. Zgodnie z art. 33 1
§
1 k.c. do jednostek organizacyjnych niebędących osobami prawnymi, którym
ustawa przyznaje zdolność prawną, stosuje się odpowiednio przepisy o osobach
prawnych. Zgodnie z ustawą z dnia 13 października 1998 r. o systemie
ubezpieczeń społecznych, z art. 72 organami Zakładu są: Prezes Zakładu, Zarząd,
Rada Nadzorcza. Z organów tych zgodnie z art. 73 ust. 1 ustawy o systemie
ubezpieczeń społecznych działalnością Zakładu kieruje Prezes Zakładu, który
reprezentuje Zakład na zewnątrz. W ust. 3 tego przepisu przewidziane są
przykładowo najważniejsze kompetencje Prezesa Zakładu. Kompetencja w
zakresie upoważniania pracowników do reprezentowania Zakładu, z prawem
udzielania dalszego pełnomocnictwa znajduje się w statucie Zakładu, stanowiącym
załącznik do rozporządzenia Ministra Pracy i Polityki Społecznej z dnia 13 stycznia
2011 r. w sprawie nadania statutu Zakładowi Ubezpieczeń Społecznych. Zgodnie z
§ 2 ust. 2 pkt 1 statutu Prezes Zakładu może upoważnić pracowników Zakładu i
4
inne osoby do reprezentowania Zakładu w określonym przez niego zakresie, z
prawem udzielenia dalszych pełnomocnictw. Identyczne rozwiązania zawierały
wcześniejsze rozporządzenia w przedmiocie statutu Zakładu. Z przepisów
powyższych wynika, że Prezes Zakładu działa jako organ Zakładu, reprezentujący
Zakład na zewnątrz, może upoważnić do reprezentowania Zakładu, czyli jego
jednostek organizacyjnych, którymi zgodnie z 67 ust. 1 ustawy o systemie
ubezpieczeń społecznych są centrala, terenowe jednostki organizacyjne, innych
pracowników. Zgodnie ze statutem Zakładu terenowymi jednostkami
organizacyjnymi są oddziały, podlegające im inspektoraty i biura terenowe.
Upoważnienie do reprezentowania może zostać udzielone bezpośrednio każdemu
pracownikowi przez Prezesa Zakładu, bądź jest udzielane pracownikowi,
dyrektorowi oddziału, ten ma prawo udzielenia upoważnienia dalszym
pracownikom, w tym zastępcy dyrektora, innym pracownikom. Osoby takie działają
nie w charakterze pełnomocnika procesowego lecz organu oddziału. Prawo do
reprezentowania Zakładu, czyli jego jednostek organizacyjnych jest czymś
odrębnym od kierowania jednostkami, bowiem zagadnienia powyższe zostały
uregulowane oddzielnie. Prawa reprezentacji dotyczą art. 73 ust. 1 ustawy o
systemie ubezpieczeń społecznych, § 2 ust. 2 pkt 1 statutu, kierowania jednostkami
terenowymi § 8 statutu, zakresu działania § 10 ust. 1 statutu, akty wewnętrzne
Zakładu (§ 10 ust. 2 statutu). Gdyby uprawnienie kierowania jednostkami
terenowymi zawierało prawo reprezentacji zbędne byłby odrębne uregulowanie w
tym zakresie w statucie, poza tym pozostawałoby to sprzeczne ze sposobem
reprezentacji Zakładu, wskazanym powyżej, przewidzianym w akcie wyższego
rzędu ustawie o systemie ubezpieczeń społecznych, zastrzegającym to dla Prezesa
Zakładu, decydującego komu z pracowników i w jakim zakresie prawo to przekaże,
łącznie z prawem do udzielania dalszego upoważnienia innym pracownikom.
Sąd Najwyższy zważył, co następuje.
Zażalenie zasługuje na uwzględnienie.
Wstępnie należy wskazać, że w sprawie nie miała zastosowania uchwała
powiększonego składu Sądu Najwyższego z dnia 13 października 2011 r., II UZP
5
6/11, w której przyjęto, że pracownik Zakładu Emerytalno – Rentowego
Ministerstwa Spraw Wewnętrznych i Administracji niebędący radcą prawnym nie
może być pełnomocnikiem procesowym Dyrektora tego Zakładu w sprawach z
zakresu ubezpieczeń społecznych (art. 87 § 1 i 2 k.p.c.), a uchwale tej nadano moc
zasady prawnej. W uchwale Sąd Najwyższy zwrócił uwagę, że Dyrektor Zakładu
Emerytalno – Rentowego MSWiA będący stroną w sprawie z zakresu ubezpieczeń
społecznych nie ma osobowości prawnej i nie jest też przedsiębiorcą, nie może
więc skutecznie ustanowić „swojego” pracownika pełnomocnikiem procesowym,
gdyż nie są spełnione przesłanki art. 87 § 2 k.p.c.
Inne uregulowania prawne odnoszą się do Zakładu Ubezpieczeń
Społecznych (dalej oznaczanego jako „Zakład”). Organizację, zasady działania i
finansowania Zakładu określa - zgodnie z art. 2 ust. 1 pkt 6 - ustawa z dnia 13
października 1998 r. o systemie ubezpieczeń społecznych (tekst jednolity Dz. U. z
2009 r. Nr 205, poz. 1585 z późn. zm., dalej określana jako „ustawa”). Trzeba też
mieć na względzie, że Zakład występuje w różnych rolach niemieszczących się w
systemie ubezpieczeń społecznych, np. jako pracodawca oraz jako właściciel
mienia niezbędnego do prowadzenia działalności (por. postanowienie Sądu
Najwyższego z dnia 4 października 2007 r., I PZ 17/07, OSNP 2008, nr 21-22, poz.
318).
Zakład jest państwową jednostką organizacyjną i posiada osobowość
prawną, o czym stanowi art. 66 ust. 1 zdanie pierwsze ustawy. Zgodnie z art. 67
ust. 1 ustawy w skład Zakładu wchodzą centrala oraz terenowe jednostki
organizacyjne, które nie posiadają osobowości prawnej. Według art. 38 k.c. osoba
prawna działa przez swoje organy w sposób przewidziany w ustawie i w opartym na
niej statucie, zaś w myśl art. 331
§ 1 k.c. do jednostek organizacyjnych niebędących
osobami prawnymi, którym ustawa przyznaje zdolność prawną, stosuje się
odpowiednio przepisy o osobach prawnych.
Przepis art. 72 ustawy stanowi, że organami Zakładu są Prezes Zakładu;
Zarząd, którego przewodniczącym jest z urzędu Prezes Zakładu oraz Rada
Nadzorcza Zakładu. W art. 73 ust. 1 ustawy przewidziano, że działalnością Zakładu
kieruje Prezes Zakładu, który reprezentuje Zakład na zewnątrz. Ponadto z mocy
6
ust. 3 pkt 7 tego artykułu do zakresu działania Prezesa Zakładu należy spełnianie
funkcji pracodawcy w rozumieniu przepisów Kodeksu pracy.
Określenie szczegółowej struktury organizacyjnej Zakładu oraz zakres
rzeczowy działania centrali i terenowych jednostek organizacyjnych Zakładu
ustawodawca (zgodnie z art. 74 ust. 5 pkt 1 ustawy) pozostawił ministrowi
właściwemu do spraw zabezpieczenia społecznego. W ramach tej delegacji w dniu
13 stycznia 2011 r. Minister Pracy i Polityki Społecznej wydał rozporządzenie w
sprawie nadania statutu Zakładowi Ubezpieczeń Społecznych (Dz.U. Nr 18, poz.
93). Statut Zakładu stanowi, że do kompetencji jego Prezesa należą sprawy
określone w art. 73 ust. 3 ustawy, czyli m.in. tworzenie, przekształcanie i znoszenie
terenowych jednostek organizacyjnych oraz określanie ich siedziby, właściwości
terytorialnej i rzeczowej; powoływanie i odwoływanie kierowników jednostek
organizacyjnych Zakładu, ich zastępców oraz głównych księgowych; spełnianie
funkcji pracodawcy w rozumieniu przepisów Kodeksu pracy (§ 2 ust. 1 statutu).
Prezes Zakładu może upoważnić pracowników Zakładu i inne osoby do
reprezentowania Zakładu w określonym przez niego zakresie, z prawem udzielenia
dalszych pełnomocnictw, a także może upoważnić pracowników Zakładu do
wydawania decyzji w określonych przez niego sprawach (§ 2 ust. 2 statutu).
Ponadto do kompetencji Prezesa Zakładu należy wydawanie aktów wewnętrznych
oraz nadawanie Zakładowi regulaminu organizacyjnego (§ 2 ust. 3 statutu). Prezes
Zakładu realizuje zadania należące do zakresu jego działania m.in. za pomocą
terenowych jednostek organizacyjnych Zakładu (§ 2 ust. 4 statutu), którymi są
oddziały oraz podlegające im inspektoraty i biura terenowe (§ 8 ust. 1
statutu). Odziałem Zakładu kieruje dyrektor, a inspektoratem i biurem terenowym -
kierownik, odpowiednio: inspektoratu albo biura terenowego (§ 8 ust. 2 statutu).
Regulamin organizacyjny Zakładu Ubezpieczeń Społecznych (w brzmieniu
uwzględniającym zmiany wynikające z zarządzenia Nr 51 Prezesa Zakładu
Ubezpieczeń Społecznych z dnia 29 września 2011 r.) przewiduje w § 5 pkt 2, że
Prezes Zakładu może umocować pracowników Zakładu i inne osoby do
reprezentowania Zakładu i podejmowania decyzji w imieniu Prezesa Zakładu lub
Zakładu w określonych przez niego sprawach. Według § 5 pkt 4 poz. 4 regulaminu
7
Prezes Zakładu spełnia funkcje pracodawcy w rozumieniu przepisów Kodeksu
pracy.
Zgodnie z art. 83 ust. 1, ust. 2 i ust. 5 ustawy decyzje w zakresie
indywidualnych spraw wydaje Zakład, a od decyzji Zakładu przysługuje odwołanie
do właściwego sądu według zasad określonych w przepisach Kodeksu
postępowania cywilnego. Odwołanie wnosi się na piśmie do jednostki
organizacyjnej Zakładu, która wydała decyzję, lub do protokołu sporządzonego
przez tę jednostkę.
Przepisy Kodeksu postępowania cywilnego stanowią, że zdolność sądową i
procesową w sprawach z zakresu ubezpieczeń społecznych ma organ rentowy (art.
460 § 1 k.p.c.). Przez organy rentowe rozumie się jednostki organizacyjne Zakładu
określone w przepisach o systemie ubezpieczeń społecznych, właściwe do
wydawania decyzji w sprawach świadczeń (art. 467 § 4 pkt 1 k.p.c.).
Z analizy treści przepisów ustawy o systemie ubezpieczeń społecznych oraz
statutu, regulujących ustrój, zadania i kompetencje Zakładu wynika, że Zakład jest
jednostką organizacyjną (osobą prawną), która jako całość jest organem
administracji publicznej (art. 66 ust. 4 ustawy). Zgodnie z art. 268a k.p.a. organ
administracji publicznej może w formie pisemnej upoważniać pracowników
kierowanej jednostki organizacyjnej do załatwiania spraw w jego imieniu w
ustalonym zakresie, a w szczególności do wydawania decyzji administracyjnych,
postanowień i zaświadczeń. W roli samodzielnych organów administracyjnych nie
występują więc jej wewnętrzne organy, ani terenowe jednostki organizacyjne,
mające kompetencje do działania w jej imieniu. Zakład wykonuje swoje
podstawowe zadania z zakresu ubezpieczeń społecznych za pośrednictwem
terenowych jednostek organizacyjnych. W ramach prowadzonej działalności
posługuje się środkami prawnymi właściwymi organom administracji publicznej, a
więc przede wszystkim wydaje decyzje administracyjne (por. wyroki Naczelnego
Sądu Administracyjnego w Warszawie: z dnia 24 maja 2007 r., II GSK 16/07, LEX
nr 351057 oraz z dnia 22 marca 2007 r., II GSK 359/06, LEX nr 321271).
Wyjaśniając natomiast procesową pozycję Zakładu i jej jednostek
organizacyjnych Sąd Najwyższy w wyroku z dnia 13 września 2011 r., I UK 78/11
(niepublikowany) wskazał, że w sprawach z zakresu ubezpieczeń społecznych
8
zdolność sądową i procesową mają, zgodnie z art. 460 § 1 in fine k.p.c., organy
rentowe, przez które rozumie się, między innymi, jednostki organizacyjne Zakładu
określone w przepisach o systemie ubezpieczeń społecznych, właściwe do
wydawania decyzji w sprawach świadczeń (art. 476 § 4 pkt 1 k.p.c.). Jednostkami
tymi są terenowe jednostki organizacyjne Zakładu stanowiące jego oddziały.
Zdolność procesowa organu rentowego ma swoje oparcie bezpośrednio w ustawie,
a nie w pełnomocnictwie udzielonym przez Prezesa Zakładu, a posiadanie przez
organ rentowy zdolności procesowej oznacza zdolność do dokonywania przez
jednostkę organizacyjną będącą takim organem wszystkich czynności procesowych
(por. między innymi wyroki Sądu Najwyższego z dnia 8 stycznia 2008 r., I UK
172/07, OSNP 2009 nr 3-4, poz. 51 oraz z dnia 16 czerwca 2009 r., I UK 24/09,
LEX nr 518067). Dyrektor Oddziału ZUS działa jako osoba uprawniona do działania
w imieniu organu rentowego (art. 460 § 1 k.p.c., art. 476 § 4 pkt 1 k.p.c. w związku
z art. 67 § 1 k.p.c. i § 8 ust. 1 i ust. 2 statutu w związku z art. 67 ust. 1 pkt 2 i art. 74
ust. 5 ustawy systemowej).
Z wywodów Sądu Apelacyjnego można wyprowadzić wniosek, że Sąd ten
uznał, iż apelacja organu rentowego podlega odrzuceniu, gdyż została wniesiona
przez pracownika organu rentowego, który nie może być pełnomocnikiem tego
organu w sprawach z zakresu ubezpieczeń społecznych, gdyż nie jest
jednocześnie radcą prawnym.
Na gruncie poczynionych wyżej wyjaśnień należy stwierdzić, że prawidłowo
Sąd Apelacyjny przyjął, że Zakład ma osobowość prawną, a zatem przed sądem
mogą go reprezentować pracownicy, co wynika z art. 87 § 2 k.p.c. Zgodnie z treścią
tego przepisu pełnomocnikiem osoby prawnej może być również pracownik tej
jednostki albo jej organu nadrzędnego.
Reasumując, ustawa przewiduje, że kompetencje organów Zakładu określa
statut Zakładu. Tym samym dopuszcza możliwość ograniczenia kompetencji
Prezesa jako piastuna organu na rzecz innych pracowników Zakładu. Prezes
Zakładu, udzielając pracownikom Zakładu upoważnienia do reprezentowania
Zakładu oraz do wydawania decyzji w określonych przez niego sprawach, nie
upoważnia tych pracowników do działania w swoim imieniu (imieniu Prezesa), lecz
w imieniu Zakładu jako organu. Zatem Dyrektor Oddziału staje się, na podstawie
9
upoważnienia udzielonego przez Prezesa, podmiotem personifikującym ZUS jako
organ, a nie pełnomocnikiem Prezesa ZUS. Upoważnienie do wydawania decyzji
administracyjnych w imieniu ZUS udzielone pracownikowi przez Dyrektora Oddziału
działającego w imieniu ZUS nie jest sprzeczne z treścią art. 268a k.p.a. (por. wyrok
Naczelnego Sądu Administracyjnego w Warszawie z dnia 24 maja 2007 r., II GSK
16/07, Lex nr 351057). Biorąc powyższe pod uwagę Sąd Najwyższy nie podziela
stanowiska Sądu drugiej instancji jakoby w sprawach z zakresu ubezpieczeń
społecznych stroną pozwaną nie był Zakład Ubezpieczeń Społecznych (będący
osobą prawną), lecz organ rentowy rozumiany jedynie jako oddział Zakładu, będący
jednostką organizacyjną właściwą do wydania decyzji w sprawach świadczeń
(pozbawiony osobowości prawnej). Wprawdzie Zakład w postępowaniu
odwoławczym działa poprzez swoje oddziały, jako jednostki organizacyjne,
jednakże działania te odnoszą skutek bezpośrednio wobec Zakładu, a tylko wobec
oddziału. Inaczej rzecz ujmując rozstrzygnięcie konkretnej sprawy między
ubezpieczonym a oddziałem Zakładu wywołuje wszelkie konsekwencje materialno-
procesowe także wobec Zakładu.
Z treści uzasadnienia zaskarżonego postanowienia można wywieźć, że w
ocenie Sądu Apelacyjnego osoba która podpisała apelację jest pracownikiem
oddziału Zakładu, a zatem jednostki organizacyjnej pozbawionej osobowości
prawnej, co w konsekwencji oznacza, że nie mogła ona być pełnomocnikiem na
podstawie art. 87 § 2 k.p.c.
Sąd Najwyższy wyraża stanowisko, że pracodawcą dla pracowników
wykonujących pracę w jednostkach organizacyjnych Zakładu jest Zakład.
Pracodawcą może być - według art. 3 k.p. – nie tylko osoba prawna, ale
także jednostka organizacyjna zatrudniająca pracowników, choćby nie posiadała
osobowości prawnej. Przepisy Kodeksu pracy nie wyjaśniają jakie warunki musi
spełniać dany podmiot, aby uzyskać status jednostki organizacyjnej zdolnej do
zatrudniania pracowników. W doktrynie i orzecznictwie wskazano, że jednostka
organizacyjna może być pracodawcą, jeśli: jest dopuszczona przez prawo, ma
uregulowany sposób kierowania swoimi sprawami i reprezentacji w stosunkach
zewnętrznych oraz ma majątek wyodrębniony od majątku założycieli lub członków
(por. T. Liszcz, Prawo pracy, Warszawa 2007, s. 108-110; wyrok Sądu
10
Najwyższego z dnia 19 kwietnia 1979 r., I PR 16/79, PiZS 1980 nr 10, s. 69).
Konieczną przesłanką uznania jednostki organizacyjnej za pracodawcę jest
wyposażenie kierownika tej jednostki w uprawnienia do zatrudniania i zwalniania
pracowników (por. A.M. Świątkowski, Indywidualne prawo pracy, Gdańsk-Kraków
2001, s. 297). W orzecznictwie Sądu Najwyższego przyjmowano, że każda osoba
prawna (poza Skarbem Państwa) ma zdolność do bycia pracodawcą w rozumieniu
art. 3 k.p. dla zatrudnionych przez nią pracowników, chyba że dla niektórych z nich
za pracodawcę należy uznać jednostkę organizacyjną stanowiącą jakąś jej część
składową (por. wyrok Sądu Najwyższego z dnia 6 listopada 1991 r., I PRN 47/91,
OSP 1992, z. 7-8, poz. 151).
Jeżeli wewnętrzna jednostka organizacyjna jest upoważniona do zawierania
umów o pracę w imieniu kierownictwa podmiotu, w skład którego wchodzi (lub
nawiązywania w inny sposób stosunków pracy), z osobami przyjmowanymi w niej
do pracy, to sama nie jest pracodawcą, lecz zatrudnia pracowników w imieniu
pracodawcy, którym jest wielozakładowy podmiot zatrudniający – pracodawca (tak
G. Goździewicz (w:) Kodeks pracy. Komentarz, LEX 2011, teza 7 do art. 3 k.p.). Nie
są pracodawcami w omawianym znaczeniu jednostki organizacyjne przedsiębiorstw
i innych organizacji, które mają samodzielność tylko w zakresie wykonywania
zadań, np. wydziały lub oddziały produkcyjne przedsiębiorstw (por. Z. Hajn, Pojęcie
pracodawcy po nowelizacji kodeksu pracy, PiZS 1997, nr 5, s. 21; L. Florek, T.
Zieliński, Prawo pracy, 2003, s. 50-51; Z. Salwa, Kodeks pracy po nowelizacji.
Komentarz, Bydgoszcz 1996, s. 12; W. Sanetra (w:) J. Iwulski, W. Sanetra, Kodeks
pracy, Kodeks pracy. Komentarz, Warszawa 1999, s. 19). Uwzględniając powyższe
poglądy należy przyjąć, że dyrektorzy oddziałów Zakładu posiadają samodzielność
jedynie w zakresie powierzonych im zadań konkretyzowanych przez prezesa
Zakładu.
Rozważając który podmiot jest pracodawcą dla pracowników wykonujących
pracę w jednostkach organizacyjnych Zakładu Ubezpieczeń Społecznych, a więc
czy Zakład, czy też ta jednostka organizacyjna należy powtórzyć, że to Zakład a nie
jego jednostki organizacyjne posiada osobowość prawną. Tym samym z pewnością
zdolność do zatrudniania pracowników posiada Zakład, natomiast rozstrzygnięcia
wymagało, czy status pracodawców posiadają także jednostki organizacyjne
11
Zakładu, czyli np. jego oddziały. Podejmując się udzielenia odpowiedzi na to
pytanie należy ponadto wskazać, że w związku z wejściem w życie ustawy o
systemie ubezpieczeń społecznych i utratą mocy ustawy z dnia 25 listopada 1986 r.
o organizacji i finansowaniu ubezpieczeń społecznych (Dz.U. z 1989 r. Nr 25, poz.
137 z późn. zm.) ustawodawca w art. 113c – tj. wśród przepisów przejściowych i
końcowych ustawy systemowej – postanowił między innymi, że stroną stosunków
pracy pracowników zatrudnionych w Zakładzie Ubezpieczeń Społecznych
działającym na podstawie art. 7 ustawy z dnia 25 listopada 1986 r. o organizacji i
finansowaniu ubezpieczeń społecznych, staje się Zakład (czyli nie jego jednostki
organizacyjne). Ponadto, o czym już była mowa wcześniej, w myśl art. 73 ust. 1
ustawy, działalnością Zakładu kieruje Prezes Zakładu, który reprezentuje Zakład na
zewnątrz. Z mocy ust. 3 pkt 7 tego artykułu do zakresu działania Prezesa Zakładu
należy spełnianie funkcji pracodawcy w rozumieniu przepisów Kodeksu pracy.
Również Statut Zakładu stanowi, że do kompetencji Prezesa Zakładu należy
spełnianie funkcji pracodawcy w rozumieniu przepisów Kodeksu pracy (§ 2 ust. 1
statutu). Ponadto analiza przepisów ustawy o systemie ubezpieczeń społecznych
(art. 76-78) prowadzi do wniosku, że wewnętrzne jednostki organizacyjne Zakładu
nie posiadają wystarczającego wyodrębnienia majątkowego, które jest konieczne
dla uzyskania statusu pracodawcy.
Regulamin organizacyjny Zakładu Ubezpieczeń Społecznych (w brzmieniu
uwzględniającym zmiany wynikające z zarządzenia Nr 51 Prezesa Zakładu
Ubezpieczeń Społecznych z dnia 29 września 2011 r.) przewiduje w § 5 pkt 2, że
Prezes Zakładu może umocować pracowników Zakładu i inne osoby do
reprezentowania Zakładu i podejmowania decyzji w imieniu Prezesa Zakładu lub
Zakładu w określonych przez niego sprawach. Według § 5 pkt 4 poz. 4 regulaminu
Prezes Zakładu spełnia funkcje pracodawcy w rozumieniu przepisów Kodeksu
pracy. Dyrektorzy oddziałów Zakładu posiadają kompetencje w zakresie
wykonywania czynności związanych z funkcją pracodawcy jedynie w granicach i na
podstawie udzielonych umocowań (§ 28 pkt 1 poz. 4 regulaminu organizacyjnego
ZUS).
Wobec treści powyższych uregulowań należy przyjąć, że pracodawcą dla
pracowników wykonujących prace w jednostkach organizacyjnych Zakładu
12
Ubezpieczeń Społecznych jest Zakład, nie zaś jego wewnętrzne jednostki.
Dyrektorzy oddziałów dokonują czynności w sprawach z zakresu prawa pracy w
imieniu i na rzecz Zakładu a nie jednostki organizacyjnej w której są zatrudnieni.
Podstawą do wykonywania tych czynności jest upoważnienie udzielone przez
Prezesa Zakładu, zaś podstawą prawną są powołane wyżej przepisy ustawy o
systemie ubezpieczeń społecznych, Statutu oraz regulaminu organizacyjnego
Zakładu.
Powyższe oznacza, że pracownik niebędący radcą prawnym Zakładu
Ubezpieczeń Społecznych wykonujący pracę w jednostce organizacyjnej (oddziale)
mógł być pełnomocnikiem organu rentowego, gdyż spełnione zostały warunki
określone w art. 87 § 2 k.p.c. Stanowisko analogiczne zostało wyrażone przez Sąd
Najwyższy w uchwałach z dnia 24 stycznia 2012 r., III UZP 3/11 oraz z dnia 9
lutego 2012 r., I UZP 10/11 (niepublikowane).
Sąd Najwyższy rozważał też kwestię nieważności postępowania wynikającą
z braku umocowania pracownika ZUS (zatrudnionego w oddziale Zakładu)
niebędącego radcą prawnym. W wyroku z dnia 16 czerwca 2009 r., I UK 24/09
(LEX nr 518067) Sąd Najwyższy stwierdził, że starszy inspektor był umocowany do
wniesienia apelacji w imieniu pozwanego, zostało mu udzielone pełnomocnictwo do
reprezentowania pozwanego w sprawie. Pozwany posiada osobowość prawną (art.
66 ust. 1 ustawy o systemie ubezpieczeń społecznych) i mógł ustanowić
pełnomocnikiem procesowym swego pracownika (art. 87 § 2 k.p.c.).
Pełnomocnictwo to nie musiało pochodzić od Prezesa Zakładu, gdyż dyrektor
oddziału pozwanego może udzielić pełnomocnictwa procesowego do zastępstwa
oddziału w postępowaniu sądowym w sprawach z zakresu ubezpieczeń
społecznych (por. wyrok Sądu Najwyższego z 8 stycznia 2008 r., I UK 172/07,
OSNP 2009 nr 3-4, poz. 51). Podstawą prawną jest art. 460 § 1 k.p.c., który
stanowi, że zdolność sądową i procesową w tych sprawach ma organ rentowy, tj.
jednostka organizacyjna Zakładu określona w przepisach o systemie ubezpieczeń
społecznych, właściwa do wydawania decyzji w sprawach świadczeń (art. 476 § 4
pkt 1 k.p.c.). Zdolność sądowa i procesowa organu rentowego w rozumieniu art.
460 § 1 k.p.c. ma zatem oparcie bezpośrednio w ustawie, a nie w pełnomocnictwie
udzielonym przez Prezesa ZUS. Posiadanie przez organ rentowy zdolności
13
procesowej oznacza zdolność do dokonywania przez jednostkę organizacyjną
będącą takim organem wszystkich czynności procesowych, łącznie z udzielaniem
pełnomocnictwa procesowego.
Z tych motywów orzeczono jak w sentencji (art. 3941
§ 3 k.p.c. i art.
39816
k.p.c.).