Pełny tekst orzeczenia

Sygn. akt V CSK 223/11
WYROK
W IMIENIU RZECZYPOSPOLITEJ POLSKIEJ
Dnia 9 maja 2012 r.
Sąd Najwyższy w składzie :
SSN Lech Walentynowicz (przewodniczący)
SSN Wojciech Katner (sprawozdawca)
SSN Anna Kozłowska
w sprawie z powództwa I. K.
przeciwko C. S.A. w D.
o ustalenie nieistnienia uchwał rady nadzorczej,
po rozpoznaniu na posiedzeniu niejawnym w Izbie Cywilnej w dniu 9 maja 2012 r.,
skargi kasacyjnej powoda od wyroku Sądu Apelacyjnego
z dnia 21 stycznia 2011 r.,
oddala skargę kasacyjną i zasądza od powoda na rzecz
pozwanej kwotę 180,- (sto osiemdziesiąt) złotych tytułem zwrotu
kosztów postępowania kasacyjnego.
Uzasadnienie
2
Wyrokiem z dnia 21 stycznia 2011 r. Sąd Apelacyjny oddalił apelację
powoda I. K. od wyroku Sądu Okręgowego z dnia 15 kwietnia 2010 r., którym
oddalone zostało powództwo przeciwko C. Spółce Akcyjnej w D. o ustalenie
nieistnienia uchwały rady nadzorczej pozwanej Spółki z dnia 22 grudnia 2008 r. w
przedmiocie odwołania powoda z funkcji prezesa zarządu. W uzasadnieniu pozwu
powód wskazał, że w dniu podjęcia uchwały rada nadzorcza nie posiadała
liczbowego składu określonego w kodeksie spółek handlowych i w statucie Spółki,
wobec czego jako organ nieistniejący nie mogła obradować ani też podejmować
uchwał.
Sąd pierwszej instancji nie podzielił poglądu powoda i uznał powództwo
za nieuzasadnione ze względu na to, że art. 189 k.p.c. dopuszcza jedynie
możliwość ustalenia istnienia lub nieistnienia określonego stosunku prawnego lub
prawa a orzeczenie wydane na podstawie tego przepisu ma charakter
deklaratoryjny, potwierdzający istniejący stan prawny, zaś powództwo zmierzało do
ukształtowania nowego stosunku prawnego. Powód powinien więc żądać ustalenia,
że jest prezesem zarządu pozwanej, gdyż został odwołany z tej funkcji
nieistniejącą, według powoda, uchwałą rady nadzorczej. Sąd uznał zaś, że uchwała
rady nadzorczej o odwołaniu powoda z funkcji prezesa zarządu jest ważna, gdyż
ustalił, że wprawdzie członek rady nadzorczej pozwanej Spółki B. P. złożył
rezygnację z funkcji dnia 21 grudnia 2008 r., a więc przed jej posiedzeniem w dniu
22 grudnia 2008 r., na którym podejmowana była uchwała o odwołaniu
powoda z funkcji prezesa zarządu, jednak oświadczenie to doręczył zarządowi
pozwanej Spółki. Według Sądu, zgodnie z art. 61 § 1 k.c. oświadczenie członka
rady nadzorczej o rezygnacji z funkcji członka tej Rady mogło wywrzeć skutek
dopiero z chwilą dojścia do właściwego adresata, a tym jest walne zgromadzenie
akcjonariuszy, jako organ powołujący członków rady nadzorczej. Według
tego stanowiska, mandat B. P. wygasł dopiero na najbliższym nadzwyczajnym
zgromadzeniu akcjonariuszy, które, jak stwierdził Sąd w uzasadnieniu był
zobowiązany zwołać zarząd Spółki w celu uzupełnienia składu osobowego rady
nadzorczej. Argumentację prawną Sądu pierwszej instancji podzielił Sąd
Apelacyjny oddalając apelację powoda z uzasadnieniem, że powód na podstawie
3
art. 189 k.p.c. nie miał interesu prawnego do żądania ustalenia nieistnienia
przedmiotowej uchwały rady nadzorczej.
W skardze kasacyjnej powód zarzucił zaskarżonemu wyrokowi nieważność
postępowania (art. 379 pkt 2 k.p.c.), ze względu na nieprawidłową reprezentację
strony pozwanej oraz brak organu powołanego do jej reprezentowania w sporze
toczącym się pomiędzy spółką a członkiem jej zarządu; naruszenie prawa
materialnego dotyczy art. 189 k.p.c. w związku z art. 2, art. 422 § 2 i art. 425 § 1
k.s.h., art. 17 pkt 42
k.p.c. i art. 29 pkt 5 ustawy o kosztach sądowych w sprawach
cywilnych poprzez błędną wykładnię polegająca na przyjęciu zakazu zaskarżenia
do sądu uchwały rady nadzorczej spółki akcyjnej, jako nieistniejącej lub nieważnej,
sprzeciwianiu się przez art. 422 § 2 i art. 425 § 1 k.s.h. dopuszczalności
zaskarżenia przez powoda uchwały rady nadzorczej, a w konsekwencji - braku
interesu prawnego powoda w żądaniu ustalenia nieistnienia uchwały rady
nadzorczej spółki akcyjnej, odwołującej go z funkcji prezesa jej zarządu
i jednocześnie z zarządu, podczas gdy analogiczne stosowanie przepisów
dotyczących zaskarżenia uchwały rady nadzorczej nie posiada w tych przepisach
żadnego uzasadnienia oraz jest niezgodne z art. 189 k.p.c.; art. 373 § 2 k.s.h.
poprzez jego niezastosowanie i przyjęcie, że adresatem oświadczenia o rezygnacji
z funkcji członka rady nadzorczej spółki akcyjnej jest ten organ spółki, który powołał
członka rady nadzorczej. Skarżący wniósł o uchylenie zaskarżonego wyroku oraz
wyroku Sądu pierwszej instancji i zniesienie postępowania w zakresie dotkniętym
nieważnością, ewentualnie uchylenie tego wyroku i przekazanie sprawy w obu
sytuacjach do ponownego rozpoznania, ewentualnie po uchyleniu zaskarżonego
wyroku uwzględnienie powództwa, z zasądzeniem w każdym wypadku kosztów
postępowania.
W odpowiedzi na skargę kasacyjną pozwana wniosła o odrzucenie skargi,
ewentualnie o jej oddalenie i zasądzenie kosztów postępowania.
Sąd Najwyższy zważył, co następuje:
4
W pierwszej kolejności rozważenia wymaga zarzut nieważności
postępowania, spowodowanej nieprawidłową reprezentacją strony pozwanej oraz
brakiem organu powołanego do jej reprezentowania w sporze toczącym się
pomiędzy spółką a członkiem zarządu. Zarzut ten jest wyprowadzany
z kwestionowania uchwały Rady Nadzorczej, mocą której powód został odwołany
z członkostwa i z funkcji prezesa zarządu, a powołany został prezesem i pozostał
jedynym członkiem zarządu pozwanej Spółki G. G. Rozważenia więc najpierw
wymaga zarzut nieistnienia lub nieważności uchwały o odwołaniu powoda z funkcji
prezesa zarządu, ze względu na jej podjęcie przez Radę Nadzorczą pozwanej
Spółki, jak twierdzi skarżący, w składzie mniejszym niż statutowe minimum, co
uczyniło z Rady organ nieistniejący, a więc i nieistniejące podejmowane przezeń
uchwały.
Udzielenie odpowiedzi na powstałą wątpliwość co do istnienia w pozwanej
Spółce Rady Nadzorczej w statutowym składzie w chwili podejmowania
przedmiotowej uchwały zależy od uprzedniego zbadania skutków złożenia przez
członka Rady B. P. oświadczenia o rezygnacji z funkcji. Rezygnacja ta została
złożona pisemnie na ręce Zarządu Spółki przed posiedzeniem Rady, na którym
miała być podejmowana uchwała o odwołaniu powoda z funkcji. Pojawiają się
zatem dwie kwestie do rozważenia: po pierwsze, na ręce jakiego organu spółki
powinna być złożona rezygnacja z funkcji członka rady nadzorczej oraz, po drugie,
kiedy oświadczenie o rezygnacji wywołuje skutki prawne. W przepisach nie
znajdują się regulacje prawne odnoszące się wprost do tych zagadnień, można
jednak posłużyć się posiłkowo niektórymi przepisami kodeksu spółek handlowych,
sięgając w szczególności do art. 373 § 2 k.s.h. oraz ogólnymi przepisami o osobach
prawnych i oświadczeniach woli według kodeksu cywilnego, zwłaszcza mając na
względzie art. 61 § 1 k.c.
Pozwala to na wyróżnienie dwóch poglądów. Zgodnie z pierwszym z nich
rezygnacja winna zostać złożona na ręce zarządu na podstawie ogólnego
upoważnienia z art. 373 § 2 k.s.h. i ma skutek od chwili złożenia rezygnacji.
Powołany przepis stanowi, że oświadczenia składane spółce oraz doręczenia pism
spółce mogą być dokonywane wobec jednego członka zarządu lub prokurenta.
Gdyby przyjąć zastosowanie tego przepisu, to od chwili złożenia rezygnacji wobec
5
zarządu przez B. P. Rada Nadzorcza pozwanej Spółki stała się mniejsza o jedną
osobę i skoro spowodowało to liczebność Rady poniżej minimum składu,
określonego w statucie, to do czasu jego uzupełnienia Rada ta nie może podjąć
żadnej uchwały, a podjęte uchwały, musi się uznać za nieistniejące lub co najmniej
za nieważne. Mowa o uchwałach nieważnych, a nie nieistniejących dlatego,
że uprawnione jest twierdzenie, iż sam organ, jakim jest rada nadzorcza, mimo
uszczuplonego składu nadal istnieje i w pewnym zakresie może funkcjonować,
jednak jest niezdolna do czynności wymagających głosowania, a więc do
podejmowania uchwał. Przyjmując ogólnie takie stanowisko należałoby
w okolicznościach sprawy uchwałę o odwołaniu prezesa zarządu pozwanej
Spółki uznać nie za nieistniejącą, lecz za nieważną.
Drugi pogląd wyraża się w tym, że rezygnacja z funkcji członka rady
nadzorczej może być złożona i będzie skuteczna z chwilą dojścia - na podstawie
art. 61 § 1 k.c. w związku z art. 2 k.s.h. - do tego organu, który wybierał członków
rady, czyli do walnego zgromadzenia (art. 385 § 1 i 2 k.s.h.). W razie złożenia przez
któregokolwiek członka rady nadzorczej rezygnacji powinno niezwłocznie zostać
zwołane przez zarząd walne zgromadzenie akcjonariuszy, przy czym do czasu
otwarcia zgromadzenia członek rady zachowuje swój mandat. Wśród przyczyn
prezentowania takiego stanowiska jest i takie, że nie powinno się doprowadzać
rezygnacjami z członkostwa w radzie do sparaliżowania działalności tego organu,
co mogłoby łatwo nastąpić albo wtedy, gdy z rozmaitych przyczyn rezygnują
wszyscy członkowie rady, albo tak jak w sprawie niniejszej, rezygnacja jednej tylko
osoby prowadzi do liczebności składu poniżej minimum statutowego.
W okolicznościach niniejszej sprawy wspomnieć należy, że regulamin przyjęty
przez Radę pozwanej Spółki stanowi, iż członek rady nie powinien rezygnować
w trakcie kadencji, jeżeli to uniemożliwi terminowe podjęcie istotnej uchwały.
Wyjaśnić od razu trzeba, że rezygnacja z mandatu nie jest sytuacją porównywalną,
jak można spotkać w piśmiennictwie ze śmiercią członka organu, skutkującą
z tą chwilą, gdyż śmierć człowieka jest faktem, natomiast rezygnacja jest
oświadczeniem woli skierowanym do drugiej osoby, a więc są to różne zdarzenia
prawne, odmiennie oceniane prawnie.
6
Przyjmując drugą z zaprezentowanych koncepcji prawnych, co uczyniły Sądy
rozpoznające niniejszą sprawę, uznać należy za nieskuteczne złożenie rezygnacji
przez B. P. na ręce zarządu Spółki, a więc trzeba przyjąć dalsze pozostawanie tej
osoby członkiem Rady Nadzorczej pozwanej Spółki. Członkostwo B. P. w Radzie
objęło posiedzenie Rady, podejmujące uchwałę o odwołaniu powoda z funkcji,
Rada Nadzorcza miała zatem w chwili podejmowania uchwały skład liczbowy
przewidziany statutem. W tej sytuacji uchwała o odwołaniu była podjęta przez
organ do tego władny i zdolny do podejmowania uchwał, uchwała ta jest zatem
ważna.
Przychylając się do tego poglądu w składzie rozpoznającym niniejszą
sprawę należy posłużyć się jeszcze ważnym argumentem dodatkowym, na który
częściowo również zwróciła uwagę pozwana w odpowiedzi na skargę. Z art. 373
k.s.h. wynika, że dotyczy on stosunków zewnętrznych spółki akcyjnej, czyli jej
reprezentacji wobec osób trzecich, którym spółka składa oświadczenia woli (§ 1)
oraz od których odbiera takie oświadczenia (§ 2). Z kolei funkcjonowanie spółki,
w tym oświadczenia składane spółce przez członków jej organów wykonawczych i
nadzorczych należą do stosunków wewnętrznych, a więc znajdują się w kategorii
czynności dotyczących prowadzenia spraw spółki. Nie zmienia takiej oceny
wykonywanie obowiązków przez radę nadzorczą kolegialnie, a nie poprzez
działanie indywidualnych członków rady (z nielicznymi wyjątkami). W tej sytuacji
nie jest przekonujące stanowisko, jakoby relacje między członkiem organu spółki
a spółką miały taki charakter, jak te, które są kierowane do osób trzecich.
Twierdzenie takie byłoby uprawnione tylko wtedy, gdyby relacje te wynikały
z zawiązania ze spółką przez członka rady dodatkowych stosunków prawnych,
poza sprawowaną funkcją członka organu nadzorczego. W wyroku Sądu
Najwyższego z dnia 13 maja 2011 r. w sprawie V CSK 361/10 toczącej
się również przeciwko pozwanej Spółce i poprzez oddalenie skargi kasacyjnej
potwierdzone zostało prawidłowe powołanie prezesem zarządu tej Spółki G. G. Był
on jedynym członkiem zarządu Spółki, a na jednoosobowy zarząd pozwalał statut
Spółki.
7
W tej sytuacji za pozbawiony podstaw należy uznać zarzut skarżącego
o nieważności postępowania, gdyż nie zostały spełnione warunki prawne określone
w art. 379 § 1 k.p.c.
Gdyby nawet przyjąć skuteczność rezygnacji B. P. z członkostwa w Radzie
Nadzorczej pozwanej Spółki, tak jak twierdzi powód, to wymaga rozważenia, czy
miał on interes prawny we wniesieniu powództwa na podstawie art. 189 k.p.c., czy
też raczej powinien skarżyć uchwałę Rady na podstawie stosowanych per
analogiom przepisów podważających uchwały walnego zgromadzenia. Są w tej
sprawie prezentowane dwa stanowiska Sądu Najwyższego. Pierwsze, według
którego należy zastosować w drodze analogii art. 422 - 427 k.s.h., będące
odpowiednikami w spółce akcyjnej przepisów o spółce z ograniczoną
odpowiedzialnością (art. 249 - 252 k.s.h.); tak uznał Sąd Najwyższy w wyroku
z dnia 20 stycznia 2009 r. w sprawie II CSK 419/08. Drugie stanowisko wyraził Sąd
Najwyższy w wyroku z dnia 18 lutego 2010 r. w sprawie II CSK 449/09, przyjmując,
że uchwała rady nadzorczej spółki akcyjnej o odwołaniu członka jej zarządu może
być zaskarżona powództwem o stwierdzenie nieważności tej uchwały na podstawie
art. 189 k.p.c. w związku z art. 58 § 1 k.c.
Ma rację powód w skardze, że należy odróżnić dopuszczalność powództwa
o ustalenie co do zasady, od skuteczności takiego powództwa (z którym wiąże się
interes prawny skarżącego) i od jego zasadności (dotyczy stosunku prawnego lub
prawa podlegające ustaleniu). Biorąc to pod uwagę Sąd Apelacyjny opowiedział
się za stanowiskiem Sądu Najwyższego wyrażonym w wyroku z dnia 18 lutego
2010 r. w sprawie II CSK 449/09 i pogląd ten podziela skład orzekający w niniejszej
sprawie. Nie zmienia to jednak końcowego wniosku, zawartego w obszernym
uzasadnieniu tej kwestii w wyroku Sądu drugiej instancji, że powód nie posiadał
interesu prawnego w domaganiu się ustalenia nieistnienia zaskarżonej uchwały
i dlatego nie ma znaczenia zakwestionowanie dopuszczalności zaskarżenia tej
uchwały. Po pierwsze, interes prawny powoda mógłby być ujawniony poprzez
powództwo o ustalenie, że nadal pełni on funkcję prezesa zarządu pozwanej
Spółki. Jednak powództwo w tym przedmiocie i tak musiałoby być nieskuteczne,
gdyż nie skarżąc uchwały Rady Nadzorczej o pozbawieniu członkostwa
w zarządzie, a tylko w zakresie odwołania z funkcji prezesa - powód błędnie sobie
8
wyobrażał, że można być prezesem zarządu spółki akcyjnej, nie będąc członkiem
jej zarządu (zob. wyrok Sądu Najwyższego z dnia 26 listopada 2002 r., I PKN
597/01, OSNP 2004, nr 10, poz. 171). W odpowiedzi na skargę pozwana Spółka
wskazała na okoliczności rozwiązania z powodem stosunku organizacyjnego
członkostwa powoda w zarządzie Spółki, co znalazło potwierdzenie
w powołanym postanowieniu sądowym o wykreśleniu powoda, jako prezesa
i członka zarządu z rejestru przedsiębiorców w KRS, uprawomocnionym
postanowieniem Sądu Okręgowego z dnia 3 marca 2011 r. Po drugie,
zastosowanie art. 189 k.p.c. w związku z art. 58 § 1 k.c. wymagałoby uchwały,
uznanej za czynność prawną, która byłaby sprzeczna z prawem, a jak zostało
wykazane w niniejszej sprawie przedmiotowa uchwała była podjęta zgodnie z
przepisami kodeksu spółek handlowych i statutem pozwanej Spółki, i była ważna.
Przedstawione argumenty, poparte dotychczasowym orzecznictwem Sądu
Najwyższego i stanowiskiem doktryny wskazują na niezasadność odwołania
się powoda w zarzutach skargi kasacyjnej do naruszenia przez zaskarżony wyrok
art. 189 k.p.c. i przywołanych przepisów kodeksu spółek handlowych oraz,
jak można sądzić z kontekstu wywodu skarżącego, posiłkowo, także naruszenia
co do meritum sprawy ustawy o kosztach sądowych w sprawach cywilnych.
Mając to na względzie Sąd Najwyższy na podstawie art. 39814
k.p.c. oddalił
skargę kasacyjną, rozstrzygając o kosztach postępowania kasacyjnego
na podstawie art. 98 w związku z art. 391 § 1 i art. 39821
k.p.c.