Pełny tekst orzeczenia

Sygn. akt I UK 331/11
WYROK
W IMIENIU RZECZYPOSPOLITEJ POLSKIEJ
Dnia 6 marca 2012 r.
Sąd Najwyższy w składzie :
SSN Zbigniew Myszka (przewodniczący)
SSN Bogusław Cudowski
SSN Beata Gudowska (sprawozdawca)
w sprawie z odwołania Anety G.
przeciwko Zakładowi Ubezpieczeń Społecznych
o zwrot nienależnego świadczenia,
po rozpoznaniu na posiedzeniu niejawnym w Izbie Pracy, Ubezpieczeń
Społecznych i Spraw Publicznych w dniu 6 marca 2012 r.,
skargi kasacyjnej organu rentowego od wyroku Sądu Apelacyjnego
z dnia 12 kwietnia 2011 r.,
1. oddala skargę kasacyjną
2. zasądza od Zakładu Ubezpieczeń Społecznych, kwotę 1.200
zł (tysiąc dwieście) tytułem zwrotu kosztów postępowania
kasacyjnego na rzecz Anety G.
Uzasadnienie
2
Aneta G., uprawniona od dnia 1 października 2005 r. do emerytury
nauczycielskiej, przysługującej od 11 sierpnia 2006 r. w zbiegu z rentą z tytułu
częściowej niezdolności do pracy w związku z chorobą zawodową, od dnia 1 marca
2007 r. pobierała te świadczenia łącznie. Decyzjami Zakładu Ubezpieczeń
Społecznych z dnia 28 stycznia 2010 r. została zobowiązana do zwrotu emerytury
jako świadczenia pobranego nienależnie za okres od lutego do marca 2007 r. i za
okres od maja 2007 r. do grudnia 2009 r., w związku z tym, że od 1992 r. do lutego
2010 r. uzyskiwała przychód z prowadzonej działalności gospodarczej.
Wyrokiem z dnia 9 listopada 2010 r. Sąd Okręgowy - Sąd Pracy i
Ubezpieczeń Społecznych zmienił zaskarżone decyzje w ten sposób, że uwolnił
ubezpieczoną od obowiązku zwrotu świadczeń nienależnych za okres
przekraczający 12 miesięcy, a w pozostałym zakresie oddalił odwołanie. Ustalił, że
w doręczonej ubezpieczonej decyzji zawarta została informacja o treści: ”zasada
wypłaty jednego świadczenia nie dotyczy zbiegu uprawnień do emerytury z rentą z
tytułu choroby zawodowej, chyba że rencista osiąga przychód - bez względu na
jego wysokość”. Ubezpieczona oświadczyła, że tego fragmentu decyzji nie
zrozumiała oraz że prowadzenie działalności gospodarczej zgłosiła do Oddziału
Zakładu Ubezpieczeń Społecznych, do którego z tego tytułu odprowadzała składki
na ubezpieczenie zdrowotne. Z ustaleń wynikało także, że po zakończeniu roku
podatkowego 2007 organ rentowy otrzymał dane i kody ubezpieczenia osób
pobierających świadczenia oraz prowadzących działalność jako informację
Ogólnopolskiej Informacji KSI (Kompleksowego Systemu Informatycznego). W
ocenie Sądu pierwszej instancji, stanowiło to informację dla Zakładu Ubezpieczeń
Społecznych o prowadzeniu przez ubezpieczoną działalności gospodarczej. Biorąc
to pod uwagę, orzekł na podstawie art. 138 ust. 5 ustawy z dnia 17 grudnia 1998 r.
o emeryturach i rentach z Funduszu Ubezpieczeń Społecznych (jednolity tekst:
Dz.U. z 2009 r., Nr 153, poz. 1227, ze zm.), stwierdzającym, że kwoty nienależnie
pobranych świadczeń w związku z osiągnięciem przychodów przewidzianych w art.
104 ust. 1 tej ustawy, podlegają zwrotowi za okres nie dłuższy niż rok kalendarzowy
poprzedzający rok, w którym wydano decyzję o rozliczeniu świadczenia, jeżeli
osoba pobierająca to świadczenie powiadomiła organ rentowy o osiągnięciu
przychodu.
3
Sąd Apelacyjny, Sąd Pracy i Ubezpieczeń Społecznych wyrokiem z dnia 12
kwietnia 2011 r. oddalił apelację organu rentowego zawierającą wniosek o zmianę
wyroku Sądu pierwszej instancji przez ustalenie obowiązku zwrotu całości
nienależnych świadczeń.
Skarga kasacyjna organu rentowego została oparta na podstawie naruszenia
prawa materialnego przez błędną wykładnię i niewłaściwe zastosowanie art. 138
ust. 4 ustawy z dnia 17 grudnia 1998 roku o emeryturach i rentach z Funduszu
Ubezpieczeń Społecznych, polegającego na bezpodstawnym przyjęciu, że złożenie
deklaracji i opłacanie składek na ubezpieczenie zdrowotne w Oddziale Zakładu
Ubezpieczeń Społecznych odpowiada zawiadomieniu organu rentowego o zajściu
okoliczności powodujących ustanie lub zawieszenie prawa do świadczeń albo
wstrzymanie wypłaty świadczeń, uzasadniające ograniczenie obowiązku zwrotu
nienależnie pobranego świadczenia do 12 miesięcy. W ocenie skarżącego, także
dostęp do tych informacji Oddziału Zakładu Ubezpieczeń Społecznych w
Ogólnopolskiej Informacji KSI nie stanowi zawiadomienia organu rentowego, o
którym stanowi wskazany przepis. Skarżący wniósł o zmianę wyroku Sądu
Apelacyjnego i orzeczenie co do istoty sprawy lub o jego uchylenie i przekazanie
sprawy do ponownego rozpoznania.
Ubezpieczona wniosła o oddalenie skargi i zasądzenie na jej rzecz kosztów
postępowania kasacyjnego, podnosząc, że dopełniła obowiązku poinformowania
organu rentowego o prowadzeniu działalności gospodarczej.
Sąd Najwyższy zważył co następuje:
Żądanie zwrotu nienależnego świadczenia z ubezpieczenia społecznego
uzasadnione jest tylko wobec osoby, która otrzymała świadczenie bez podstawy
prawnej, i tylko wówczas, gdy miała świadomość, że wypłacone świadczenie jej się
nie należy (por. wyrok Sądu Najwyższego z dnia 17 maja 2001 r., II UKN 338/00,
OSNP 2003 nr 3, poz. 71). W treści obowiązujących przepisów wyraźnie został
wyeksponowany czynnik świadomości pobrania świadczenia nienależnego, przy
czym o jej istnieniu przesądza dokonanie pouczenia o okolicznościach ustania
prawa do świadczeń albo wstrzymania ich wypłaty. W art. 138 ustawy z dnia 17
4
grudnia 1998 r. o emeryturach i rentach z Funduszu Ubezpieczeń Społecznych
(jednolity tekst: Dz.U. z 2009 r. Nr 153, poz. 1227 ze zm.) za nienależnie pobrane
świadczenia uznaje się świadczenia wypłacone, mimo zaistnienia okoliczności
powodujących ustanie lub zawieszenie prawa do świadczeń albo wstrzymanie
wypłaty świadczeń w całości lub w części, jeżeli osoba pobierająca świadczenia
była pouczona o braku prawa do ich pobierania. Wynika stąd, że świadomość
nienależności świadczenia ma wypływać z pouczenia uprawnionego przez organ
rentowy o okolicznościach powodujących wypłatę świadczeń nienależnych, a
pouczenie stanowi warunek sine qua non obowiązku ich zwrotu (por. wyroki Sądu
Najwyższego z dnia 26 kwietnia 1980 r., II URN 51/80, OSNCP 1980 nr 10, poz.
202, z dnia 11 stycznia 2005 r., I UK 136/04, OSNP 2005 nr 16, poz. 252, z dnia 9
lutego 2005 r., III UK 181/04, OSNP 2005 nr 17, poz. 275 i z dnia 16 stycznia 2009
r., I UK 190/08, OSNP 2010 nr 15-16, poz. 194).
Pouczenie powinno wyraźnie, konkretnie i wyczerpująco wskazywać
okoliczności mające wpływ na pobieranie świadczeń oraz jasno wskazywać
okoliczności powodujące pobranie nienależnego świadczenia w sposób zrozumiały
dla osoby, do której jest skierowane. Pouczenie nie może być abstrakcyjne,
niekonkretne, a w szczególności nie może odnosić się do wszystkich
hipotetycznych okoliczności powodujących ustanie prawa do świadczeń (por.
wyroki Sądu Najwyższego z dnia 4 września 2007 r., I UK 90/07, OSNP 2008 nr 19-
20, poz. 301, z dnia 17 listopada 1995 r., II URN 46/95, OSNAPiUS 1996 nr 12,
poz. 174, z dnia 17 lutego 2005 r., II UK 440/03, OSNP 2005 nr 18, poz. 291, z dnia
9 lutego 2005 r., III UK 181/04, OSNP 2005 nr 17, poz. 275). Pouczenie
zamieszczane standardowo w decyzjach organu rentowego, które dotyczy
wszystkich możliwych sytuacji, powinno być zindywidualizowane przez wyjaśnienie
odpowiednich przepisów (por. wyrok Sądu Najwyższego z dnia 24 listopada 2004
r., I UK 3/04, OSNP 2005 nr 8, poz. 116); może polegać na przytoczeniu przepisów
określających te okoliczności, ale musi być na tyle zrozumiałe, aby ubezpieczony
mógł je odnieść do własnej sytuacji (wyroki Sądu Najwyższego z dnia 14 marca
2006 r., I UK 161/05, OSNP 2007 nr 5-6, poz. 78 i z dnia 10 czerwca 2008 r., I UK
394/07, niepubl.).
5
Nie każda informacja zawarta w treści decyzji jest odpowiednim pouczeniem,
o którym stanowi się w art. 138 ust. 2 pkt 1 ustawy o emeryturach i rentach z
Funduszu Ubezpieczeń Społecznych, lecz tylko taka, która dotyczy „okoliczności
powodujących ustanie lub zawieszenie prawa do świadczeń albo wstrzymanie
wypłaty świadczeń". W niniejszej sprawie pouczenie ubezpieczonej powinno
przybliżyć jej treść art. 26 ust. 1 w związku z ust. 3 ustawy z dnia 30 października
2002 r. o ubezpieczeniu społecznym z tytułu wypadków przy pracy i chorób
zawodowych (jednolity tekst: Dz.U. 2009 Nr 167, poz. 1322 ze zm.) i wskazywać,
że pobieranie przez osobę osiągającą przychód z prowadzonej działalności
gospodarczej zbiegających się świadczeń w wymiarze przekraczającym kwotę
jednego świadczenia odpowiada pobraniu świadczeń nienależnych. O tych
zasadach wypłaty świadczeń zbiegowych Zakład Ubezpieczeń Społecznych
powinien pouczyć ubezpieczoną, z wyeksponowaniem obowiązku zawiadomienia
organu rentowego o zaistnieniu okoliczności wskazujących na pobieranie
świadczeń nienależnych i z pouczeniem o skutkach zaniedbania zawiadomienia
organu ubezpieczeń społecznych w postaci ustawowego nakazu zwrotu świadczeń
pobranych za 3 lata, wynikającego z domniemania pobrania ich w złej wierze, oraz
o tym, że dokonanie zawiadomienia ogranicza obowiązek zwrotu nienależnych
świadczeń do okresu za 12 miesięcy.
Zamieszczenie w decyzji doręczonej ubezpieczonej zdania o treści: ”zasada
wypłaty jednego świadczenia nie dotyczy zbiegu uprawnień do emerytury z rentą z
tytułu choroby zawodowej, chyba że rencista osiąga przychód - bez względu na
jego wysokość” nie stanowi pouczenia koniecznego do realizacji zwrotu
nienależnych świadczeń w drodze decyzji organu rentowego. Brak odpowiedniego
pouczenia powoduje więc, że świadczenia, choć były wypłacane w nieprawidłowej,
zawyżonej kwocie, nie stanowią świadczeń nienależne pobranych, do których
zwrotu osoba, która je pobrała obowiązana jest na podstawie art. 138 ustawy o
emeryturach i rentach z Funduszu Ubezpieczeń Społecznych. Organ ubezpieczeń
społecznych może domagać się od niej nienależnie wypłaconych kwoty wyłącznie
w drodze powództwa cywilnego (art. 411 k.c.). Kwestia ta musi być jednak w
dalszych wywodach pominięta wobec niezaskarżenia wyroku Sądu Apelacyjnego
przez ubezpieczoną, niemniej należy stwierdzić, że osoba pobierająca świadczenia,
6
która nie była należycie pouczona o braku prawa do ich pobierania, nie ma
obowiązku powiadomienia organu rentowego o występujących po jej stronie
okolicznościach powodujących ustanie lub zawieszenie prawa do świadczeń albo
wstrzymanie wypłaty świadczeń w całości lub w części (art. 138 ust. 4 ustawy o
emeryturach i rentach z Funduszu Ubezpieczeń Społecznych). Rozważanie zatem,
czy w okolicznościach faktycznych sprawy doszło do powiadomienia organu
rentowego o wypłacie zawyżonych świadczeń, jest bezprzedmiotowe.
Z tych względów Sąd Najwyższy orzekł jak w sentencji (art. 39814
i art. 98
k.p.c.).