Pełny tekst orzeczenia

Sygn. akt II CSK 448/11
WYROK
W IMIENIU RZECZYPOSPOLITEJ POLSKIEJ
Dnia 12 kwietnia 2012 r.
Sąd Najwyższy w składzie :
SSN Krzysztof Strzelczyk (przewodniczący)
SSN Maria Szulc
SSN Katarzyna Tyczka-Rote (sprawozdawca)
w sprawie z powództwa H. M.
przeciwko M. M. i K. M.
o uznanie czynności prawnej za bezskuteczną,
po rozpoznaniu na posiedzeniu niejawnym w Izbie Cywilnej
w dniu 12 kwietnia 2012 r.,
skargi kasacyjnej powoda
od wyroku Sądu Apelacyjnego
z dnia 3 marca 2011 r.,
oddala skargę kasacyjną i zasądza od powoda na rzecz
pozwanych kwotę 1800 (jeden tysiąc osiemset) zł tytułem
kosztów postępowania kasacyjnego.
2
Uzasadnienie
Sąd Okręgowy wyrokiem z dnia 23 kwietnia 2010 r. uznał za bezskuteczną w
stosunku do powoda H. M. umowę sprzedaży z dnia 10 kwietnia 2008 r., zawartą
pomiędzy pozwanymi M. i K. M. a A. spółką z o.o. w L., na podstawie której
pozwani kupili nieruchomość położoną w L. nr działki 112/20. Sąd zaznaczył,
że bezskuteczność dotyczy części obejmującej udział ½ w tej nieruchomości
i nakazał pozwanym, aby zezwolili powodowi na przeprowadzenie egzekucji z tego
udziału. W pozostałym zakresie Sąd umorzył postępowanie.
Według ustaleń, działkę nr 112/20 o pow. 0,4000 ha w dniu 20 czerwca
2003 r. kupili po połowie A. M. i M. M. (syn pozwanych), którzy w dniu 12 listopada
2003 r. wnieśli prawa do niej jako aport do A. TRADE Sp. z o.o. w L. W dniu 2
lutego 2006 r. M. M., działający jako prezes jednoosobowych zarządów A. TRADE
Sp. z o.o. w L. oraz A. Sp. z o.o. w L., zbył w imieniu A. TRADE Sp. z o.o. na rzecz
A. Sp. z o.o. prawo własności tej nieruchomości. Następnie w dniu 10 kwietnia
2008 r. M. M. działając w imieniu i na rzecz A. Sp. z o.o. sprzedał prawo własności
tej nieruchomości pozwanym, którzy są małżeństwem i pozostają w ustawowej
wspólności majątkowej.
Powód kupował od M. M. paliwo w okresie od marca 2003 r. do stycznia
2004 r. Nabywał je jako olej napędowy, jednak w rzeczywistości był to olej opałowy.
Na skutek jego używania silniki w pojazdach i koparkach powoda zostały
uszkodzone. M. M. został zobowiązany w wyroku karnym do zapłaty na rzecz
powoda, jako pokrzywdzonego, kwoty 68.820,10 zł tytułem naprawienia
wyrządzonej szkody. Prowadzona przeciwko M. M. egzekucja tego świadczenia
przyniosła niewielkie rezultaty – komornik wyegzekwowano jedynie kwotę 265,42
zł.
Sąd Okręgowy uznał, że roszczenie powoda jest zasadne co do udziału
w wysokości 1/2 części spornej nieruchomości, gdyż taką część nieruchomości
wniósł M. M. do spółki A. TRADE. Ten udział został następnie przekazany przez
spółkę A. TRADE spółce A., a w końcu został sprzedany pozwanym. Sąd pierwszej
instancji stwierdził, że wskutek czynności prawnej dłużnika (M. M.), który złożył
3
oświadczenie woli jako prezes jednoosobowego zarządu spółki - ostatecznie
korzyść majątkową uzyskały osoby pozostające - w rozumieniu art. 527 § 3 k.c. - w
bliskim stosunku z tym dłużnikiem. Zastosowanie znajduje więc domniemanie, że
wiedziały, iż dłużnik działał ze świadomością pokrzywdzenia wierzycieli. Sąd
Okręgowy zaznaczył, że M. M., który jest dłużnikiem powoda i synem pozwanych,
nie był stroną zaskarżonej czynności prawnej z dnia 10 kwietnia 2008 r., jednak za
decydujące uznał, iż to on występował w imieniu spółki A. przy zawieraniu umowy
sprzedaży nieruchomości. Sąd stwierdził, że następcą prawnym osoby trzeciej,
która rozporządziła uzyskaną korzyścią jest - w rozumieniu art. 531 § 2 k.c. -
zarówno jej bezpośredni następca, jak i jej dalszy następca.
Sąd Apelacyjny wyrokiem z dnia 3 marca 2011 r., wydanym na skutek
apelacji pozwanych, zmienił zaskarżony wyrok w ten sposób, że oddalił powództwo.
Sąd odwoławczy zakwestionował wykładnię art. 532 k.c. w zw. z art. 531 § 2 k.c. i
art. 527 k.c., dokonaną przez Sąd Okręgowy. Wyjaśnił, że przedmiotem skargi
paulińskiej może być wyłącznie czynność dłużnika, bo tylko ona może być uważana
za dokonaną z pokrzywdzeniem wierzycieli i uznana za bezskuteczną. W
konsekwencji Sąd drugiej instancji ocenił, że nieprawidłowe było orzeczenie o
bezskuteczności w stosunku do powoda umowy sprzedaży z dnia 10 kwietnia 2008
r., której stroną nie był dłużnik – M. M., ponieważ skutek krzywdzący może wystąpić
jedynie w relacji wierzyciel – dłużnik. Tymczasem czynność prawna z 10 kwietnia
2008 r. nie dotknęła majątku dłużnika, bowiem przenosiła korzyści majątkowe
znajdujące się u osób trzecich (w majątku spółki A.).
Powyższy wyrok powód zaskarżył skargą kasacyjną opartą na obydwu
podstawach z art. 3983
§ 1 k.p.c.
Naruszenia prawa materialnego powód upatrywał w błędnej wykładni
i niewłaściwym zastosowaniu art. 531 § 2 k.c., polegającym na przyjęciu,
że przedmiotem roszczenia powoda ze skargi pauliańskiej może być wyłącznie
żądanie uznania za bezskuteczną czynności prawnej dokonanej przez dłużnika,
a nie czynność osoby trzeciej, która uzyskała korzyść majątkową od dłużnika,
ani też czynności dalszych osób, które uzyskiwały następnie tę korzyść.
Uchybienie przepisom postępowania, które miało istotny wpływ na wynik
4
sprawy, skarżący łączył z naruszeniem art. 328 § 2 k.p.c. w zw. z art. 391 § 1 k.p.c.,
polegającym na braku wskazania w sporządzonym uzasadnieniu czy i w jakim
zakresie Sąd drugiej instancji przyjął ustalenia Sądu pierwszej instancji
za prawidłowe, bądź też błędne; brak ustalenia faktów, które Sąd uznał
za udowodnione oraz dowodów, na których się oparł, oraz tych, którym odmówił
wiarygodności i mocy dowodowej.
We wnioskach powód domagał się uchylenia zaskarżonego orzeczenia
w całości i przekazania sprawy innemu Sądowi równorzędnemu do ponownego
rozpoznania oraz zasądzenia od pozwanych na rzecz powoda kosztów procesu.
Pozwani w odpowiedzi na skargę kasacyjną powoda wnieśli o oddalenie
tej skargi.
Sąd Najwyższy zważył, co następuje:
Jako pierwszy omówić należy zarzut procesowy, dotyczący prawidłowości
sporządzenia uzasadnienia. Wbrew stanowisku skarżącego Sąd Apelacyjny
nie naruszył przepisów określających konieczną treść uzasadnienia. Przytoczył
istotne dla jego argumentacji prawnej okoliczności faktyczne, co pozwala
bez wątpliwości zbadać, jakie ustalenia stanowią podstawę rozstrzygnięcia.
Nie miał natomiast obowiązku ustosunkowywać się do przeprowadzonej przez
Sąd pierwszej instancji oceny dowodów, ponieważ prawidłowość postępowania
dowodowego, weryfikacji zgromadzonego materiału i poczynionych ustaleń nie była
kwestionowana w apelacji, a Sąd Apelacyjny nie przeprowadził uzupełniających
dowodów, ani nie dokonał odmiennych ustaleń faktycznych na podstawie
materiału zebranego przed Sądem Okręgowym. Fakty, które Sąd Apelacyjny uznał
za mające znaczenie dla rozstrzygnięcia, dotyczyły dokonania niespornych
czynności prawnych związanych z przenoszeniem własności nieruchomości w L.
Ustalona wykładnia art. 328 § 2 k.p.c. stosowanego odpowiednio w postępowaniu
apelacyjnym (art. 391 § 1 k.p.c.) przyjmuje, że obowiązek szczegółowego
omówienia dowodów ciąży na sądzie odwoławczym wtedy, kiedy przeprowadza on
uzupełniające postępowanie dowodowe lub kiedy inaczej ocenia dowody
przeprowadzone przed sądem pierwszej instancji, lub kiedy jest to konieczne z
uwagi na treść stawianych zarzutów apelacyjnych (por. m.in. postanowienie z dnia
5
21 sierpnia 2003 r., III CKN 392/01, OSNC 2004/10/161 oraz wyroki z dnia 19
lutego 1998 r., III CKN 372/97, Prok. i Pr. wkł. 1999/5/34; z dnia 23 lutego 1998 r.,
III CKN 284/97, Baza Lex nr 519928 czy z dnia 17 lipca 2009 r., IV CSK110/09,
Baza Lex nr 518138). Zarzut naruszenia przepisów postępowania postawiony przez
skarżącego nie był więc uzasadniony.
Podstawa naruszenia prawa materialnego dotyczy wykładni art. 531 § 2 k.c.
Sąd Apelacyjny stanął na stanowisku, że także w wypadku, kiedy powództwo
kierowane jest przeciwko następcy osoby trzeciej, która uzyskała korzyść w wyniku
czynności dokonanej przez dłużnika z pokrzywdzeniem wierzyciela, przedmiotem
zaskarżenia musi być czynność dłużnika, a nie czynność na podstawie której
następca osoby trzeciej uzyskał ową korzyść. Skarżący zarzuca, że stanowisko
to jest błędne, ponieważ należyta ochrona wierzyciela wymaga, aby mógł on
skutecznie zakwestionować czynności dalszych następców dłużnika, celowo
pozbywających się składników majątku uzyskanych od dłużnika, aby uniemożliwić
egzekucję. Wykładnia art. 531 § 2 k.c. powinna więc dopuszczać wystąpienie przez
wierzyciela ze skargą pauliańską przeciwko dalszym osobom, które uzyskały
korzyści z jego pokrzywdzeniem.
Przede wszystkim stwierdzić należy, że skarżący błędnie zinterpretował
wykładnię art. 531 § 2 k.c. przeprowadzoną przez Sąd Apelacyjny. Sąd ten nie
odmawiał powodowi prawa żądania ubezskutecznienia czynności prawnej
dokonanej z pokrzywdzeniem wierzyciela w powództwie skierowanym przeciwko
osobom „piątym” (przejmującym przedmiot, który wyszedł z majątku dłużnika
od osoby, która sama nabyła go od osoby trzeciej według nomenklatury przyjętej
w art. 531 § 2 k.c.). Zakwestionował natomiast dopuszczalność objęcia
powództwem przeciwko takiej osobie innej czynności, niż zdziałana przez dłużnika.
Innymi słowy Sąd Apelacyjny przyjął, że wierzyciel może na podstawie art. 531 § 2
k.c. skierować swoje żądanie także przeciwko dalszym nabywcom, którzy otrzymali
korzyść usuniętą przez dłużnika z jego majątku (lub do tego majątku
nie wprowadzoną) z pokrzywdzeniem wierzycieli ale przedmiotem powództwa
także w tym wypadku musi być czynność prawna, poprzez którą dłużnik wyzbył się
tej korzyści. Powództwo przeciwko osobie „piątej” treścią nie może więc
6
odbiegać od żądania, które wierzyciel kierowałby przeciwko osobie trzeciej
w rozumieniu art. 527 § 1 k.c.
Dopuszczalność zastosowania na podstawie art. 531 § 2 k.c. drogi
zaskarżenia wobec kontrahenta osoby trzeciej – to jest osoby „czwartej”
(i ewentualnie dalszych osób, na rzecz których przeszła korzyść pierwotnie
należąca lub należna dłużnikowi) - nie jest w doktrynie i orzecznictwie oceniana
jednolicie. Przychylić się jednak należy do poglądu, milcząco zaakceptowanego
przez Sąd Apelacyjny, że w pod pojęciem osoby, na rzecz której rozporządzenie
nastąpiło rozumieć należy nie tylko podmiot, który bezpośrednio otrzymał korzyść
od osoby trzeciej, ale także następne podmioty, do których korzyść ta trafiła
w drodze kolejnych rozporządzeń, o ile transakcje te dokonane zostały
w okolicznościach wskazanych w art. 531 § 2 k.c., a więc nabywca wiedział
o istnieniu podstaw do uznania czynności dłużnika za bezskuteczną lub czynność
była nieodpłatna. Za taką wykładnią przemawia identyczne położenie osoby
„czwartej” i jej następców względem dłużnika – żadna z nich nie jest stroną
dokonywanej przez dłużnika czynności krzywdzącej wierzyciela, każda jednak
postępuje w sposób nie zasługujący na aprobatę, świadomie uczestnicząc
w czynnościach pozbawiających wierzyciela możliwości zaspokojenia się z majątku
dłużnika lub też otrzymuje nieodpłatnie (a więc na zasadach mniej chronionych
przez prawo) korzyść, z której wierzyciel mógłby uzyskać należne mu świadczenie.
Celem przewidzianej w art. 527 i nast. k.c. instytucji jest umożliwienie wierzycielowi
zaspokojenia jego wierzytelności wobec dłużnika także w wypadku, kiedy dłużnik
zachowuje się nielojalnie oraz kiedy sprzecznie z zasadami rzetelności postępują
także podmioty uczestniczące w ciągu czynności oddalających drogą kolejnych
rozporządzeń nadającą się do egzekucji korzyść od majątku dłużnika. Tak samo –
w imię ochrony wierzyciela – traktowane są rozporządzenia nieodpłatne.
Wątpliwości i rozbieżne stanowiska rodzi również przedmiot zaskarżenia
skargą pauliańską w wypadku, kiedy wierzyciel chce skorzystać z możliwości
przewidzianej w art. 531 § 2 k.c. Przyjęty przez Sąd Apelacyjny pogląd
o konieczności zaskarżenia w tym wypadku wyłącznie czynności zdziałanej przez
dłużnika, jakkolwiek najpowszechniej popierany, nie jest jedynym przyjmowanym
w piśmiennictwie. Prezentowane jest także stanowisko, zgodnie z którym
7
zaskarżeniu powinny w takim wypadku podlegać zarówno czynność dłużnika, jak
też czynność pomiędzy osobami trzecią i czwartą, co odnieść należałoby także do
konieczności zaskarżania dalszych rozporządzeń, jeśli do nich doszło. Broniona
jest również koncepcja, że wystarczające będzie zaskarżenie tylko drugiej
(ostatniej) czynności. Różnice w poglądach wynikają z tego, że art. 531 § 2 k.c. nie
precyzuje treści żądania jakie wierzyciel może skierować przeciwko osobie, na
rzecz której nastąpiło rozporządzenie, lecz jedynie wskazuje ją jako legitymowaną
biernie i określa przesłanki jej odpowiedzialności wobec wierzyciela.
Wprawdzie odczytanie art. 531 § 2 k.c. w powiązaniu z poprzedzającym go § 1
sugeruje, że pominięcie rodzaju żądania jest konsekwencją określenia jego treści
w § 1 jako powództwa lub zarzutu których przedmiotem jest uznanie za
bezskuteczną czynności prawnej dłużnika dokonanej z pokrzywdzeniem
wierzycieli, jednak określenie w § 2 szczególnych przesłanek umożliwiających
wystąpienie bezpośrednio przeciwko dalszemu nabywcy korzyści majątkowej stało
się przyczyną odczytywania art. 531 § 2 k.c. jako materialnoprawnej
podstawy zaskarżenia czynności między osobą trzecia i czwartą (co należałoby
także odnieść do stosunków prawnych służących dalszemu przeniesieniu korzyści).
Taki pogląd Sąd Najwyższy wyraził w wyroku z dnia 19 grudnia 2006 r. (V CSK
330/06, Baza Lex nr 610101), przyjmując, że zaskarżenie czynności dłużnika
wymaga skierowania powództwa przeciwko osobie trzeciej, natomiast zaskarżenie
czynności osoby trzeciej następuje w postępowaniu skierowanym przeciwko temu,
kto nabył korzyść od osoby trzeciej. Założenie takie przyjęte rozstało również
w wyroku z dnia 14 maja 2010 r. (II CSK 545/09, Baza Lex nr 602684).
Niewątpliwie osiągnięcie skutku w postaci umożliwienia wierzycielowi
egzekucyjnego doścignięcia usuwanej przed nim korzyści wymaga pominięcia,
a więc uznania za bezskuteczne czynności, które spowodowały przemieszczenie
korzyści do jej aktualnego dysponenta. Przepisy statuujące ochronę pauliańską
przyjmują konstrukcję bezskuteczności względnej czynności dłużnika zdziałanej
z pokrzywdzeniem wierzyciela. Ograniczają także krąg uczestników postępowania,
precyzując w art. 531 § 1 k.c., że powództwo (lub zarzut) o uznanie czynności
dłużnika za bezskuteczną kieruje się jedynie przeciwko osobie trzeciej, a więc
temu, kto odniósł korzyść i do czyjego majątku ma być kierowana egzekucja.
8
Takie samo założenie przyjmuje art. 531 § 2 k.c., umożliwiając wierzycielowi
bezpośrednie wystąpienie przeciwko temu, na czyją rzecz osoba trzecia
rozporządziła korzyścią. W literaturze i orzecznictwie zwraca się uwagę na
podobieństwo przyjętej konstrukcji do rozwiązania przewidzianego w przepisach
o bezpodstawnym wzbogaceniu, zaznaczając, że różnica odnosi się do rodzaju
uprawnienia wierzyciela, który nie może domagać się wydania korzyści lecz jedynie
skierować do tej korzyści egzekucję. Jednak właśnie egzekucyjny skutek skargi
pauliańskiej jest przyczyną wątpliwości, ponieważ wpływa na konieczność doboru
drogi prawnej, która pozwoli wierzycielowi sięgnąć do korzyści, która nie znajduje
się już w majątku dłużnika ani nawet w majątku osoby trzeciej, która otrzymała
korzyść bezpośrednio w wyniku czynności dłużnika.
Jak wyjaśniono w orzecznictwie, podstawą egzekucji z majątku osoby
trzeciej jest tytuł wykonawczy wystawiony przeciwko dłużnikowi oraz prawomocny
wyrok o stwierdzeniu bezskuteczności czynności prawnej, dokonanej przez
dłużnika z pokrzywdzeniem wierzycieli. Ten drugi dokument precyzuje czynność,
którą organ egzekucyjny powinien potraktować jako bezskuteczną w stosunku
do wierzyciela egzekwującego skonkretyzowaną wierzytelność. Określenie tej
czynności w orzeczeniu powinno oznaczać jej przedmiot, który należy uznawać za
należący nadal do majątku dłużnika i z tego powodu podlegający egzekucji
(art. 803 k.p.c.). Z uwagi na różnorodność czynności, które mogą być przedmiotem
skargi paulińskiej ocena konsekwencji ubezskutecznienia danej czynności nie
zawsze jest oczywista (por. postanowienie Sądu Najwyższego z dnia 7 kwietnia
2011 r., IV CSK 375/10, Baza Lex nr 786396).
Kiedy korzyść przejdzie do majątku kolejnej osoby, stwierdzenie
bezskuteczności czynności przenoszącej korzyść do tego majątku (to znaczy
ostatniej czynności w ciągu) nie wystarczy, aby przeprowadzić egzekucję,
ponieważ brak będzie łączności pomiędzy tytułem wykonawczym wystawionym
przeciwko dłużnikowi a stwierdzeniem bezskuteczności czynności, której dłużnik
nie dokonywał. Orzeczenie uwzględniające powództwo ze skargi pauliańskiej ma
charakter konstytutywny, wobec czego czynność dłużnika nadal pozostawałaby
w mocy także względem wierzyciela i nie byłoby podstaw do podważenia
wyłącznie czynności następczej względem działań (zaniechań) dłużnika.
9
Ponieważ powództwo zgłoszone w niniejszej sprawie obejmowało taką właśnie,
następczą czynność pomiędzy osobami „czwartą” i „piątą”, natomiast nie
podważało czynności zdziałanej przez dłużnika (wniesienia udziału
w nieruchomości jako aportu do spółki A. TRADE), już z tego względu zaskarżony
wyrok odpowiada prawu.
Przyjęcie poglądu Sądu Apelacyjnego, zakładającego konieczność
zaskarżenia czynności dłużnika w powództwie skierowanym przeciwko osobie
„piątej”, które uwzględnione będzie wyłącznie przy stwierdzeniu jednocześnie
podstaw do zastosowania art. 527 § 1 k.c. w odniesieniu do czynności dłużnika
oraz szczególnych przesłanek z art. 531 § 2 k.c. w łańcuchu czynności
przenoszących korzyść, z mocy art. 532 k.c. umożliwi skierowanie egzekucji do
wskazanego w orzeczeniu przedmiotu, który wyszedł z majątku dłużnika. W tym
jednak wypadku, jakkolwiek konsekwencje przewidziane w art. 532 k.c. następują
z mocy prawa – dla usunięcia wątpliwości co do zakresu uprawnień egzekucyjnych,
jakie orzeczenie to daje wierzycielowi, wskazane byłoby określenie zakresu tego
uprawnienia w treści rozstrzygnięcia. Ze sformułowania zawartego w art. 531 § 2
k.c. nie wynika konieczność orzekania o bezskuteczności innych czynności,
niż czynność dłużnika, aby osiągnięty został skutek umożliwiający egzekucję.
Nie oznacza to jednak, że niedopuszczalne byłoby objęcie zaskarżeniem
wszystkich czynności kolejno wiodących do osoby piątej, skoro czynności te i tak,
jakkolwiek przesłankowo, muszą być poddane badaniu, aby ocenić zasadność
powództwa o stwierdzenie bezskuteczności czynności dłużnika, które skierowane
zostało przeciwko dalszemu nabywcy korzyści.
Wreszcie wskazać należy na jeszcze jeden aspekt sprawy,
przesądzający o prawidłowości wyroku wydanego przez Sąd Apelacyjny.
Zgodnie z postanowieniem art. 534 k.c. nie można żądać uznania czynności
prawnej dokonanej z pokrzywdzeniem wierzycieli za bezskuteczną po upływie
pięciu lat od daty tej czynności, przy czym nie budzi wątpliwości, że termin ten
biegnie od daty czynności dłużnika, a nie od dat późniejszych rozporządzeń
korzyścią. Wskazany przez wierzyciela dłużnik – M. M. rozporządził udziałem
w nieruchomości w chwili, kiedy wniósł ją jako aport do A. TRADE Spółki z o.o.
w L., to jest w dniu 12 listopada 2003 r. Termin 5-letni upłynął więc 12 listopada
10
2008 r. Powództwo w niniejszej sprawie wytoczone zostało dopiero w 2010 r.,
wobec czego - z uwagi na upływ zawitego terminu z art. 534 k.c. - nie mogło zostać
uwzględnione, nawet gdyby uznać jego potencjalną zasadność.
Z przytoczonych względów skarga kasacyjna powoda podlegała oddaleniu
na podstawie art. 39814
k.p.c.
Orzeczenie o kosztach postępowania kasacyjnego uzasadnia art. 98 § 1 i 3
w zw. z art. 99, art. 391 § 1 i art. 39821
k.c. Wysokość zasądzonego wynagrodzenia
pełnomocnika pozwanych wynika z treści § 2, § 6 pkt 6 i § 12 ust. 4 pkt 2
rozporządzenia Ministra Sprawiedliwości z dnia 28 września 2002 r. w sprawie
opłat za czynności radców prawnych oraz ponoszenia przez Skarb Państwa
kosztów pomocy prawnej udzielonej przez radcę prawnego ustanowionego
z urzędu (Dz.U. Nr 163, poz. 1349 ze zm.).