Pełny tekst orzeczenia

Sygn. akt I UK 332/11
POSTANOWIENIE
Dnia 14 marca 2012 r.
Sąd Najwyższy w składzie :
SSN Bogusław Cudowski (przewodniczący)
SSN Józef Iwulski
SSN Małgorzata Wrębiakowska-Marzec (sprawozdawca)
w sprawie z odwołania B.K.
przeciwko Zakładowi Ubezpieczeń Społecznych
o zwrot nienależnie pobranego świadczenia,
po rozpoznaniu na posiedzeniu niejawnym w Izbie Pracy, Ubezpieczeń
Społecznych i Spraw Publicznych w dniu 14 marca 2012 r.,
skargi kasacyjnej ubezpieczonej od wyroku Sądu Apelacyjnego
z dnia 12 maja 2011 r.,
odrzuca skargę kasacyjną.
UZASADNIENIE
Decyzją z dnia 22 marca 2010 r. Zakład Ubezpieczeń Społecznych
zobowiązał wnioskodawczynię B. K. do zwrotu nienależnie pobranych świadczeń
za okres od 1 września 2009 r. do 28 lutego 2010 r. w kwocie 16.379,58 zł.
Wyrokiem z dnia 16 września 2010 r. Sąd Okręgowy w pkt 1. zmienił
częściowo zaskarżoną decyzję i ustalił wysokość miesięcznych potrąceń tytułem
nienależnie pobranego przez wnioskodawczynię świadczenia na kwotę 800 zł, w
pkt 2. oddalił odwołanie w pozostałej części, w pkt 3. nowy wniosek o umorzenie w
całości nienależnie pobranego świadczenia przekazał do rozpoznania Zakładowi
2
Ubezpieczeń Społecznych. Podstawę rozstrzygnięcia stanowiły następujące
ustalenia.
Wnioskodawczyni od dnia 27 lipca 2004 r., na mocy decyzji organu
rentowego, uprawniona była do emerytury w obniżonym wieku emerytalnym.
Świadczenie emerytalne było wypłacane w terminie 20-go dnia każdego miesiąca.
Wnioskodawczyni w dniu 20 lipca 2009 r. zgłosiła wniosek o ustalenie prawa do
emerytury w związku z ukończeniem 60 roku życia. Wniosek ten został przekazany
do rozpoznania Oddziałowi Zakładu w C. Decyzją tego Oddziału z dnia 18 września
2009 r. przyznano wnioskodawczyni emeryturę w pełnym wieku emerytalnym od
dnia 18 lipca 2009 r. Świadczenie to było wyższe od dotychczas pobieranej
emerytury. Oddział Zakładu w C. wypłacił wnioskodawczyni wyrównanie od dnia 18
lipca 2009 r. z uwzględnieniem kwoty świadczenia wypłaconego przez Oddział
Zakładu w Z. za okres od 18 lipca 2009 r. do 31 sierpnia 2009 r. Pomimo braku
decyzji Oddziału Zakładu w Z. o wstrzymaniu wypłaty dotychczasowej emerytury,
Oddział Zakładu w C. podjął wypłatę świadczenia przyznanego decyzją z dnia 18
września 2009 r. W konsekwencji w okresie od 1 września 2009 r. do 28 lutego
2010 r. wnioskodawczyni pobierała dwa świadczenia emerytalne, w związku z czym
została jej nadpłacona kwota 16.379,55 zł. Wnioskodawczyni od początku była w
pełni świadoma, że na jej konto wpływały dwa świadczenia. Pomimo wątpliwości co
do zasadności wypłaty świadczenia nie poinformowała o tym fakcie organu
rentowego, uważając, że są to wewnętrzne rozliczenia Oddziałów Zakładu. Na
początku marca 2010 r. wnioskodawczyni otrzymała rozliczenia podatkowe PIT za
2009 r. z Oddziału Zakładu w Z. ze wskazaniem dochodu w kwocie 35.000 zł oraz
z Oddziału Zakładu w C., w którym wykazano kwotę dochodu w wysokości 44.000
zł. Dopiero wówczas poinformowała Oddział w Z. o zaistniałej sytuacji oraz złożyła
skargę do Centrali Zakładu Ubezpieczeń Społecznych. Wnioskodawczyni
każdorazowo została pouczona w decyzjach Zakładu o zasadach wypłaty
świadczeń zbiegowych, o tym jakie świadczenie uważa się za nienależnie pobrane
oraz o obowiązku informowania organu rentowego, między innymi, o pobieraniu
emerytury z innego tytułu lub przyznanej przez inny organ. Wnioskodawczyni
aktualnie nie pozostaje w zatrudnieniu, pobiera emeryturę w wysokości 2.400 zł
netto, w związku z chorobą nowotworową na leki wydaje około 500 zł miesięcznie,
3
a koszt rehabilitacji ortopedycznej wynosi około 100 zł. Wnioskodawczyni mieszka
samotnie w domu jednorodzinnym, koszty utrzymania którego wynoszą 1.000 zł,
nadto opłaca czynsz w wysokości 450 zł miesięcznie za mieszkanie własnościowe
w Z., które stara się wynajmować. Wcześniej nie występowała do organu
rentowego z wnioskiem o umorzenie nienależnie pobranego świadczenia z uwagi
na trudną sytuację materialną.
W tak ustalonym stanie faktycznym Sąd pierwszej instancji, powołując się na
art. 95 ust. 1 i art. 138 ust. 1 ustawy z dnia 17 grudnia 1998 r. o emeryturach i
rentach z Funduszu Ubezpieczeń Społecznych (jednolity tekst: Dz.U. z 2009 r. Nr
153, poz. 1227 ze zm., powoływanej dalej jako ustawa emerytalna), uznał, że
odwołanie wnioskodawczyni zasługuje na uwzględnienie jedynie w zakresie kwoty
ustalonych miesięcznych potrąceń nienależnie pobranego świadczenia, a w
pozostałym zakresie jest bezzasadne.
W ocenie Sądu Okręgowego, świadczenie wypłacone wnioskodawczyni
przez Oddział Zakładu w Z. w okresie od 1 września 2009 r. do 28 lutego 2010 r.
było świadczeniem nienależnie pobranym w rozumieniu art. 138 ustawy
emerytalnej. Posiadając pełną świadomość wypłaty obu świadczeń emerytalnych
oraz wątpliwości co do zasadności ich wypłacania wnioskodawczyni nie dołożyła
należytej staranności w wyjaśnieniu tej sytuacji. Na obciążający wnioskodawczynię
obowiązek zwrotu nienależnie pobranego świadczenia nie ma wpływu okoliczność,
że nadpłata powstała z winy organu rentowego, gdyż wnioskodawczyni została
pouczona o zasadach wypłaty świadczeń zbiegowych.
Wyrokiem z dnia 12 maja 2011 r. Sąd Apelacyjny oddalił apelację
wnioskodawczyni.
Wskazując na treść art. 95 ust. 1, art. 98 ust. 1 i 3 oraz art. 138 ust. 1 i 2
ustawy emerytalnej, Sąd drugiej instancji wskazał, że świadczenie pobrane przez
wnioskodawczynię w okresie od 1 września 2009 r. do 28 lutego 2010 r. w kwocie
16.379,58 zł jest świadczeniem nienależnie pobranym w rozumieniu art. 138 tej
ustawy. Zdaniem Sądu Apelacyjnego, analiza pouczeń zawartych w kierowanych
do wnioskodawczyni decyzjach pozwala na stwierdzenie, że była ona prawidłowo
pouczona i świadoma występujących nieprawidłowości w kwestii wypłaty dwóch
świadczeń emerytalnych. Niezależnie od sposobu postępowania organu
4
rentowego, to wnioskodawczyni powinna dołożyć należytej staranności i wyjaśnić
zaistniałą sytuację.
Sąd Apelacyjny podzielił również stanowisko Sądu pierwszej instancji co do
wysokości rat spłaty z uwagi na trudną sytuację wnioskodawczyni i zaistniałe w
organie rentowym nieprawidłowości oraz przekazania zgłoszonego w postępowaniu
sądowym wniosku o umorzenie nienależnie pobranych świadczeń do rozpoznania
organowi rentowemu.
W skardze kasacyjnej wnioskodawczyni, „formułując podstawy skargi
kasacyjnej” wskazała na „dwa zagadnienia prawne uzasadniające wątpliwości
prawne, w przedmiocie których winien wypowiedzieć się Sąd Najwyższy”, a
mianowicie: 1) czy w okolicznościach niniejszej sprawy regulacja art. 138 ustawy
emerytalnej ustalająca obowiązek zwrotu świadczenia nienależnego napotyka
ograniczenia ustawowe wynikające z art. 409 k.c. w zakresie, w jakim świadczenie
to zostało zużyte; 2) czy na gruncie art. 138 ustawy emerytalnej obowiązek zwrotu
świadczenia nienależnego ciąży na ubezpieczonym również wówczas, gdy
świadczenie to zostało mu przyznane prawomocną decyzją na skutek błędu
statuującego winę organu rentowego.
Wskazując na powyższe wątpliwości skarżąca wniosła o uchylenie i zmianę
zaskarżonego wyroku w całości i uwzględnienie odwołania w całości lub o
uchylenie wyroku w całości i przekazanie sprawy do ponownego rozpoznania.
Sąd Najwyższy zważył, co następuje.
Zgodnie z art. 3981
§ 1 k.p.c. skarga kasacyjna jest nadzwyczajnym
środkiem zaskarżenia przysługującym od prawomocnych orzeczeń sądu drugiej
instancji. Nadzwyczajny charakter skargi kasacyjnej jako środka zaskarżenia
ujawnia się, między innymi, w stawianych jej wymaganiach konstrukcyjnych.
Wymagania te określa art. 3984
k.p.c. w § 1, zgodnie z którym skarga kasacyjna
powinna, poza czynieniem zadość wymaganiom przewidzianym dla każdego pisma
procesowego, zawierać: 1) oznaczenie orzeczenia, od którego jest wniesiona, ze
wskazaniem, czy jest ono zaskarżone w całości czy w części, 2) przytoczenie
podstaw kasacyjnych i ich uzasadnienie, 3) wniosek o uchylenie lub uchylenie i
5
zmianę orzeczenia z oznaczeniem zakresu żądanego uchylenia lub uchylenia i
zmiany oraz w § 2, w myśl którego oprócz wymagań przewidzianych w § 1, skarga
kasacyjna powinna zawierać wniosek o przyjęcie do rozpoznania i jego
uzasadnienie. Skarga kasacyjna niezawierająca któregokolwiek z elementów
konstrukcyjnych wymienionych w art. 3984
§ 1 k.p.c. dotknięta jest nieusuwalnym
brakiem powodującym jej odrzucenie na podstawie art. 3986
§ 2 i 3 k.p.c. (por.
postanowienie Sądu Najwyższego z dnia 7 lutego 2008 r., II UK 266/07, LEX nr
844741 i orzeczenia w nim powołane) - albo przez sąd drugiej instancji, albo przez
Sąd Najwyższy.
Skarga kasacyjna wniesiona w rozpoznawanej sprawie nie spełnia wymagań
przewidzianych w art. 3984
§ 1 pkt 2 k.p.c. Przytoczenie podstaw kasacyjnych i ich
uzasadnienie należy do zasadniczych elementów konstrukcyjnych skargi
kasacyjnej. Sąd Najwyższy rozpoznaje bowiem skargę kasacyjną w granicach
zaskarżenia oraz w granicach podstaw (art. 39813
§ 1 k.p.c.). Rozpoznanie skargi
kasacyjnej w granicach podstaw oznacza ograniczenie się do rozpoznania
zarzutów naruszenia konkretnych przepisów prawa materialnego lub procesowego.
Sąd Najwyższy nie rozważa wszystkich problemów prawnych, jakie ujawniły się na
tle sprawy, w której wniesiona została skarga kasacyjna, ani nie poddaje ocenie
prawidłowości zaskarżonego rozstrzygnięcia poza granicami wyznaczonymi przez
podstawy skargi. Rozważania przedstawione w uzasadnieniu skargi kasacyjnej
mogą stanowić podstawę weryfikacji wyroku sądu drugiej instancji tylko wówczas,
gdy powiązane są z zarzutami odnoszącymi się do skonkretyzowanych przepisów
prawa materialnego lub procesowego. Konkretyzacja przepisów stanowiących
podstawy skargi jest konieczna. Nie mogą stanowić podstaw skargi całe akty
prawne ani ich niedostatecznie zindywidualizowane jednostki redakcyjne. Do
zachowania wymagań skargi kasacyjnej nie jest wystarczające ograniczenie się do
powołania sformułowania z art. 3984
§ 1 pkt 2 k.p.c. w związku z art. 3983
§ 1
k.p.c., ale konieczne jest także uzasadnienie formułowanej podstawy kasacyjnej
przez wyraźne określenie, jakie przepisy - oznaczone numerem jednostki
redakcyjnej (np. artykułu, paragrafu, ustępu, punktu) aktu prawnego (np. ustawy,
rozporządzenia) - zostały naruszone, na czym naruszenie każdego z nich polegało
(na błędnej wykładni czy niewłaściwym zastosowaniu) oraz - przy naruszeniach
6
przepisów postępowania - jaki mogło mieć wpływ na wynik sprawy. W przeciwnym
razie ocena zasadności skargi kasacyjnej nie jest w ogóle możliwa, samo zaś
pismo pozostaje tylko namiastką środka zaskarżenia (por. postanowienie Sądu
Najwyższego z 11 marca 1997 r., III CKN 13/97, OSNC 1997, nr 8, poz. 114).
Podstawy skargi kasacyjnej wymienia art. 3983
k.p.c. Zgodnie z jego treścią
skargę kasacyjną można oprzeć na dwóch podstawach: naruszenia prawa
materialnego przez błędną jego wykładnię lub niewłaściwe zastosowanie, oraz
naruszenia przepisów postępowania, jeżeli uchybienie to mogło mieć istotny wpływ
na wynik sprawy. W utrwalonym orzecznictwie Sądu Najwyższego jednoznacznie
wypowiedziano się, że przytoczenie podstaw kasacyjnych (naruszenia prawa
materialnego i naruszenia przepisów postępowania) wymaga wskazania
konkretnych przepisów, których naruszenie skarżący zarzuca. W wypadku
podstawy wymienionej w art. 3983
§ 1 pkt 1 k.p.c., czyli naruszenia prawa
materialnego, konieczne jest oznaczenie naruszonych norm prawa oraz postaci ich
naruszenia. Natomiast przy powołaniu podstawy skargi wymienionej w art. 3983
§ 1
pkt 2 k.p.c., odnoszącej się do naruszenia przepisów postępowania, należy
wskazać konkretne przepisy postępowania, które zdaniem skarżącego zostały
naruszone i wykazać istotny wpływ, jaki mogło to wywrzeć na wynik sprawy.
Niewskazanie podstawy kasacyjnej, niedokładne jej określenie oraz brak
szczegółowego przytoczenia w uzasadnieniu, jakie przepisy zostały naruszone,
stanowi wadę, która uniemożliwia traktowanie pisma jako skargi kasacyjnej i
wyklucza jej uzupełnienie, czyniąc skargę niedopuszczalną. W razie braku
należytego przytoczenia podstaw kasacyjnych, następuje odrzucenie skargi
kasacyjnej bez wzywania przez sąd do usunięcia tego braku. W związku z treścią
art. 3984
§ 1 pkt 2 należy także odróżnić przytoczenie podstaw kasacyjnych od ich
uzasadnienia. Nie stanowi należytego przytoczenia podstaw skargi kasacyjnej
powołanie się na treść art. 3983
§ 1 k.p.c. bez jednoczesnego określenia
konkretnych przepisów czy to prawa materialnego czy też prawa procesowego,
które zostały naruszone, choćby skarga kasacyjna zawierała formalnie obszerne
uzasadnienie (por. postanowienia Sądu Najwyższego z 17 marca 2006 r., I CZ
14/06, niepublikowane, z 11 marca 1997 r., III CKN 13/97, OSNC z 1997 r., nr 8,
poz. 114). Sąd Najwyższy nie jest uprawniony do samodzielnego dokonywania
7
konkretyzacji zarzutów ani też podejmowania prób domysłów co do tego, jakiego
przepisu dotyczy podstawa skargi kasacyjnej, ponieważ działanie takie mogłoby
być niezgodne z zamiarem, a nawet interesem strony wnoszącej skargę.
Zgodnie z utrwalonym orzecznictwem Sądu Najwyższego, każde z wymagań
skargi kasacyjnej określonych w 3984
§ 1 i 2 k.p.c. ma samodzielny byt. Oznacza
to, między innymi, obowiązek osobnego przytoczenia podstaw kasacyjnych i ich
uzasadnienia oraz osobnego przytoczenia wniosku o przyjęcie skargi kasacyjnej do
rozpoznania i jego uzasadnienia. Jest to zrozumiałe, skoro przytoczenie podstaw
kasacyjnych i ich uzasadnienie oraz wniosek o przyjęcie skargi kasacyjnej do
rozpoznania i jego uzasadnienie jako elementy konstrukcyjne skargi kasacyjnej
spełniają zasadniczo odmienne funkcje na różnych etapach postępowania
kasacyjnego. Wniosek o przyjęcie skargi kasacyjnej do rozpoznania i jego
uzasadnienie są immanentnie związane z przedsądem, w trakcie którego Sąd
Najwyższy decyduje o przyjęciu bądź odmowie przyjęcia skargi kasacyjnej do
rozpoznania, kierując się tym, czy wniosek o przyjęcie skargi kasacyjnej powołuje
się na występowanie w sprawie jednej z czterech przesłanek przewidzianych w
art. 3989
§ 1 k.p.c., to jest: 1) istotnego zagadnienia prawnego, 2) potrzeby
wykładni przepisów prawnych budzących poważne wątpliwości lub wywołujących
rozbieżności w orzecznictwie sądów, 3) nieważności postępowania, 4) oczywistej
zasadności skargi kasacyjnej. Jeśli natomiast chodzi o podstawy skargi kasacyjnej i
ich uzasadnienie, to Sąd Najwyższy przystępuje do ich oceny już po przyjęciu
skargi kasacyjnej do rozpoznania, na etapie jej merytorycznego rozpoznania.
Konieczne jest więc, aby oba te elementy funkcjonowały niezależnie. Z tego
względu wniosek o przyjęcie skargi kasacyjnej do rozpoznania oraz jego osobne
uzasadnienie (art. 3984
§ 2 k.p.c.) powinny stanowić odrębny element pisma
obejmującego skargę kasacyjną, niezależny od przytoczenia podstaw kasacyjnych i
ich uzasadnienia (art. 3984
§ 1 pkt 2 k.p.c.). Uzasadnienie wniosku o przyjęcie
skargi kasacyjnej do rozpoznania powinno natomiast nawiązywać do przesłanek
przyjęcia skargi kasacyjnej do rozpoznania wskazanych w art. 3989
§ 1 k.p.c.
Niniejsza skarga kasacyjna w ogóle nie zawiera wskazania podstaw
kasacyjnych. „Wskazując na podstawy skargi kasacyjnej”, których nie określono ani
poprzez powołanie naruszonych przepisów, ani poprzez określenie sposobu ich
8
obrazy, skarżąca ograniczyła się do sformułowania wątpliwości stanowiących, w jej
ocenie, o występowaniu dwóch zagadnień prawnych związanych z zastosowaniem
art. 138 ustawy emerytalnej oraz art. 409 k.c., „w przedmiocie których winien
wypowiedzieć się Sąd Najwyższy”. Nie wiadomo więc, jakie - zdaniem skarżącej -
przepisy prawa zostały naruszone i w jaki sposób, a powołanie się na potrzebę
rozstrzygnięcia zagadnień prawnych stanowi wypełnienie przewidzianego w
art. 3984
§ 2 k.p.c. obowiązku przedstawienia wniosku o przyjęcie skargi kasacyjnej
do rozpoznania i jego uzasadnienia. Nie może natomiast zastąpić przytoczenia
podstaw kasacyjnych w rozumieniu art. 3984
§ 1 pkt 2 k.p.c.
Stanowi to istotny, nienaprawialny brak skargi kasacyjnej, powodujący z
mocy art. 3986
§ 3 k.p.c. jej odrzucenie.