Pełny tekst orzeczenia

Sygn. akt V CSK 133/11
WYROK
W IMIENIU RZECZYPOSPOLITEJ POLSKIEJ
Dnia 18 kwietnia 2012 r.
Sąd Najwyższy w składzie :
SSN Hubert Wrzeszcz (przewodniczący, sprawozdawca)
SSN Mirosław Bączyk
SSN Anna Owczarek
Protokolant Piotr Malczewski
w sprawie z powództwa "T." Dystrybucji Spółki Akcyjnej
(poprzednio: "E." Spółki Akcyjnej)
przeciwko "M." Spółce Akcyjnej
o zapłatę,
po rozpoznaniu na rozprawie w Izbie Cywilnej w dniu 18 kwietnia 2012 r.,
skargi kasacyjnej strony pozwanej od wyroku Sądu Apelacyjnego
z dnia 18 listopada 2010 r.,
uchyla zaskarżony wyrok i przekazuje sprawę Sądowi
Apelacyjnemu do ponownego rozpoznania, pozostawiając temu
Sądowi rozstrzygnięcie o kosztach postępowania kasacyjnego.
Uzasadnienie
2
Wyrokiem z dnia 11 lutego 2010 r. Sąd Okręgowy zasadził od pozwanej na
rzecz powódki 314 593,61 zł z ustawowymi odsetkami i orzekł o kosztach procesu.
Sąd ustalił, że w dniu 20 listopada 2000 r. Energetyka SA w B., będąca
poprzednikiem prawnym powódki, i pozwana, działająca pod wcześniejszą firmą
Przedsiębiorstwo Telekomunikacyjne „S.” SA, zawarły umowę nr 4/00 o
udostępnienie prawa drogi. Na podstawie tej umowy pozwana uzyskała prawo
między innymi do zamontowania określonych urządzeń telekomunikacyjnych na
terenach i urządzeniach elektroenergetycznych stanowiących własność powódki i
zobowiązała się w zamian za to płacić określone w umowie miesięczne opłaty.
Wspomniana umowa regulowała zasady realizacji inwestycji, rozliczeń, warunki
płatności i szczegółowe zasady eksploatacji przedmiotu umowy. Została ona
zawarta na 15 lat, z możliwością przedłużenia na kolejne pięć lat. Ponadto w
umowie przewidziano możliwość dokonania przez pozwaną cesji praw na rzecz
osoby trzeciej z grupy kapitałowej „S.”, która stanie się stroną umowy z chwilą
dostarczenia powódce pisemnego oświadczenia pozwanej i wyrażenia przez
powódkę pisemnej zgody.
W dniu 29 czerwca 2005 r. pozwana zawarła ze spółka „T. -”, która
następnie połączyła się z przedsiębiorstwem „P.” i od 2007 r. występuje pod nazwą
„P.”, najpierw porozumienie w sprawie sprzedaży lub korzystania z włókien
światłowodowych, a następnie umowy sprzedaży włókien światłowodowych. W
umowach sprzedaży przeniosła także na „T. -” z dniem 30 czerwca 2005 r. prawa i
obowiązki z umowy z dnia 20 listopada 2000 r. i zobowiązała się uzyskać zgodę
powódki na przeniesienie tych praw i obowiązków w terminie 30 dni od dnia
zawarcia umowy. Umowa ta została zawarta pod warunkiem zawieszającym
uzyskania przez pozwaną zgody powódki na przeniesienie wspomnianych praw i
obowiązków. Objęte umową światłowody zostały przekazane nabywcy. W związku
z zawartym ze spółką „T.” porozumieniem w sprawie sprzedaży światłowodów,
zarząd pozwanej złożył oświadczenie, w którym wyraził wolę zrzeczenia się
wszelkich praw i obowiązków wynikających z umowy zwartej z powódką.
W piśmie z dnia 30 września 2005 r. skierowanym przez członka zarządu
powódki do dyrektora dystrybucji oddziału powódki w B. - poinformowano, że
powódka wyraża zgodę na cesję pod warunkiem uzyskania oświadczenia woli
3
pozwanej, zbadania kondycji finansowej spółki „T.” do bieżącego regulowania
należnych opłat za prawo drogi, uzupełnienia przez „ T.” aktualnego wypisu z
rejestru KRS i przyjęcia zasady trójstronnego podpisania „zgody na cesję” w formie
aneksu do wiążącej strony umowy.
Do umowy z dnia 20 listopada 2000 r. przygotowano aneks nr 5,
zawierający zgodę powódki na cesję przez pozwaną praw i obowiązków
wynikających z tej umowy na spółkę „T.”. Aneks ten podpisali pozwana i „T.”, nie
podpisała go natomiast powódka. W dniu 20 stycznia 2006 r. zostało zawarte
porozumienie, w którym zamieszczono postanowienie w sprawie przelewu na „T.”
praw i obowiązków wynikających z umowy z dnia 20 listopada 2000 r. Zawarto w
nim także oświadczenie powódki o wyrażeniu zgody na tę cesję. Porozumienie
podpisali pozwana i powódka. Pomimo zawartych porozumień powódka wystawiała
na pozwaną faktury dotyczące należności wynikających z umowy z dnia 20
listopada 2000 r. Pozwana realizowała te faktury, a następnie wystawiła refaktury
na „T -”.
Sąd Okręgowy uznał, że umowa z dnia 20 listopada 2000 r. jest umową
nienazwaną, zbliżoną do służebności przesyłu i umowy najmu, zawartą
z poszanowaniem przewidzianej w art. 3531
k.c. zasady swobody umów. Jego
zdaniem istota sporu – wobec niekwestionowania wysokości i wymagalności
dochodzonego roszczenia – sprowadza się do ustalenia, czy umowa ta nadal wiąże
strony, czy też – jak twierdzi pozwana – doszło do skutecznego wstąpienia w jej
miejsce spółki „P”. W ocenie Sądu nie nastąpiło skuteczne przeniesienie na spółkę
„P.” praw i obowiązków wynikających z umowy z dnia 20 listopada 2000 r.
Zgodnie z art. 519 k.c. przejęcie długu – tak jak to ma miejsce w sprawie –
na podstawie umowy dłużnika z osobą trzecią wymaga zgody wierzyciela,
wyrażonej wobec którejkolwiek ze stron umowy przejęcia długu. Wprawdzie
powódka wyraziła zgodę na przeniesienie praw i obowiązków z umowy z dnia
20 listopada 2000 r. na „T.” w porozumieniu z dnia 20 stycznia 2006 r., podpisanym
przez pozwaną i powódkę, jednakże porozumienie to nie doprowadziło do
przeniesienia praw i obowiązków wynikających z umowy z dnia 20 listopada 2000 r.
Wspomniany skutek nie nastąpił, ponieważ powódka wcześniej uzależniła zgodę na
cesję od przyjęcia – poza innymi warunkami – zasady trójstronnego podpisania
4
„zgody na cesję” w formie aneksu do umowy z dnia 20 listopada 2000 r. Wprawdzie
z art. 519 k.c. nie wynika taki obowiązek (wystarczy zgoda wierzyciela złożona
którejkolwiek ze stron), jednakże wierzyciel może – w ocenie Sądu – uzależnić
skuteczność przejęcia długu także od innych wymagań. Możliwość taka wynika
zarówno z zasady swobody umów, jak i z art. 89 k.c. Zdaniem Sądu pozwana
przyznała istnienie wspomnianego dodatkowego wymagania. Tymczasem
porozumienie z dnia 20 stycznia 2006 r. zostało podpisane tylko przez powódkę
i pozwaną, a aneks nr 5 do umowy z dnia 20 listopada 2000 r. – przez pozwaną
i „T”. Nie został zatem spełniony jeden z warunków, od którego zależała
skuteczność wyrażenia zgody przez powódkę na przeniesienia praw i obowiązków
wynikających z umowy z dnia 20 listopada 2000 r. na „T”. W konsekwencji,
pozwana dalej jest stroną tej umowy i ma bierną legitymację procesową w sprawie.
Zaskarżonym wyrokiem Sąd Apelacyjny oddalił apelację pozwanej,
podzielając ustalenia faktyczne i ocenę prawną Sądu pierwszej instancji.
W skardze kasacyjnej, opartej na obu podstawach, pełnomocnik pozwanej
zarzucił naruszenie art. 116 w związku z art. 89 k.c., art. 65 w związku z punktem
3.2 i 5.4 umów sprzedaży z dnia 29 czerwca 2005 r., art. 38, art. 39 k.c., art. 66, art.
70, art. 77 § 1, art. 65, art. 78 § 1 k.c. i art. 385 k.p.c. Powołując się na te podstawy,
wniósł o uchylenie zaskarżonego wyroku i przekazanie sprawy do ponownego
rozpoznania albo „o uchylenie zaskarżonego orzeczenia i wydanie orzeczenia
reformatoryjnego”.
Sąd Najwyższy zważył, co następuje:
Zarzewiem sporu w niniejszej sprawie jest kontrowersja między stronami
dotycząca kwestii legitymacji biernej pozwanej w procesie. Wiąże się ona
z przewidzianą w umowie z dnia 20 listopada 2000 r. możliwością zmiany strony tej
umowy. Należy w zawiązku z tym przypomnieć, że prawu polskiemu nie jest znana
jako instytucja normatywna umowna zmiany strony. Dlatego zmiany całej strony
zobowiązania wzajemnego – jak trafnie przyjął Sąd Apelacyjny – może dokonać
w drodze przelewu wierzytelności (art. 509 k.c.) i przejęcia długu (art. 519 k.c.)_.
Jest przy tym obojętne, czy nastąpi to w ramach jednej złożonej czynności, czy
sukcesywnie. Konieczne jest natomiast, aby czynności prawne stron zawierały
elementy niezbędne dla obu tych instytucji.
5
Sąd odwoławczy, oceniając kwestię skuteczności zmiany strony umowy
z dnia 20 listopada 2000 r., dokonanej umowami z dnia 29 czerwca 2005 r., uznał,
że nie doszło do niej, ponieważ nie zostało spełnione wymaganie w postaci
trójstronnego porozumienia, o którym mowa w piśmie z dnia 30 września 2005 r.,
będące rezultatem zmiany umowy z dnia 20 listopada 2000 r.
Kwestionując skuteczność zmiany umowy z dnia 20 listopada 2000 r.
w zakresie przyjęcia formuły trójstronnego porozumienia jako formy wyrażenia
zgody na przejęcie długu, skarżący trafnie zarzucił, że uszło uwagi Sądu, iż w § 10
umowy z dnia 20 listopada 2000 r. strony zastrzegły pisemną zmianę umowy pod
rygorem nieważności. Tymczasem Sąd, stwierdzając skuteczność dokonania
omawianej zmiany umowy, w ogóle nie odniósł się do określonej w przytoczonym
w paragrafie umowy formy zmiany umowy. Kwestia, czy doszło do zmiany umowy
w zakresie przyjęcia formuły trójstronnego porozumienia jako formy wyrażenia
zgody na przejęcie długu ma natomiast istotne znaczenie dla rozstrzygnięcia
sprawy, albowiem wykluczenie dokonania omawianej zmiany umowy oznaczałoby,
że spełnienie wymagania wyrażenia zgody przez wierzyciela na przejęcie długu
podlegałoby ocenienie – wobec nieuregulowania tej kwestii w umowie – na
postawie przepisów Kodeksu cywilnego, uzupełniających zgodnie z art. 56 k.c.
treść umowy z dnia 20 listopada 2000 r. W tej sytuacji nie można odeprzeć zarzutu
skarżącej, że Sąd z naruszeniem art. 77 § 1 k.c. uznał, że zmiana umowy z dnia
20 listopada 2000 r. mogła nastąpić w innej formie niż pisemna. Rację ma
skarżąca, że w okolicznościach sprawy wykluczona jest zwłaszcza możliwość
wyrażenia konkludentnie oświadczeń woli co do zmiany umowy, na co zdają się
wskazywać wywody Sądu akcentujące zachowanie stron procesu i spółki „T.”,
mające świadczyć o złożeniu oświadczeń woli w zakresie przyjęcia formuły
trójstronnego porozumienia.
Z dokonanych w sprawie ustaleń faktycznych wynika, że w dniu 30 września
2005 r. członek zarządu powódki skierował do jej oddziału w B. pismo, w którym
zgodę na przejęcie długu przez spółkę „T.” uzależnił od przyjęcia m.in. formuły
trójstronnego porozumienia jako formy wyrażenia zgody na przejęcie długu. Pismo
to Sąd wykorzystał przy ocenie skuteczności zmiany umowy z dnia 20 listopada
2000 r. w zakresie przyjęcie formuły trójstronnego porozumienia. Uszło jednak
6
uwagi Sądu – co trafnie podniesiono w skardze kasacyjnej – że oświadczenie
zawarte w przytoczonym piśmie zostało złożone przez jednego członka
wieloosobowego zarządu powódki. Niezbędna była zatem ocena skuteczności tego
oświadczenia – czego Sąd nie zrobił – z punktu wiedzenia obwiązujących w
powodowej spółce zasad składania oświadczeń przez członków zarządu w imieniu
spółki. Ocena tego oświadczenie nie może także pomijać faktu, że zostało ono
zawarte w piśmie skierowanym do dyrektora oddziału powódki, a nie do pozwanej i
spółki „T”. Potrzeba oceny skuteczności wspomnianego oświadczenia woli
zachodzi niezależnie od próby uznawania zawarcia porozumienia co do przyjęcia
formuły trójstronnego wyrażenia zgody na przejęcie długu w drodze faktów
konkludentnych. Pojęcie czynności prawnej dokonanej przez fakty konkludentne
odnosi się bowiem tylko do formy (sposobu) wyrażenia woli. Inną zupełnie kwestią
jest natomiast to, czy oświadczenie woli (w tym również wyrażone w formie
konkludentnej) pochodzi od osoby, która oświadczenie takie może skutecznie
złożyć (por. wyrok Sądu Najwyższego z dnia 7 maja 2002 r., I CKN 830/00,
niepubl.). W konsekwencji, nie można odeprzeć zarzutu skarżącej, że Sąd z
naruszeniem art. 38 k.c. przyjął, że oświadczenie zawarte w piśmie z dnia 30
września 2005 r. zostało złożone przez osobę prawną – powodową spółkę
działającą przez jej organ w sposób przewidziany w ustawie i w opartym na niej
statucie.
Sąd Apelacyjny uznał, powołując się na zawarte w punktach 3.1, 3.2, 7.1
i 7.4 postanowienia umów sprzedaży z dnia 29 czerwca 2 005 r., że przewidziana
w umowie z dnia 20 listopada 2000 r. możliwość zmiany strony tej umowy nie
nastąpiła, ponieważ zawarte w umowach sprzedaży z dnia 29 czerwca 2005 r.
postanowienia o przeniesieniu praw i obowiązków wynikających z umowy z dnia
20 listopada 2000 r., z powodu nieuzyskania przez pozwaną w terminie określonym
w pkt 3.2 tych umów (30 dni od ich zawarcia) zgody wierzyciela, nie weszły w życie,
nie wywołały skutków prawnych. Kwestionując to stanowisko, skarżąca trafnie
zarzuciła, że pomija ono postanowienie zawarte w punkcie 5.4 umów sprzedaży
z dnia 29 września 2005 r., w którym strony uregulowały skutki nieprzeniesienia
prawa drogi, o którym mowa punkcie 1.3 wymienionych umów, w terminie
wskazanym w punkcie 3.1 wymienionych umów lub niewyrażenia przez powodową
7
spółkę zgody na to przeniesienie w ten sposób, że przyznały spółce „T.” prawo do
odstąpienia od tych umów w oznaczonym terminie. W tej sytuacji nie można
odmówić racje skarżącej, że wykładnia umów sprzedaży z dnia 29 kwietnia 2005 r.
w omanionym zakresie została dokonana z naruszeniem art. 65 k.c. w związku z
punktami 3.2 i 5.4 tych umów, albowiem w wypadku przyjęcia, że nieuzyskanie
przez pozwaną zgody powódki na przejęcie praw i obowiązków wynikających z
umowy z dnia 20 listopada 2000 r. w oznaczonym terminie spowodowało – jak
przyjął Sąd – że umowy w tym zakresie nie weszły w życie, pozbawione byłyby
sensu postanowienia umów przyznające spółce „T.” prawo do odstąpienia od tych
umów. Wykładnia poszczególnych postanowień umowy wymaga uwzględnienia
całego kontekstu oraz związków między postanowieniami umowy, nie można zatem
przyjąć takiego znaczenia interpretowanego postanowienia, które pozostawałoby w
sprzeczności z pozostałymi postanowieniami umowy (por. wyrok Sądu
Najwyższego z dnia 23 kwietnia 2009 r., IV CSK 558/08, niepubl.).
Zakwestionowana przez skarżąca przyjęta przez Sąd wykładnia wymienionych
umów pomija także fakt, że aneksem nr 1 z dnia 19 września 2005 r. do umowy
sprzedaży włókien światłowodowych na odcinku Oświęcim-Dwory-Komorowice
termin przewidziany w punkcie 3.2 tej umowy został przedłużony do 30 września
2005 r.
Pogłębionej analizy wymaga także kwalifikacja terminów przewidzianych
w punktach 3.2 umów sprzedaży z dnia 29 września 2005 r., uznanych przez Sąd
za zastrzeżenie w rozumieniu art. 116 k.c. terminu odnoszącego się wprost do
skutków czynności prawnej „przeniesienia praw i obowiązków wynikających
z umowy z dnia 20 listopada 2000 r.” Tymczasem z brzmienia zawartych
w przytoczonych punktach umów postanowień wynika, że określony w nich termin
dotyczy uzyskania przez pozwaną zgody powódki na dokonanie wspomnianej
czynności prawnej. Z tych postanowień nie wynika zaś wprost, aby był to także
termin – jak przyjął Sąd – do wyrażenia zgody przez wierzyciela na przejęcie
długu. W tej sytuacji nie jest także możliwe odparcie zarzut skarżącej, że Sąd
z naruszeniem art. 116 w związku z art. 89 i art. 65 w związku z art. 3.2 umów
sprzedaży z dnia 29 września 2005 r. uznał, że uzyskanie zgody powódki na
przejęcie długu zostało obwarowane terminem w rozumieniu art. 116 k.c.
8
Nie można wykluczyć, że ze względu na sposób sformułowania postanowień
zawartych w punktów 3.2 umów sprzedaży z dnia 29 czerwca 2005 r. – co
podniosła skarżąca – bezskuteczny upływ przewidzianych w nich terminów mógłby
stanowić jedynie podstawę do odpowiedzialności odszkodowawczej pozwanej
z tytułu nienależytego wykonania umów.
Z przedstawionych powodów Sąd Najwyższy orzekł, jak w sentencji wyroku
(art. 39815
§ 1 k.p.c. oraz art. 108 § 2 w związku z art. 39821
k.p.c.).
db