Pełny tekst orzeczenia

Sygn. akt I UK 400/11
WYROK
W IMIENIU RZECZYPOSPOLITEJ POLSKIEJ
Dnia 14 maja 2012 r.
Sąd Najwyższy w składzie :
SSN Bogusław Cudowski (przewodniczący)
SSN Roman Kuczyński (sprawozdawca)
SSN Małgorzata Wrębiakowska-Marzec
w sprawie z odwołania Jana H.
przeciwko Zakładowi Ubezpieczeń Społecznych
o prawo do emerytury pomostowej,
po rozpoznaniu na posiedzeniu niejawnym w Izbie Pracy, Ubezpieczeń
Społecznych i Spraw Publicznych w dniu 14 maja 2012 r.,
skargi kasacyjnej organu rentowego od wyroku Sądu Apelacyjnego
z dnia 8 czerwca 2011 r.,
uchyla zaskarżony wyrok i przekazuje sprawę Sądowi
Apelacyjnemu do ponownego rozpoznania i orzeczenia o
kosztach postępowania kasacyjnego.
UZASADNIENIE
2
Decyzją z dnia 3 września 2009 r. Zakład Ubezpieczeń Społecznych
odmówił ubezpieczonemu Janowi H. prawa do emerytury pomostowej powołując
się na przepisy ustawy z dnia 19 grudnia 2008 r. o emeryturach pomostowych
(Dz.U. z dnia 31 grudnia 2008 r. Nr 237 poz. 1656) oraz ustawy z dnia 17 grudnia
1998 roku o emeryturach i rentach z Funduszu Ubezpieczeń Społecznych (j.t.:
Dz.U. z 2009 r. Nr 153 poz. 1227 ze zm.). Uzasadniając przedstawioną decyzję
organ rentowy argumentował, iż dołączone do wniosku zaświadczenie lekarskie z
dnia 30 października 2008 r. nie potwierdza w sposób nie budzący wątpliwości
utraty zdolności do wykonywania prac w szczególnych warunkach wymienionych w
pkt 4-12 załącznika do ustawy o emeryturach pomostowych, gdyż pomiędzy
orzeczeniem lekarza medycyny pracy a rozwiązaniem stosunku pracy musi istnieć
związek przyczynowy. Zdaniem organu rentowego wydanie takiego orzeczenie
powinno poprzedzać rozwiązanie stosunku pracy.
Odwołanie od przedstawionej decyzji wniósł ubezpieczony domagając się jej
zmiany oraz dołączając skorygowane zaświadczenie lekarskie.
Wyrokiem z dnia 26 października 2010 r. Sąd Okręgowy - Sąd Pracy i
Ubezpieczeń Społecznych zmienił zaskarżoną decyzję w ten sposób, że przyznał
ubezpieczonemu prawo do emerytury pomostowej poczynając od dnia 25 czerwca
2009 r. Zdaniem Sądu pierwszej instancji sporna kwestia w niniejszej sprawie
sprowadzała się do rozstrzygnięcia czy ubezpieczony spełnia warunek wymieniony
w pkt 3 przepisu art. 7 cytowanej ustawy pomostowej tzn. czy jest on niezdolny do
wykonywania prac w szczególnych warunkach wymienionych w pkt 4-12 Załącznika
nr 1 do ustawy. Celem wyjaśnienia spornej kwestii Sąd Okręgowy powołał dowód w
postaci opinii biegłego z zakresu medycy pracy i chorób wewnętrznych dr Wiesława
S. Na podstawie opinii biegłego ustalił, że stwierdzone u ubezpieczonego
schorzenia czynią go osobą całkowicie niezdolną do prac w szczególnych
warunkach wymienionych w punktach 4-12 Załącznika nr 1 do ustawy o
emeryturach pomostowych. Przy czym stwierdzona niezdolność istniała zarówno w
dacie rozwiązania stosunku pracy jak i w dacie wydania zaskarżonej decyzji. Skoro
zostało ustalonej że ubezpieczony jest niezdolny do wykonywania prac w
szczególnych warunkach wymienionych w pkt 4-12 Załącznika nr 1 do ustawy
3
wobec tego Sąd stwierdził, że spełnia on wszystkie warunki przewidziane cytowaną
ustawą do przyznania emerytury pomostowej. Nadto Sąd Okręgowy podkreślił, iż
nie podziela stanowiska organu rentowego w kwestii, iż pomiędzy zaświadczeniem
lekarza medycyny pracy o niezdolności do wymienionych w przepisie prac a
rozwiązaniem stosunku pracy musi istnieć związek przyczynowy. Art. 7 wymienia
taksatywnie warunki nabycia prawa do emerytury pomostowej i z brzmienia tego
przepisu nie wynika, że orzeczenie lekarza medycyny pracy winno być wydane
przed rozwiązaniem stosunku pracy.
Apelację od przedstawionego orzeczenia złożył organ rentowy.
Wyrokiem z dnia 8 czerwca 2011r Sąd Apelacyjny – Sąd Pracy i
Ubezpieczeń Społecznych oddalił apelację. Sąd stwierdził, że bezsporne było, że
ubezpieczony przedłożył zaświadczenie lekarskie z dnia 30 października 2008 r.
stwierdzające, że od 1 listopada 2008 r. nie jest zdolny do wykonywania pracy w
warunkach szczególnych (k. 23 akt rentowych). Bezspornym było również, że
ubezpieczony przedstawił skorygowane zaświadczenie lekarskie z dnia 30
października 2008 r., gdzie w istocie wskazano, że od dnia 30 października 2008 r.
ubezpieczony nie może wykonywać pracy w warunkach szczególnych w pkt 10-12
załącznika nr 1 do ustawy o emeryturach pomostowych (k. 1 akt sądowych). Wobec
powyższych ustaleń decyzja z dnia 16 września 2009 r. była niezasadna i
niezgodna z obowiązującymi przepisami, gdyż ubezpieczony spełniał wszystkie
konieczne przesłanki do przyznania prawa do emerytury pomostowej. Analiza art. 7
ust. 3 ustawy z dnia 19 grudnia 2008 r. o emeryturach pomostowych (Dz.U. z 2008
r. Nr 137 poz. 1656) prowadzi bowiem do wniosku, iż nie ma w omawianym
artykule zawartego warunku, który wyraźnie wskazywałby na fakt, iż zaświadczenie
o którym mowa w art. 7 ust. 3 musiało zostać wystawione w czasie trwania
stosunku pracy na konkretnym stanowisku pracy. Zdaniem Sądu Apelacyjnego
takie stanowisko powoduje niesłuszne zawężenia kręgu osób uprawnionych do
emerytury pomostowej w oparciu o zapisy cytowanej ustawy, które i tak w swym
założeniu zmierzają do zawężenia uprawnień osób pracujących w warunkach
szczególnych lub w szczególnym charakterze. Zdaniem Sądu Apelacyjnego
rzetelna opinia biegłego lek med. Wiesława S. (k. 35-38 akt sądowych) stanowi
mocną podstawę ustalenia, że niezdolność ubezpieczonego do pracy w warunkach
4
szczególnych na stanowiskach wymienionych w punktach 4-12 załącznika nr 1
ustawy z dnia 19 grudnia 2008 r. o emeryturach pomostowych miała miejsce już w
dniu 3 września 2009 r. tzn. w dniu kiedy wydana została decyzja ZUS. Istotnie
biegły dla wzmocnienia swojego stanowiska posługuje się zaświadczeniem
wydanym w dniu 30 października 2008 r. lecz ocenia je jedynie przez pryzmat
schorzeń ubezpieczonego a nie odnosi się do dokonanej w nim kategoryzacji z
punktu widzenia przepisów cytowanej ustawy pomostowej. Powyższe powodowało
że całościowa analiza opinii biegłego w istocie pozwalała na uznanie jej za rzetelną,
obiektywną i prawidłowo uzasadnioną. Analiza przepisów ustawy o emeryturach
pomostowych prowadzi do wniosku, iż jednym z warunków koniecznych do
przyznania prawa do emerytury pomostowej jest wykonywanie po dniu 31 grudnia
2008 r. pracy w szczególnych warunkach lub w szczególnym charakterze w
rozumieniu art. 3 ust. 1 i 3 (zgodnie z Załącznikiem Nr 1 lub 2) cytowanej ustawy. W
aktach osobowych ubezpieczonego znajduje się pismo z dnia 30 września 2008 r.,
z którego wynika, że umowa o pracę pomiędzy ubezpieczonym Janem H. a Hutą
Metali Nieżelaznych „S." S.A. w Likwidacji została rozwiązana z dniem 31 stycznia
2009 r. za uprzednim trzymiesięcznym wypowiedzeniem, którego okres rozpoczął
się w dniu 1 listopada 2009 r. (k. 5 akt osobowych ubezpieczonego). Również w
trakcie rozprawy przed Sądem Apelacyjnym ubezpieczony podniósł, że faktycznie
rozwiązanie stosunku pracy nastąpiło 31 stycznia 2009 r. (k.88-89 akt sądowych).
Skoro zostało ustalone, że ubezpieczony pracował po dniu 31 grudnia 2008 r.
zgodnie z wymogami ustawy o emeryturach pomostowych to tym samym uznać,
należało że spełnił przesłanki do przyznania prawa do emerytury pomostowej w
rozumieniu ustawy z dnia 19 grudnia 2008 r. o emeryturach pomostowych (Dz.U. z
2008 roku Nr 137 poz. 1656).
Na wyżej wskazane orzeczenie organ rentowy wniósł skargę kasacyjną
opierając ją na podstawie naruszenia przepisów postępowania - art. 382 k.p.c. w
związku z art. 235 k.p.c., polegającego na wydaniu wyroku przez Sąd drugiej
instancji z pominięciem części materiału dowodowego stanowiącego podstawę
wyroku Sądu pierwszej instancji, tj. świadectwa pracy, z którego wynika że
ubezpieczony rozwiązał stosunek pracy w dniu 31 października 2008 r., co
doprowadziło do zmiany przez Sąd Apelacyjny, ustaleń faktycznych dokonanych
5
przez Sąd Okręgowy w zakresie daty rozwiązania stosunku pracy, która to zmiana
nastąpiła bez ponownej całościowej oceny dowodów mających istotne znaczenie
dla rozstrzygnięcia sprawy, w konsekwencji prowadząc do ustalenia, iż
ubezpieczony wykonywał pracę w szczególnych warunkach w rozumieniu art. 3 ust.
1 ustawy o emeryturach pomostowych po dniu 31 grudnia 2008 r. i oddalenia
apelacji organu rentowego z naruszeniem art. 385 k.p.c. Organ rentowy ponadto
podniósł zarzut naruszenia prawa materialnego przez niewłaściwą wykładnię
przepisów - art. 7 pkt 3 w związku z art. 4 pkt 7 ustawy z dnia 19 grudnia 2008 r. o
emeryturach pomostowych, polegającą na przyjęciu przez Sądy pierwszej i drugiej
instancji stanowiska, zgodnie z którym pracownik wykonujący w hutnictwie prace w
szczególnych warunkach wymienione w pkt 4-12 załącznika nr 1 do wskazanej
wyżej ustawy, nabywa prawo do emerytury pomostowej jeżeli została spełniona
przesłanka rozwiązania stosunku pracy nawet wówczas, jeżeli rozwiązanie
stosunku pracy nie pozostawało w związku z wydaniem orzeczenia lekarza
medycyny pracy stwierdzającego brak zdolności do wykonywania pracy w
szczególnych warunkach wymienionych w pkt 4-12 załącznika nr 1 do ustawy, a
wyłączną przyczyną rozwiązania stosunku pracy były okoliczności niezwiązane z
utratą przez pracownika zdolności do wykonywania prac w szczególnych
warunkach wymienionych w pkt 4-12 załącznika nr 1 do ustawy. Wskazując na
powyższe organ rentowy wniósł o uchylenie zaskarżonego wyroku Sądu
Apelacyjnego w całości, a także o uchylenie w całości poprzedzającego go wyroku
Sądu Okręgowego z dnia 26 października 2010 r. i przekazanie sprawy Sądowi
Okręgowemu do ponownego rozpoznania i rozstrzygnięcia o kosztach
postępowania za wszystkie instancje, ewentualnie o uchylenie zaskarżonych
wyroków i orzeczenie co do istoty sprawy poprzez oddalenie odwołania w całości i
zasądzenie od ubezpieczonego na rzecz organu rentowego zwrotu kosztów
zastępstwa procesowego, oraz orzeczenie - na podstawie art. 39816
k.p.c. w
związku z art. 415 k.p.c. - o zwrocie spełnionego świadczenia od ubezpieczonego
Jana H. na rzecz organu rentowego.
Sąd Najwyższy zważył, co następuje:
6
Skarga kasacyjna okazała się uzasadniona tylko w zakresie podniesionego
przez organ rentowy zarzutu naruszenia art. 382 k.p.c. Przepis ten stanowi, że sąd
drugiej instancji orzeka na podstawie materiału zebranego w postępowaniu w
pierwszej instancji i w postępowaniu apelacyjnym. Dopuszcza on możliwość
odmiennej oceny dowodów przeprowadzonych przez sąd pierwszej instancji bez
konieczności ponownego ich przeprowadzenia, jednakże ocena ta powinna być
oparta na całym, wszechstronnie rozważonym materiale dowodowym. Z
uzasadnienia zaskarżonego wyroku nie wynika, aby Sąd Apelacyjny dokonał
takiego rozważenia. Sąd Apelacyjny zmieniając ustalenia faktyczne dokonane
przez Sąd Okręgowy w zakresie daty rozwiązania stosunku pracy, nie
przeprowadził ponownej całościowej oceny dowodów zgromadzonych w
postępowaniu przed Sądem pierwszej instancji, opierając orzeczenie jedynie na
twierdzeniu ubezpieczonego o rozwiązaniu stosunku pracy - pomiędzy powodem a
Hutą Metali Nieżelaznych S.A. w likwidacji - w dniu 31 stycznia 2009 r., wbrew
treści świadectwa pracy, z którego wynikało, że wyżej wymieniony stosunek pracy
uległ rozwiązaniu w dniu 31 października 2008 r. Niewyjaśnienie wyżej wskazanej
sprzeczności, powoduje niemożność stwierdzenia, czy w niniejszej sprawie w ogóle
na podstawie art. 7 w związku z art. 4 ustawy z dnia 19 grudnia 2008 r. o
emeryturach pomostowych (Dz.U. Nr 237, poz.1656 ze zm.), ubezpieczony mógł
nabyć prawo do wcześniejszej emerytury, skoro zgodnie z art. 4 pkt 6 cytowanej
ustawy prawo do emerytury pomostowej przysługuje pracownikowi, który po dniu
31 grudnia 2008 r. wykonywał prace w szczególnych warunkach lub szczególnym
charakterze.
Przechodząc do kwestii naruszenia przepisów prawa materialnego, Sąd
Najwyższy nie podziela stanowiska organu rentowego, że przesłanką warunkującą
przyznanie prawa do emerytury pomostowej na podstawie art. 7 ustawy o
emeryturach pomostowych, pracownikowi wykonującemu w hutnictwie prace w
szczególnych warunkach wymienione w pkt 4-12 załącznika nr 1 do powołanej
wyżej ustawy, jest rozwiązanie stosunku pracy pozostające w związku z wydanym
uprzednio orzeczeniem lekarza medycyny pracy, o którym mowa w art. 7 pkt 3
ustawy o emeryturach pomostowych.
7
W orzecznictwie i doktrynie przyjmuje się, że w państwie prawnym
interpretator musi zawsze w pierwszym rzędzie brać pod uwagę językowe
znaczenie tekstu prawnego. Jeżeli językowe znaczenie tekstu jest jasne, wówczas -
zgodnie z zasadą clara non sunt interpretanda - nie ma potrzeby sięgania po inne,
pozajęzykowe metody wykładni. W takim wypadku wykładnia pozajęzykowa może
jedynie dodatkowo potwierdzać, a więc wzmacniać wyniki wykładni językowej
wykładnią systemową czy funkcjonalną. Podobnie ma się rzecz z wykładnią
tekstów prawnych, których sens językowy nie jest jednoznaczny z tego względu, że
tekst prawny ma kilka możliwych znaczeń językowych, a wykładnia funkcjonalna
(celowościowa) pełni rolę dyrektywy wyboru jednego z możliwych znaczeń
językowych. W obu wypadkach interpretator związany jest językowym znaczeniem
tekstu prawnego, znaczenie to stanowi zawsze granicę dokonywanej przez niego
wykładni. W pewnych szczególnych sytuacjach rola wykładni funkcjonalnej nie
będzie jednak ograniczać się wyłącznie do roli dyrektywy wyboru jednego ze
znaczeń językowych, ale może tworzyć swoiste, różne od alternatyw językowych,
znaczenie tekstu prawnego. Przyjęcie takiego swoistego znaczenia tekstu
prawnego, ustalonego na podstawie wykładni funkcjonalnej (celowościowej) będzie
prowadziło zawsze do wykładni rozszerzającej lub zwężającej (por. np. wyrok
Trybunału Konstytucyjnego z dnia 28 czerwca 2000 r., K 25/99, OTK 2000 nr 5,
poz. 141 oraz wyroki Sądu Najwyższego z dnia 8 stycznia 1993 r., III ARN 84/92,
OSNC 1993 nr 10, poz. 183, z dnia 8 maja 1998 r., I CKN 664/97, OSNC 1999 nr 1,
poz. 7, uchwały Sądu Najwyższego z dnia 3 listopada 1997 r., III ZP 38/97,
OSNAPiUS 1998 nr 8, poz. 234, z dnia 8 lutego 2000 r., I KZP 50/99, OSNKW
2000 nr 3-4, poz. 24 i uchwałę składu siedmiu sędziów Sądu Najwyższego z dnia
25 kwietnia 2003 r., III CZP 8/03, OSNC 2004 nr 1, poz. 1). Sąd Najwyższy
wielokrotnie zaś podkreślał, że przepisy regulujące system zabezpieczenia
społecznego ze względu na swoją istotę i konstrukcję podlegają wykładni ścisłej.
Nie powinno się więc stosować do nich wykładni celowościowej, funkcjonalnej lub
aksjologicznej w opozycji do wykładni językowej, jeżeli ta ostatnia prowadzi do
jednoznacznych rezultatów interpretacyjnych, a zatem nie można ich poddawać ani
wykładni rozszerzającej, ani zwężającej, modyfikującej wyczerpująco i
kazuistycznie określone przez ustawodawcę uprawnienia do świadczeń (por. np.
8
wyroki Sądu Najwyższego z dnia: 16 sierpnia 2005 r., I UK 378/04, OSNP 2006 nr
13 – 14, poz. 218; 23 października 2006 r., I UK 128/06, OSNP 2007 nr 23 – 24,
poz. 359; 29 stycznia 2008 r., I UK 239/07, OSNP 2009 nr 7 – 8, poz. 103; 4 marca
2008 r., II UK 129/07, OSNP 2009 nr 11 – 12, poz. 155; 19 maja 2009 r., III UK
6/09, LEX nr 509028).
Przy wykładni art. 7 pkt 3 ustawy o emeryturach pomostowych uciekanie się
do dyrektyw celowościowych, mimo ich subsydiarnego charakteru w stosunku do
wykładni językowej, i nadając im priorytetowe znaczenie w stosunku do pozostałych
typów wykładni nie jest uzasadnione. Wbrew stanowisku organu rentowego, pojęcie
„pracownik” zawarte w treści tego przepisu nie oznacza osoby aktualnie
zatrudnionej, bowiem legalna definicja pracownika w rozumieniu ustawy zawarta
jest w jej art. 2 pkt 3, który stanowi, że przez określenie pracownik rozumie się nie
tylko ubezpieczonego, o którym mowa w art. 6 ust. 1 pkt 1 oraz art. 8 ust. 1, 2a i
ust. 6 pkt 2 ustawy z dnia 13 października 1998 r. o systemie ubezpieczeń
społecznych, podlegającego ubezpieczeniu emerytalnemu z tytułu pracy w
szczególnych warunkach lub o szczególnym charakterze, ale również
ubezpieczonego, który przed dniem wejścia w życie ustawy z tytułu takiej pracy
podlegał ubezpieczeniu społecznemu lub zaopatrzeniu emerytalnemu, a więc
osobę niepozostającą aktualnie w stosunku pracy. Wskazać należy nadto, iż ilekroć
ustawodawca zastrzega spełnienie warunku uprawniającego do świadczeń z
ubezpieczeń społecznych w określonym czasie, daje temu wyraz wprost w treści
przepisu. Tytułem przykładu można przytoczyć § 7 pkt 2 rozporządzenia Rady
Ministrów z dnia 7 lutego 1983 r. w sprawie wieku emerytalnego pracowników
zatrudnionych w szczególnych warunkach lub w szczególnym charakterze, zgodnie
z którym prawo do emerytury w wieku obniżonym jest uzależnione od osiągnięcia
wieku emerytalnego wynoszącego 55 lat w czasie wykonywania pracy w
szczególnych warunkach, na stanowisku objętym wykazem działu II B załącznika
do tego rozporządzenia albo w czasie pracy, do której pracownik został skierowany,
stosownie do zaleceń lekarskich. Skoro więc art. 7 pkt 3 ustawy o emeryturach
pomostowych nie zastrzega warunku orzeczenia o niezdolności do pracy w trakcie
zatrudnienia na stanowiskach w szczególnych warunkach w hutnictwie, to nie ma
żadnych podstaw do stwierdzenia, że uprawnienie do emerytury pomostowej
9
uzależnione jest od takiej przesłanki. Znaczenie językowe przepisu jest zatem
jednoznaczne. Sąd Najwyższy orzekający w niniejszej sprawie uznaje za istotne
tylko to, aby w sprawie o emeryturę pomostową ubezpieczony legitymował się
wymaganym orzeczeniem lekarza medycyny pracy o niezdolności do wykonywania
prac w szczególnych warunkach, od których zależy ustalenie pomostowych
uprawnień emerytalnych (por. wyrok Sądu Najwyższego z dnia 7 lutego 2012 r., I
UK 276/11, dotychczas niepublikowany oraz wyrok Sądu Najwyższego z dnia 17
maja 2012 r., I UK 375/11, dotychczas niepublikowany). Ponadto w ocenie Sądu
Najwyższego art. 4 pkt 7 ustawy, który dla ustalenia prawa do emerytury
pomostowej wymaga rozwiązania z ubezpieczonym stosunku pracy, nie uzależnia
jej przyznania od określonego sposobu jego ustania, którego ustawa nie wskazuje,
ani nie wymaga związku rozwiązania stosunku pracy z orzeczoną stwierdzoną
niezdolnością do wykonywania prac w szczególnych warunkach, od których zależy
ustalenie pomostowych uprawnień emerytalnych. Dlatego pracownik, który po
wejściu w życie ustawy z dnia 19 grudnia 2008 r. o emeryturach pomostowych
(Dz.U. Nr 237, poz. 1658 ze zm.) podjął i wykonywał zatrudnienie w pełnym
wymiarze czasu pracy w szczególnym charakterze, nabywa prawo do emerytury
pomostowej bez względu na datę wydania przez lekarza medycyny pracy
orzeczenia o niezdolności do wykonywania prac w szczególnych warunkach
wymienionych w pkt 4-12 załącznika nr 1 do tej ustawy (art. 7 pkt 3 tej ustawy),
które ponadto nie musi mieć funkcjonalnego związku z rozwiązaniem stosunku
pracy. Innymi słowy przyczyna rozwiązania stosunku pracy nie ma istotnego
znaczenia przy ubieganiu się uprawnień emerytalnych z ustawy o emeryturach
pomostowych.
Mając na uwadze, że ustawa o emeryturach pomostowych dopuszcza
odstępstwa od przesłanki wymienionej w jej art. 4 pkt 6 przy przyjęciu przez Sąd
Apelacyjny, podczas ponownego rozpoznawania sprawy, daty rozwiązania
stosunku pracy wskazanej w świadectwie pracy, tj. 31 października 2008 r. – Sąd
ten winien rozważyć, czy w niniejszej sprawie ubezpieczony znajdował się w
szczególnej sytuacji, o której mowa w art. 49 ustawy o emeryturach pomostowych,
który stanowi, że prawo do emerytury pomostowej przysługuje również osobie,
która; 1) - po dniu 31 grudnia 2008 r. nie wykonywała pracy w szczególnych
10
warunkach lub o szczególnym charakterze, w rozumieniu art. 3 ust. 1 i 3, 2) -
spełnia warunki określone w art. 4 pkt 1-5 i 7 oraz art. 5-12; 3) - w dniu wejścia w
życie ustawy miała wymagany w przepisach, o których mowa w pkt 2, okres pracy
w szczególnych warunkach lub o szczególnym charakterze.
Z tych względów Sąd Najwyższy, na podstawie art. 39815
§ 1 k.p.c. i
art. 39821
w związku z art. 108 § 2 k.p.c., orzekł jak w sentencji.