Pełny tekst orzeczenia

Sygn. akt I UK 350/11
WYROK
W IMIENIU RZECZYPOSPOLITEJ POLSKIEJ
Dnia 12 kwietnia 2012 r.
Sąd Najwyższy w składzie :
SSN Teresa Flemming-Kulesza (przewodniczący)
SSN Zbigniew Hajn
SSN Roman Kuczyński (sprawozdawca)
w sprawie z odwołania M. C.
przeciwko Zakładowi Ubezpieczeń Społecznych Oddziałowi w B.
o zasiłek macierzyński,
po rozpoznaniu na posiedzeniu niejawnym w Izbie Pracy, Ubezpieczeń
Społecznych i Spraw Publicznych w dniu 12 kwietnia 2012 r.,
skargi kasacyjnej organu rentowego od wyroku Sądu Okręgowego - Sądu Pracy i
Ubezpieczeń Społecznych
z dnia 27 maja 2011 r.,
oddala skargę kasacyjną.
UZASADNIENIE
Decyzją z dnia 27 grudnia 2010 r. Zakład Ubezpieczeń Społecznych Oddział
w B., działając na podstawie przepisów ustawy z dnia 25 czerwca 1999 r. o
2
świadczeniach pieniężnych z ubezpieczenia społecznego w razie choroby i
macierzyństwa (t.j. Dz.U. 2010 r., nr 77, poz. 512 ze zm.) przyznał M. C. prawo do
zasiłku macierzyńskiego za okres od 27 sierpnia 2010 r. do 13 stycznia 2011 r. od
najniższej podstawy wymiaru składek na ubezpieczenie chorobowe - 1.628,81 zł.
Powołał się na treść art. 49 ustawy i wskazał, iż M. C. została zgłoszona do
ubezpieczenia chorobowego z tytułu współpracy przy prowadzeniu pozarolniczej
działalności od dnia 1 sierpnia 2010 r., z podstawą wymiaru składki na
ubezpieczenie chorobowe - 6.953,70 zł. Najniższa podstawa wymiaru składek na
dobrowolne ubezpieczenie chorobowe za miesiąc sierpień 2010 r. wynosiła
1.887,60zł. Ubezpieczona urodziła dziecko w dniu 27 sierpnia 2010 r., czyli w
pierwszym miesiącu ubezpieczenia chorobowego, zatem zasiłek macierzyński
przysługiwał od najniższej podstawy wymiaru składek na ubezpieczenie po
odliczeniu kwoty odpowiadającej 13,71%.
Na skutek odwołania ubezpieczonej Sąd Rejonowy – Sąd Pracy i
Ubezpieczeń Społecznych wyrokiem z dnia 30 marca 2011 r. zmienił zaskarżoną
decyzję organu rentowego i przyznał ubezpieczonej prawo do zasiłku
macierzyńskiego za okres od 27 sierpnia 2010 r. do 13 stycznia 2011 r. od
podstawy wymiaru składek na ubezpieczenie chorobowe w wysokości 6000,34 zł.
Sąd pierwszej instancji ustalił, że ubezpieczona z dniem 1 sierpnia 2010 r.
została zgłoszona do ubezpieczenia emerytalnego, rentowego, wypadkowego oraz
dobrowolnego ubezpieczenia chorobowego, jako osoba współpracują przy
prowadzeniu pozarolniczej działalności, z podstawą wymiaru składki - 6.953,70 zł.
W dniu 27 sierpnia 2010 r. ubezpieczona urodziła dziecko. Decyzją z dnia 14
grudnia 2010 r. Zakład Ubezpieczeń Społecznych stwierdził, że: zadeklarowana za
okres od dnia 1 sierpnia 2010 r. podstawa wymiaru składek na obowiązkowe
ubezpieczenie emerytalne, rentowe i wypadkowe oraz na dobrowolne
ubezpieczenie chorobowe w kwocie 6.953,70 zł ubezpieczonej zgłoszonej jako
osoba współpracująca przy prowadzeniu działalności gospodarczej ze S. C.,
pozostaje w kolizji z zasadami współżycia społecznego i jest nieważna z mocy
prawa, podstawa wymiaru składek na ubezpieczenia społeczne tj. obowiązkowe
ubezpieczenie emerytalne, rentowe i wypadkowe oraz na dobrowolne
ubezpieczenie chorobowe M. C. jako osoby współpracującej ze S. C. od dnia 1
3
sierpnia 2010 r. stanowi zadeklarowana kwota nie niższa niż 60% prognozowanego
przeciętnego wynagrodzenia miesięcznego przyjętego do ustalenia kwoty
ograniczenia rocznej podstawy wymiaru składek tj. 1.887,60 zł. Prawomocnym
wyrokiem z dnia 24 lutego 2011 r. Sąd Okręgowy - Sąd Pracy i Ubezpieczeń
Społecznych zmienił decyzję z dnia 14 grudnia 2010 r. i ustalił podstawę wymiaru
składek na obowiązkowe ubezpieczenie emerytalne, rentowe i wypadkowe oraz na
dobrowolne ubezpieczenie chorobowe M. C. za okres od dnia 1 sierpnia 2010 r. w
kwocie 6.953,70 zł.
Sąd pierwszej instancji wskazał, iż zasady ustalania podstawy wymiaru
zasiłków przysługujących ubezpieczonym niebędącym pracownikami reguluje
Rozdział 9 ustawy o świadczeniach pieniężnych z ubezpieczenia społecznego w
razie choroby i macierzyństwa (t.j. Dz.U. z 2010 r. Nr 77, poz. 512 ze zm.). Jedną z
zasad wyrażoną w artykule 48 ust. 1 w związku z art. 52 ustawy jest, iż podstawą
wymiaru zasiłku macierzyńskiego przysługującego ubezpieczonemu niebędącemu
pracownikiem stanowi przychód za okres 12 miesięcy kalendarzowych
poprzedzających miesiąc, w którym powstało prawo do tego zasiłku. Jeżeli jednak
dziecko urodziło się przed upływem okresu 12 miesięcy kalendarzowych
ubezpieczenia, podstawą wymiaru zasiłku macierzyńskiego stanowi, przychód za
pełne miesiące kalendarzowe ubezpieczenia (art. 52 w związku z art. 36 ust. 2
ustawy zasiłkowej). Przychodem w rozumieniu ustawy jest zaś kwota stanowiąca
podstawę wymiaru składek na ubezpieczenie chorobowe ubezpieczonego
niebędącego pracownikiem, po odliczeniu kwoty odpowiadającej 13,71 % podstawy
wymiaru składki na ubezpieczenie chorobowe (art. 3 pkt 4 ustawy zasiłkowej). Do
sytuacji prawnej odwołującej, zdaniem Sądu Rejonowego, ma zastosowanie art. 52
w związku z art. 36 ust. 2 ustawy zasiłkowej, ponieważ urodziła ona dziecko w
pierwszym miesiącu ubezpieczenia chorobowego. Na podstawie art. 29 ust. 1 pkt 1
w związku z art. 31 ust. 1 ustawy zasiłkowej przysługuje jej zasiłek macierzyński w
wysokości miesięcznie 100% podstawy wymiaru zasiłku obliczonej według zasad
przedstawionych powyżej. Ponadto Sąd stwierdził, że w stosunku do odwołującej
nie ma zastosowania art. 49 pkt 1 ustawy zasiłkowej, ponieważ ustalona dla niej
podstawa wymiaru składek na ubezpieczenia społeczne - wbrew stanowisku
organu rentowego - nie jest na najniższym poziomie. Zakład Ubezpieczeń
4
Społecznych ma obowiązek wypłacić świadczenie w wysokości 100% podstawy
wymiaru zasiłku, czyli kwoty deklarowanej przez okres wynikający z ustawy (po
potraceniu kwoty, o której mowa w art. 3 pkt 4 ustawy zasiłkowej), a przepisy
ustawy nie dopuszczają w tym zakresie żadnej uznaniowości.
Apelację od powyższego wyroku wywiódł Zakład Ubezpieczeń Społecznych
Oddział w B., zaskarżając go w całości.
Wyrokiem z dnia 27 maja 2011 r. Sąd Okręgowy – Sąd Pracy i Ubezpieczeń
Społecznych oddalił apelację organu rentowego. Sąd stwierdził, że zasadny jest
zarzut apelującego, iż podstawa prawna rozstrzygnięcia przyjęta przez Sąd
Rejonowy nie dotyczy odwołującej, gdyż nie nabyła uprawnień do świadczenia z
racji na status pracownika ale z uwagi na ubezpieczenia inne niż pracownicze.
Jednak nie uzasadniało to uwzględnienia apelacji, skoro zasady ustalania podstawy
wymiaru zasiłków przysługujących ubezpieczonym niebędącym pracownikami
reguluje rozdział 9 wskazanej ustawy. Art. 52 przy ustalaniu podstawy wymiaru
m.in. zasiłku macierzyńskiego nakazuje stosować odpowiednio przepisy m.in.
art. 49. Sytuacja faktyczna w jakiej znalazła się odwołująca, uregulowana została
wprost w art. 49 ust. 2 ustawy. Z przepisu tego wynika, że jeżeli ryzyko
ubezpieczeniowe (np. niezdolność do pracy, czy urodzenie dziecka) ziści się w
pierwszym miesiącu kalendarzowym ubezpieczenia chorobowego, podstawę
wymiaru zasiłku stanowi kwota przychodu określona w umowie przypadająca na
pierwszy miesiąc kalendarzowy ubezpieczenia, po odliczeniach, o których mowa w
art. 3 pkt 4. Nie można natomiast zgodzić się z apelującym, iż Sąd powinien
zastosować art. 49 ust. 1 cytowanej ustawy. Dotyczy on bowiem sytuacji, gdy
ubezpieczony zadeklarował najniższą podstawę wymiaru składek na ubezpieczenia
chorobowe. W przypadku odwołującej zadeklarowana podstawa wymiaru składek
nie była najniższa, wyniosła 6.953,70 zł. Odwołująca skorzystała z wyboru, jaki dał
jej ustawodawca i zadeklarowała tę kwotę, jako stanowiącą podstawę wymiaru
składek. Natomiast Zakład Ubezpieczeń Społecznych nie jest uprawniony do
kwestionowania kwoty zadeklarowanej przez osobę prowadzącą pozarolniczą
działalność jako podstawy wymiaru składek na ubezpieczenia społeczne, jeżeli
mieści się ona w granicach określonych ustawą o systemie ubezpieczeń
społecznych. Przesądził o tym Sąd Najwyższy w uchwale składu 7 sędziów z dnia
5
21 kwietnia 2010 r., II UZP 1/10. W apelacji organ rentowy nie zarzucał, iż
podstawa jest zawyżona, a jedynie wskazywał, że odwołująca nie podlegała
ubezpieczeniu przez pełen miesiąc. Sytuację taką przewiduje art. 49 ust. 2 ustawy
zasiłkowej i ten przepis należało zastosować. Tak więc mimo błędnie wskazanej
podstawy prawnej wyrok odpowiada prawu.
Od powyższego orzeczenia skargę kasacyjną wniósł organ rentowy
opierając ją na następujących podstawach naruszeniu przepisów prawa
materialnego (art. 3983
§ 1 pkt 1 k.p.c.) - art. 49 pkt 2 w związku z art. 52 ustawy z
dnia 25 czerwca 1999 r. o świadczeniach pieniężnych z ubezpieczenia
społecznego w razie choroby i macierzyństwa (Dz. U. z 2010 r. Nr 77 poz. 512 ze
zm.) poprzez jego błędną wykładnię polegającą na przyjęciu, iż podstawą wymiaru
zasiłku macierzyńskiego przysługującego osobie współpracującej z osobą
prowadzącą pozarolniczą działalność, jest kwota przychodu określona w umowie
przypadająca na pierwszy miesiąc kalendarzowy ubezpieczenia, jeśli niezdolność
do pracy powstała w pierwszym miesiącu kalendarzowym ubezpieczenia
chorobowego oraz naruszenie przepisów procesowych mogących mieć istotny
wpływ na wynik sprawy (art. 3983
§ 1 pkt 2 k.p.c.) - art. 385 k.p.c. poprzez
oddalenie apelacji Zakładu Ubezpieczeń Społecznych pomimo zaistnienia podstaw
do jej uwzględnienia w świetle całokształtu zebranego w sprawie materiału
dowodowego potwierdzającego, iż wnioskodawczyni nabyła prawo do zasiłku
macierzyńskiego od podstawy ustalonej zgodnie z zasadą określoną w art. 49 pkt 1
ustawy z dnia 25 czerwca 1999 r. o świadczeniach pieniężnych z ubezpieczenia
społecznego w razie choroby i macierzyństwa.
Sąd Najwyższy zważył, co następuje:
Skarga kasacyjna nie znajduje uzasadnienia, skoro aktualne jest w niniejszej
sprawie stanowisko Sądu Najwyższego przyjęte w uchwale 7 sędziów z dnia 21
kwietnia 2010 r., II UZP 1/10, OSNP 2010/21-22/267 – zgodnie z którym „Zakład
Ubezpieczeń Społecznych nie jest uprawniony do kwestionowania kwoty
zadeklarowanej przez osobę prowadzącą pozarolniczą działalność jako podstawy
wymiaru składek na ubezpieczenia społeczne, jeżeli mieści się ona w granicach
6
określonych ustawą z dnia 13 października 1998 r. o systemie ubezpieczeń
społecznych (jednolity tekst: Dz.U. z 2009 r. Nr 205, poz. 1585 ze zm.).”
W niniejszej sprawie zachodzi dodatkowa okoliczność skutkująca
obowiązkiem organu rentowego przyjęcia kwoty zadeklarowanej przez
ubezpieczoną jako podstawy wymiaru składek na ubezpieczenia społeczne, w
wyniku wydania prawomocnego wyroku z dnia 24 lutego 2011 r., gdzie Sąd
Okręgowy - Sąd Pracy i Ubezpieczeń Społecznych podstawę tę, za sporny w
niniejszej sprawie okres, określił w wysokości 6.953,70 zł.
Ponadto zgodnie z art. 29 ust. 1 pkt 1 ustawy z dnia 25 czerwca 1999 r. o
świadczeniach pieniężnych z ubezpieczenia społecznego w razie choroby i
macierzyństwa, (jednolity tekst: Dz. U. z 2005 r. Nr 31, poz. 267 ze zm.) osobie,
która w okresie ubezpieczenia chorobowego urodziła dziecko, przysługuje zasiłek
macierzyński w wysokości miesięcznie 100% podstawy wymiaru zasiłku (art. 31
ust. 1 ustawy). Z kolei w myśl art. 52 w związku z art. 48 ust. 1 ustawy zasiłkowej
za podstawę wymiaru zasiłku macierzyńskiego przysługującego ubezpieczonemu
niebędącemu pracownikiem stanowi przychód za okres 12 miesięcy
kalendarzowych poprzedzających miesiąc, w którym powstało prawo do tego
zasiłku, z tym że, jeżeli dziecko urodziło się przed upływem okresu 12 miesięcy
kalendarzowych ubezpieczenia, podstawę wymiaru zasiłku macierzyńskiego
stanowi przychód za pełne miesiące kalendarzowe ubezpieczenia (art. 52 w
związku z art. 36 ust. 2 ustawy zasiłkowej). Przychodem w rozumieniu ustawy jest
zaś kwota stanowiąca podstawę wymiaru składek na ubezpieczenie chorobowe
ubezpieczonego niebędącego pracownikiem, po odliczeniu kwoty odpowiadającej
18,71% podstawy wymiaru składki na ubezpieczenie chorobowe (art. 3 pkt 4
ustawy zasiłkowej). Mając powyższe na uwadze stwierdzić należy, że
ubezpieczona jako osoba współpracująca przy prowadzeniu działalności
gospodarczej, która przystąpiła dobrowolnie do ubezpieczenia chorobowego i w
okresie tego ubezpieczenia urodziła dziecko, z chwilą ziszczenia się tego ryzyka
ubezpieczeniowego nabyła prawo do zasiłku macierzyńskiego, którego wysokość
zależna była od zadeklarowanej przez nią kwoty stanowiącej podstawę wymiaru
składek na ubezpieczenie chorobowe - co do zasady w okresie 12 miesięcy
poprzedzających nabycie prawa do zasiłku, chyba że do chwili urodzenia dziecka
7
podlegała ubezpieczeniu dobrowolnemu krócej niż 12 miesięcy, gdyż wtedy
podstawę wymiaru zasiłku macierzyńskiego stanowiłaby deklarowana kwota za
pełne miesiące ubezpieczenia. Zatem ubezpieczona miała prawną możliwość
podwyższenia podstawy wymiaru składki na ubezpieczenie, wobec czego taka
czynność była legalna i nie mogła być kwestionowana. Zakład miał zaś obowiązek
wypłacać świadczenie w wysokości 100% podstawy wymiaru zasiłku, czyli kwoty
deklarowanej przez okres wynikający z ustawy (po potrąceniu kwoty, o której mowa
w art. 3 pkt 4 ustawy zasiłkowej), skoro przepisy ustawy nie dopuszczają w tym
zakresie żadnej uznaniowości. Mając powyższe ustalenia na uwadze, należy
rozważyć szczególną sytuację, gdy niezdolność do pracy ubezpieczonego
niebędącego pracownikiem powstała już w pierwszym miesiącu kalendarzowym
ubezpieczenia chorobowego., tak jak miało to miejsce w niniejszej sprawie. W takiej
sytuacji ustawa zasiłkowa różnicuje metodę ustalania podstawy wymiaru
świadczenia w zależności od tytułu ubezpieczeniowego. Dla ubezpieczonych, dla
których określono najniższą podstawę wymiaru składek, art. 49 pkt 1 nakazuje jako
podstawę wymiaru zasiłku chorobowego ustalić najniższą podstawę wymiaru
składek na ubezpieczenie chorobowe, po odliczeniach, o których mowa w art. 3 pkt
4 (13,71%). Z kolei dla ubezpieczonych wykonujących pracę na podstawie umowy
agencyjnej lub umowy zlecenia podstawę wymiaru zasiłku stanowić ma kwota
przychodu określona w umowie przypadająca na pierwszy miesiąc kalendarzowy
ubezpieczenia, po odliczeniach, o których mowa w art. 3 pkt 4 (13,71%), a jeżeli
kwota ta w umowie nie została określona, kwota przeciętnego miesięcznego
przychodu innych ubezpieczonych, z którymi płatnik składek zawarł takie same lub
podobne umowy (art. 49 pkt 2). W praktyce może oczywiście okazać się
problematyczne ustalenie podstawy wymiaru zasiłku w sytuacjach, gdy w
odniesieniu do danego płatnika nie można wskazać innych wykonujących dla niego
pracę na podstawie umowy agencyjnej lub umowy zlecenia, względnie osób
wykonujących na jego rzecz pracę nakładczą. Wydaje się, że w takiej sytuacji
konieczne będzie ustalenie stosownej kwoty w oparciu o ustaloną decyzją ZUS
podstawę wymiaru składek uwzględniającą okoliczności danej sprawy (art. 83
ustawy o systemie ubezpieczeń społecznych). Okoliczność taka na pewno nie
będzie rodziła po stronie organu rentowego uprawnienia do przyjęcia innej
8
podstawy prawnej, w tym z ust. 1 art. 49. Mając na uwadze, że ubezpieczona nie
miała określonej najniższej podstawy wymiaru składek oraz fakt, że ustawodawca
w ustawie zasiłkowej nie uregulował wprost takiej sytuacji, jaka zaistniała w wyżej
wskazanym stanie faktycznym, sąd drugiej instancji słusznie zastosował w
niniejszej sprawie art. 49 ust. 2, skoro niniejsza sprawa ujawniła brak przepisu
ustawy zasiłkowej określającego skutki prawne rozstrzyganego przypadku, a
powołany ust. 2 art. 49 powołanej ustawy odpowiadał najbardziej sytuacji prawnej
ubezpieczonej. W tym miejscu wskazać należy, że powszechnie wypowiadane są
sądy, dopuszczające stosowanie wnioskowania per analogiam w przypadkach, o
których nie wspominają przepisy ustanowione przez prawodawcę, gdy rozstrzygana
sytuacja różni się od sytuacji wymienionej w przepisach ustawy, kiedy prawo
obowiązujące nie reguluje faktów określonego typu, regulując jedynie fakty do nich
podobne, gdy określony przypadek nie jest uregulowany prawnie, bądź określona
norma prawna jest stosowana do przypadku nieunormowanego, gdy określony stan
faktyczny nie jest uregulowany przez ustawę, gdy organ orzekający ma do
czynienia z dwoma sytuacjami: z jedną - przewidzianą przez ustawę i z drugą -
przez ustawę nie przewidzianą, gdy dla pewnych przypadków brak unormowania,
choć przypadki podobne unormowanie znalazły, gdy z przypadkami
nieunormowanymi związane są takie same skutki prawne jak z przypadkami
unormowanymi, gdy w prawie obowiązującym występuje luka rozumiana jak brak
przepisu określającego skutki prawne rozstrzyganego przypadku - S. Ehrlich,
Wstęp do nauki o państwie i prawie, Warszawa 1971, s. 156; A. Łopatka, Wstęp do
prawoznawstwa, Warszawa 1968, s. 279; K. Opałek, J. Wróblewski, Zagadnienia
teorii prawa, Warszawa 1969, s. 318. Przedstawionymi wyżej rozumieniami
„unormowania” i „nieunormowania” posługuje się również orzecznictwo, gdy
wchodzi w grę kwestia zastosowania, czy niezastosowania wnioskowania przez
analogię. – por. wyrok Sądu Najwyższego z dnia 12 stycznia 1999 r., II UKN
292/99, OSNP 2001/9/320. Tym samym przy stosowaniu wnioskowania
prawniczego z analogii legis – tj. w sytuacji, gdy podstawą analogi jest konkretny
przepis prawa, jak w niniejszej sprawie art. 49 ust. 2 ustawy zasiłkowej - wyróżnia
się trzy podstawowe etapy: 1. ustalenie, iż określony fakt nie został unormowany
przez przepisy prawne; 2. ustalenie, że istnieje przepis prawny, który reguluje
9
sytuacje pod istotnymi względami podobnie do faktu nieunormowanego; 3.
powiązanie z faktem prawnym nieunormowanym podobnych lub takich samych
konsekwencji prawnych, co z faktem bezpośrednio uregulowanym przez przepisy
prawne.
W niniejszej sprawie nie mógł znaleźć zastosowania art. 49 ust. 1 cytowanej
ustawy. Dotyczy on bowiem sytuacji, gdy ubezpieczony zadeklarował najniższą
podstawę wymiaru składek na ubezpieczenia chorobowe. W przypadku odwołującej
zadeklarowana podstawa wymiaru składek nie była najniższa, wyniosła 6.953,70 zł.
Ponadto w takiej wysokości podstawa wymiaru składek została ustalona
prawomocnym wyrokiem. W tych okolicznościach Sąd Najwyższy nie znajduje
podstaw do zakwestionowania rozstrzygnięcia Sądu drugiej instancji, który w stanie
faktycznym niniejszej sprawy, na podstawie art. 49 ust. 2 w związku z art. 52
ustawy zasiłkowej stwierdził, że rozstrzygnięcie Sądu pierwszej instancji, poprzez
przyznanie ubezpieczonej prawa do zasiłku za okres od 27 sierpnia 2010 r. do 13
stycznia 2011 r. od podstawy wymiaru składek na ubezpieczenie chorobowe w
wysokości 6000,34 zł, odpowiada prawu.
Mając powyższe na uwadze Sąd Najwyższy orzekł, jak w sentencji.