Pełny tekst orzeczenia

Sygn. akt IV CSK 375/11
WYROK
W IMIENIU RZECZYPOSPOLITEJ POLSKIEJ
Dnia 19 kwietnia 2012 r.
Sąd Najwyższy w składzie :
SSN Grzegorz Misiurek (przewodniczący, sprawozdawca)
SSN Anna Kozłowska
SSN Zbigniew Kwaśniewski
w sprawie z powództwa M. M.
przeciwko A. K., G. K. i T. W.
o zapłatę,
po rozpoznaniu na posiedzeniu niejawnym w Izbie Cywilnej
w dniu 19 kwietnia 2012 r.,
skargi kasacyjnej pozwanych: A. K. i G. K. od wyroku Sądu Apelacyjnego
z dnia 14 kwietnia 2011 r.,
I. uchyla zaskarżony wyrok w części podwyższającej
zasądzoną od pozwanych G. K. i A. K. na rzecz powódki
kwotę 590 (pięćset dziewięćdziesiąt) zł do kwoty 88.294
(osiemdziesiąt osiem tysięcy dwieście dziewięćdziesiąt
cztery) zł (pkt I ppkt 1) oraz orzekającej o kosztach
procesu wobec tych pozwanych (pkt I ppkt 3, pkt III i IV) i w
tym zakresie przekazuje sprawę Sądowi Apelacyjnemu do
ponownego rozpoznania i rozstrzygnięcia o kosztach
postępowania kasacyjnego;
II. odrzuca skargę kasacyjną w pozostałej części.
Uzasadnienie
2
Powódka M. M. domagała się zasądzenia na swoją rzecz od pozwanych G. i
A. małżonków K. kwoty 88.294 zł oraz od pozwanych T. i K. małżonków W. kwoty
654 zł tytułem wynagrodzenia za korzystanie z nieruchomości.
Sąd Okręgowy wyrokiem z dnia 19 października 2010 r. zasądził na rzecz
powódki od G. i A. małżonków K. 590 zł oraz od T. W. 73 zł – z ustawowymi
odsetkami, oddalił dalej idące powództwo i orzekł o kosztach procesu, przyjmując
za podstawę rozstrzygnięcia następujące ustalenia i wnioski.
Nieruchomość położona w S., składająca się z działki oznaczonej w
ewidencji numerem 423 o powierzchni 0,33 ha, stanowiła własność J. M., który
zmarł 12 października 1983 r. w domu pomocy społecznej, gdzie przebywał od
1975 r. W 1978 r. w posiadanie tej nieruchomości weszła – bez tytułu prawnego –
Gminna Spółdzielnia „Samopomoc Chłopska” w H. Na części nieruchomości o
powierzchni 1683 m2
Spółdzielnia wybudowała sklep, zaś pozostała część działki o
powierzchni 1717 m2
była wykorzystywana rolniczo.
W dniu 20 września 1979 r. Naczelnik Gminy H. wydał decyzję o przejęciu
opisanej nieruchomości na własność państwa. Samorządowe Kolegium
Odwoławcze w Z. decyzją z dnia 13 marca 2008 r. stwierdzało nieważność decyzji
naczelnika Gminy H. W dniu 7 grudnia 1995 r. Gminna Spółdzielnia „Samopomoc
Chłopska” w H. sprzedała A. i G. małżonkom K. nakłady poczynione na
przedmiotową nieruchomość w postaci sklepu murowanego o powierzchni 100 m2
oraz roszczenia wynikające z posiadania gruntu zajętego pod ten obiekt. Po
zawarciu tej umowy małżonkowie K. objęli w posiadanie całą nieruchomość.
W dniu 1 czerwca 1996 r. G. K. zawarł z T. W. umowę najmu sklepu. T. K.
korzystała ze sklepu w ramach umowy najmu, a pozostałą część nieruchomości
posiadała jako posiadacz samoistny.
Sąd Rejonowy prawomocnym wyrokiem z dnia 5 maja 1999 r. uwzględnił
powództwo spadkobierców J. M. – M. M. i W. K. przeciwko pozwanym w sprawie
niniejszej o wydanie nieruchomości oraz oddalił powództwo wzajemne małżonków
K. o zwrot nakładów. Pomimo wyroku eksmisyjnego pozwani pozostawali w
posiadaniu nieruchomości do 21 kwietnia 2004 r. W dniu 31 grudnia 2000 r. G. K.
3
zawarł z T. K. umowę najmu sklepu na czas nieoznaczony, ustalając wysokość
czynszu na kwotę 950 zł.
Powódka jest współwłaścicielką przedmiotowej nieruchomości w udziale
½ części z tytułu spadkobrania. Niezależnie od tego nabyła od H. M. – następcy
prawnego W. K. wierzytelność z tytułu bezumownego korzystania z nieruchomości
w pozostałej części.
Oceniając tak ustalony stan faktyczny Sąd Okręgowy wskazał, że
powództwo – w świetle art. 225 w związku z art. 224 § 1 k.c. – jest
usprawiedliwione co do zasady. Uznał jednak, że wynagrodzenie należne powódce
powinno zostać ustalone według stanu nieruchomości z okresu, kiedy znajdowała
się ona w posiadaniu J. M. Uwzględnienie przy określeniu wysokości tego
wynagrodzenia naniesienia w postaci budynku wzniesionego przez Gminna
Spółdzielnię „Samopomoc Chłopska” prowadziłoby do bezpodstawnego
wzbogacenia powódki i pozostawałoby w sprzeczności z zasadami współżycia
społecznego. W konsekwencji, biorąc pod uwagę stawki czynszu dzierżawnego dla
nieruchomości rolnych, zasądził na rzecz powódki od pozwanych małżonków K.
kwotę 590 zł za bezumowne korzystanie z nieruchomości w okresie od 8 grudnia
1995 r. do kwietnia 2004 r.
W zakresie żądania wynagrodzenia z części nieruchomości, która nie została
zajęta pod sklep, Sąd Okręgowy uznał powództwo za usprawiedliwione tylko
w stosunku do pozwanej T. W. i to jedynie w odniesieniu do 1997 r., gdyż
powódka zdołała wykazać, że pozwana wyłącznie w tym okresie korzystał z
nieruchomości.
Sąd Apelacyjny, na skutek apelacji powódki, wyrokiem z dnia 14 kwietnia
2011 r. zmienił wyrok Sądu Okręgowego w ten sposób, że kwotę zasądzoną od
pozwanych G. K. i A. K. podwyższył do 88.294 zł – płatnych z ustawowymi
odsetkami od kwoty 30.000 zł od dnia 30 grudnia 1999 r. a od kwoty 58.294 zł od
dnia 15 marca 2010 r., zaś kwotę zasadzoną od pozwanej T. W. podwyższył do
654 zł – z ustawowymi odsetkami od kwoty 372 zł od dnia 30 grudnia 1999 r., oraz
od kwoty 282 zł od dnia 15 marca 2010 r. i orzekł o kosztach procesu.
4
Sąd Apelacyjny wskazał, że Gminna Spółdzielnia „Samopomoc Chłopska”
była posiadaczem przedmiotowej nieruchomości w złej wierze. Wybudowany przez
nią na tej nieruchomości sklep nie był nakładem koniecznym, stąd też nie
przysługiwała jej wobec właściciela wierzytelność z tytułu rozliczenia tych
nakładów; w konsekwencji, Spółdzielnia nie mogła skutecznie przenieść tej
wierzytelności na małżonków K.
Wynagrodzenie za korzystanie z nieruchomości powinno uwzględniać
możliwość korzystania z niej w sposób wynikający z faktu zbudowania sklepem
i prowadzenia działalności gospodarczej. Skoro w ten sposób z nieruchomości
korzystał nieuprawniony posiadacz, to tym bardziej mógłby czynić to właściciel.
Roszczenia powódki wobec pozwanych małżonków K. oraz T. W. nie są
wygórowane. Wniosek taki wynika z przedstawionych w sprawie dowodów i do jego
wyprowadzenia nie potrzeba zasięgania opinii biegłego sądowego. T. W. była
posiadaczem samoistnym części nieruchomości, która nie została zabudowana
sklepem, przez prawie osiem lat. Dochodzone za ten okres wynagrodzenie,
odpowiadające stawce czynszu w wysokości około 70 zł rocznie, należy uznać za
umiarkowane. Jako niewygórowane Sąd Apelacyjny ocenił również roszczenie
kierowane wobec pozwanych małżonków K., którzy osiągnęli dochód z tytułu
czynszu najmu nieruchomości, posiadanej bez tytułu prawnego, w wysokości około
100.000 zł.
Wyrok Sądu Apelacyjnego zaskarżyli w całości skargą kasacyjną pozwani A.
K. i G. K.
W ramach pierwszej podstawy kasacyjnej podnieśli zarzut naruszenia art.
225 w związku z art. 224 § 2 k.c. przez błędną wykładnię i określenie
wynagrodzenia za bezumowne korzystanie z nieruchomości w oderwaniu od
wysokości średniej stawki czynszu dzierżawnego w danej okolicy.
Drugą podstawę kasacyjną skarżący wypełnili zarzutami naruszenia:
- art. 227, art. 278 § 1, art. 316 § 1 w związku z art. 378 § 1 oraz art. 382 k.p.c. –
przez nieuwzględnienie znajdujących się w aktach sprawy opinii biegłych
z zakresu szacowania nieruchomości określających wysokość należnego
powódce wynagrodzenia za bezumowne korzystanie z nieruchomości;
5
- art. 385 k.p.c. przez brak zastosowania tego przepisu i nieoddalenie apelacji;
- art. 328 § 2 w związku z art. 391 k.p.c. przez nieustosunkowanie się
w uzasadnieniu zaskarżonego wyroku do całego materiału dowodowego
zgromadzonego w sprawie, w szczególności przez niewskazanie przyczyn
odmowy waloru wiarygodności sporządzonym w sprawie opiniom biegłych
z zakresu szacowania nieruchomości.
Powołując się na tak ujęte podstawy kasacyjne skarżący wnieśli o zmianę
zaskarżonego wyroku i oddalenie apelacji, ewentualnie o uchylenie tego orzeczenia
i przekazanie sprawy Sądowi Apelacyjnemu do ponownego rozpoznania.
W odpowiedzi na skargę kasacyjną powódka wniosła o jej oddalenie.
Sąd Najwyższy zważył, co następuje:
W związku ze wskazaniem skarżących, że zaskarżają wyrok Sądu
Apelacyjnego w całości, wypada przypomnieć, iż w sprawach majątkowych skarga
kasacyjna jest dopuszczalna wtedy, gdy wartość przedmiotu zaskarżenia jest nie
niższa niż pięćdziesiąt tysięcy złotych (art. 3982
§ 1 k.p.c.). Wymaganie to zostało
spełnione jedynie w odniesieniu do rozstrzygnięcia uwzględniającego apelację
powódki wobec pozwanych A. i G. małżonków K. Z tego też względu skarga
kasacyjna wykraczająca poza ten zakres rozstrzygnięcia podlegała odrzuceniu jako
niedopuszczalna (art. 3986
§ 3 k.p.c.).
Przechodząc do oceny zasadności skargi kasacyjnej należy stwierdzić, że
zasługiwała ona na uwzględnienie, choć nie wszystkie podniesione w niej zarzuty
okazały się usprawiedliwione.
Skarżący nietrafnie zarzucili Sądowi Apelacyjnemu naruszenia art. 385 k.p.c.
Sąd drugiej instancji nie narusza tego przepisu, jeżeli uwzględnia apelację na
podstawie oceny, że jest ona zasadna (zob. wyroki Sadu Najwyższego: z dnia
12 czerwca 2003 r., IV CKN 355/01, niepubl., z dnia 17 marca 2010 r., II CSK
393/09, niepubl., z dnia 15 kwietnia 2010 r., II CSK 515/09, niepubl. oraz
postanowienie z dnia 29 kwietnia 2010 r., IV CSK 524/09, niepubl.). Skoro zatem
w rozpoznawanej sprawie Sąd Apelacyjny uznał apelację powódki za zasadną, to
uwzględniając ją nie naruszył wymienionego przepisu.
6
W orzecznictwie Sądu Najwyższego ugruntowany jest pogląd, zgodnie
z którym zarówno powstanie roszczenia o wynagrodzenie za korzystanie z rzeczy,
jak i wysokość tego wynagrodzenia nie zależą od tego, czy właściciel
w rzeczywistości poniósł jakiś uszczerbek, a posiadacz uzyskał jakąś korzyść.
O wysokości należnego właścicielowi wynagrodzenia decydują stawki rynkowe za
korzystanie z danego rodzaju rzeczy i czas posiadania rzeczy przez adresata
roszczenia (zob. m. in. uchwały: z dnia 10 lipca 1984 r., III CZP 20/84, zasada
prawna – OSNCP 1984, nr 12, poz. 209 i z dnia 7 stycznia 1998 r., III CZP 62/97,
OSNC 1998 nr 6, poz. 91 oraz wyroki: z dnia 7 kwietnia 2000 r., IV CKN 5/00,
niepubl. oraz z dnia 15 kwietnia 2004 r., IV CSK 273/03, niepubl.). Może się jednak
zdarzyć, że ustalenie rynkowych stawek czynszu najmu lub dzierżawy nie jest
możliwe (np. z uwagi na szczególną właściwość rzeczy). W takim wypadku sąd
powinien dążyć do ustalenia odpowiedniego wynagrodzenia, biorąc pod uwagę
całokształt okoliczności towarzyszących korzystaniu przez samoistnego posiadacza
z rzeczy należącej do właściciela (zob. wyrok Sądu Najwyższego z dnia
6 października 2006 r., V CSK 192/06, niepubl.).
Sąd Apelacyjny uwzględniając apelację powódki uznał, że żądana przez nią
kwota wynagrodzenia za bezumowne korzystanie z nieruchomości przez
pozwanych małżonków K. nie jest wygórowana. Zapatrywanie to – co trafnie
zarzucili skarżący – budzi istotne zastrzeżenia. Przede wszystkim należy
zauważyć, że zostało ono wyrażona bez wskazania właściwego punktu odniesienia.
Oczywistym jest wszakże, że ocena dochodzonego wynagrodzenia jako
wygórowanego (niewygórowanego) możliwa jest jedynie przez pryzmat
wynagrodzenia odpowiedniego, ustalonego z uwzględnieniem kryteriów
wskazanych w przytoczonych judykatach. Dopiero porównanie tak ustalonego
wynagrodzenia z wynagrodzeniem dochodzonym w pozwie pozwala stwierdzić, czy
to ostatnie nie zostało zawyżone. Tymczasem z motywów zaskarżonego wyroku
nie wynika, jakie wynagrodzenie z korzystanie z przedmiotowej nieruchomości
uznane zostało za odpowiednie. Nie przeszkodziło to Sądowi Apelacyjnemu
wyprowadzić – przedwczesny – wniosek, że roszczenie powódki wobec
pozwanych małżonków K. nie jest wygórowane oraz wadliwie uznać, że z tej
przyczyny zbędne jest przeprowadzenie dowodu z opinii biegłego.
7
Brak stanowczych ustaleń, niezbędnych do przeprowadzenia oceny, czy
dochodzone przez powódkę roszczenie może być uznane za usprawiedliwione,
uniemożliwia skuteczne odparcie pozostałych podniesionych w skardze kasacyjnej
zarzutów.
Z tych względów Sąd Najwyższy na podstawie art. 3986
§ 3 i art. 39815
§ 1
k.p.c. orzekł, jak w sentencji.