Pełny tekst orzeczenia

Sygn. akt III CSK 270/11
POSTANOWIENIE
Dnia 16 maja 2012 r.
Sąd Najwyższy w składzie :
SSN Dariusz Zawistowski (przewodniczący)
SSN Marian Kocon
SSN Maria Szulc (sprawozdawca)
w sprawie z wniosku B. M.
przy uczestnictwie T. M.
o podział majątku wspólnego,
po rozpoznaniu na posiedzeniu niejawnym w Izbie Cywilnej
w dniu 16 maja 2012 r.,
skargi kasacyjnej uczestnika
od postanowienia Sądu Okręgowego z dnia 10 marca 2011 r.,
uchyla zaskarżone postanowienie i sprawę przekazuje do
ponownego rozpoznania Sądowi Okręgowemu w K.,
pozostawiając temu Sądowi rozstrzygnięcie o kosztach
postępowania kasacyjnego.
Uzasadnienie
2
Postanowieniem z dnia 5 listopada 2010 r. Sąd Rejonowy dokonał podziału
majątku wspólnego stron w ten sposób, że przyznał na wyłączną własność
wnioskodawczyni grobowiec czteroosobowy oraz bez rozliczania ich wartości środki
pieniężne w kwocie 108,36 zł zdeponowane na jej rachunku bankowym, a na
własność uczestnika przyznał nieruchomości oznaczone numerami ewidencyjnymi
111/1, 111/2, 157, 158, 200 i 201 położone w B. , nakłady w kwocie 108.299 zł na
nieruchomość stanowiącą jego odrębną własność oraz bez rozliczania ich wartości
środki pieniężne w kwotach 4,51 zł i 4653,76 zł, jak również bez obowiązku spłaty
samochód marki Opel Astra i ruchomości stanowiące wyposażenie domu
mieszkalnego. Wartość przedmiotu sporu ustalił na kwotę 421.905 zł i tytułem
dopłaty zasądził od uczestnika na rzecz wnioskodawczyni kwotę 204.952,50
złotych.
Sąd Okręgowy zmienił zaskarżone postanowienie w ten sposób, że
zasądzoną tytułem dopłaty kwotę 204.952, 50 zł rozłożył na dwie raty płatne –
pierwsza w kwocie 100.000 zł w terminie do dnia 30 czerwca 2011 r. i druga
w kwocie 104.952,50 zł w terminie do dnia 15 grudnia 2011 r. z odsetkami
ustawowymi w przypadku uchybienia terminu płatności którejkolwiek raty.
Sąd drugiej instancji zaaprobował ustalenia faktyczne dokonane przez Sąd
Rejonowy i przyjął je za własne. Sądy obu instancji ustaliły, że strony nabyły
na zasadach wspólności majątkowej małżeńskiej działki gruntu nr 111/1, 111/2,
157, 158, 201 i 200 o łącznej wartości 307.606 zł. Małżonkowie dokonali nakładów
na nieruchomość położoną w B. przy ul. W. stanowiącą majątek osobisty
uczestnika w kwocie 108.299 zł, jak również nabyli samochód osobowy Opel Astra,
ruchomości stanowiące wyposażenie domu mieszkalnego, grobowiec
czteroosobowy oraz środki pieniężne na rachunkach bankowych.
Przed rozwiązaniem związku małżeńskiego stron wyrokiem Sądu Okręgowego w K.
z dnia 12 listopada 2003 r. sygn. IC … wnioskodawczyni uzyskała orzeczenie
rozwodu Sądu Okręgowego Dystryktu Sądowego Numer Osiemnaście Stanu
Illinois w dniu 10 kwietnia 2001 r. Zawarła związek małżeński z H. A. w dniu 20
kwietnia 2001 r. i po jego śmierci w dniu 9 września 2001 r. nabyła znaczny majątek
w drodze dziedziczenia. Do majątku wspólnego nie zostały zaliczone kwoty 8103
USD, 9500 USD i 19.000 USD przekazane przez wnioskodawczynię z USA
3
przelewami bankowymi w dniach 3 lutego 2002 r., 3 kwietnia 2002 r. i 8 maja 2005
r. Łączna wartość majątku wspólnego stron została ustalona na kwotę 421.905 zł.
Sąd Okręgowy podzielił stanowisko Sądu pierwszej instancji co do braku
podstaw zaliczenia do majątku wspólnego stron tych składników majątku, które
wnioskodawczyni nabyła w drodze dziedziczenia po H. A., bowiem zgodnie z art.
33 pkt 2 k.r.o. stanowią one jej majątek osobisty. Nabycie nastąpiło na podstawie
poprawki do umowy powierniczej, którą rozporządził swoim majątkiem na wypadek
śmierci. Zbędne było zatem ustalenie, jaki majątek i jakiej wartości
wnioskodawczyni odziedziczyła. W ocenie Sądu drugiej instancji nie było także
konieczne ustalenie wysokości dochodów uzyskanych przez wnioskodawczynię w
USA, skoro z zeznań świadków wynika, że pieniądze przez nią przesyłane ze
Stanów były przeznaczane na inwestycje w domu przy ulicy W., a uczestnik nie
udowodnił, że wnioskodawczyni po śmierci drugiego męża pracowała i nabyła z
tego tytułu jakiś majątek. Wskazał, że zgodnie z art. 684 k.p.c. w zw. z art. 567 § 3
k.p.c. sąd z urzędu ustala skład spadku co oznacza, że samodzielnie podejmuje
decyzję co do składu majątku wspólnego małżonków niezależnie od stanowiska
stron, ale obowiązek wykazania, jakie składniki wchodzą do majątku wspólnego,
ciąży na małżonkach. Podzielił także pogląd Sądu pierwszej instancji, że
nieruchomości nabyte przez uczestnika w trybie ustawy z dnia 26 października
1971 r. o uregulowaniu własności gospodarstw rolnych (Dz. U. nr 27, poz. 250)
aktami własności ziemi, jak i objęte postanowieniem Sądu Rejonowego z dnia 21
listopada 1985 r. w sprawie I Ns …, jako nabyte w czasie trwania małżeństwa przez
jednego z małżonków, wchodzą na podstawie art. 31 § 1 k.r.o. do majątku
wspólnego. Odnosząc się do zarzutów wadliwej oceny dowodów uznał za
prawidłową ocenę dokonaną w zakresie nakładów na majątek osobisty uczestnika,
oraz ustalenia wartości nieruchomości, zwłaszcza w zakresie oceny ich położenia,
nieruchomości przyjętych do porównania wartości, oceny możliwości
inwestycyjnych i przyjęcia ich wartości jako działek pod zabudowę.
Uczestnik postępowania w skardze kasacyjnej, opartej na obu podstawach
określonych w art. 3983
§ 1 i 2 k.p.c. wniósł o uchylenie zaskarżonego
postanowienia i przekazanie sprawy Sądowi Okręgowemu w K. do ponownego
rozpoznania a także o uchylenie postanowienia Sądu Rejonowego z dnia 5
4
listopada 2010 r. i przekazanie sprawy temu Sądowi do ponownego rozpoznania.
W ramach pierwszej podstawy kasacyjnej zarzucił niewłaściwe zastosowanie art.
31, 33 i 45 Kodeksu rodzinnego i opiekuńczego w brzmieniu nadanym nowelizacją
z dnia 17 czerwca 2004 r. o zmianie ustawy Kodeks rodzinny i opiekuńczy oraz
niektórych ustaw (Dz. U. Nr 162, poz. 1691,dalej ustawa nowelizacyjna) oraz
naruszenie art. 31 k.r.o. i art. 6 k.c. w zw. z art. 31 k.r.o. w brzmieniu po nowelizacji
przez ich błędną wykładnię. W ramach drugiej podstawy zarzucił naruszenie – art.
328 § 2 k.p.c. w zw. z art. 391 § 1 k.p.c., - art. 227 k.p.c. w zw. z art. 217 § 2 k.p.c.
w zw. z art. 391 § 1 k.p.c., - art. 378 § 1 k.p.c. w zw. z art. 379 pkt 5 k.p.c., – art. 45
Konstytucji RP, - art. 224 § 1 k.p.c. w zw. z art. 391 § 1 k.p.c., - art. 214 § 1 k.p.c. w
zw. z art. 391 § 1 k.p.c. i art. 378 § 1 k.p.c. w zw. z art. 379 pkt 5 k.p.c., - art. 231
k.p.c. w zw. z art. 391 § 1 k.p.c., - art. 378 k.p.c., - art. 321 § 1 k.p.c. w zw. z art.
391 k.p.c., - art. 567 § 3, 622, 623, 625 i 628 k.p.c. w zw. z art. 391 § 1 k.p.c. oraz
art. 328 w zw. z art. 391 k.p.c.
Sąd Najwyższy zważył, co następuje:
W pierwszej kolejności należy się odnieść do zarzutu najdalej idącego,
a zatem do zarzutu nieważności postępowania uzasadnionego naruszeniem art.
214 § 1 k.p.c. w zw. z art. 391 § 1 k.p.c. i art. 378 § 1 k.p.c. w zw. z art. 379 pkt 5
k.p.c. wskutek oddalenia wniosku uczestnika postępowania o odroczenie rozprawy
apelacyjnej z powodu choroby i pobytu w szpitalu. Nieważność postępowania
z przyczyn określonych w art. 379 pkt 5 k.p.c. zachodzi wówczas, gdy strona
zostaje faktycznie pozbawiona możności działania. Stwierdzenie, czy taki stan
nastąpił wymaga po pierwsze rozważenia przez pryzmat konkretnych okoliczności
sprawy, czy sąd naruszył przepisy prawa procesowego, po drugie, czy uchybienie
to miało wpływ na możność działania strony, a po trzecie, czy pomimo zaistnienia
tych dwóch przesłanek strona mogła bronić swoich praw (wyroki Sądu
Najwyższego z dnia 3 lutego 2010 r., II CSK 404/09, z dnia 16 lipca 2009 r., II PK
13/09, z dnia 7 listopada 2007 r., II CSK 339/07 – niepubl.). Co do zasady choroba
strony uniemożliwiająca stawiennictwo na rozprawie stanowi przyczynę
nieobecności, którą w rozumieniu art. 214 k.p.c. należy zakwalifikować jako
przeszkodę, której nie można przezwyciężyć i obliguje ona sąd do odroczenia
rozprawy. Jeżeli jednak strona jest reprezentowana przez zawodowego
5
pełnomocnika, jej choroba nie ma wpływu na bieg postępowania chyba,
że konieczne jest dokonanie takich czynności procesowych, których pełnomocnik
za nią wykonać nie może lub, gdy stawiennictwo stron jest obowiązkowe.
W sprawie niniejszej takie okoliczności nie zachodziły, bowiem pełnomocnik mógł
sprecyzować stanowisko uczestnika zawarte w apelacji co do sposobu podziału
majątku wspólnego oraz złożyć dowód, który chciał powołać uczestnik. Apelacja
została wywiedziona w dniu 20 grudnia 2010 r., rozprawa apelacyjna odbyła się
w dniu 24 lutego 2011 r., a uczestnik postępowania przebywał w szpitalu od dnia
21 lutego 2011 r. Nie było zatem przeszkód do ustalenia stanowiska procesowego
z pełnomocnikiem, który był prawidłowo o terminie rozprawy powiadomiony,
zaś jego decyzja o niestawiennictwie na rozprawę nie powodowała konieczności
zastosowania art. 214 k.p.c. Nie został również naruszony art. 45 Konstytucji
Rzeczypospolitej Polskiej, który stanowi zasadę określaną mianem prawa do sądu.
Uczestnik postępowania tego prawa nie został pozbawiony – przeciwnie, jego
apelacja została przyjęta i rozpoznana, a w postępowaniu apelacyjnym był
prawidłowo reprezentowany.
Zarzut naruszenia art. 231 § 1 k.p.c. w zw. z art. 391 k.p.c. poprzez
przekroczenie granic swobodnej oceny dowodów prowadzi do niedopuszczalnego
zakwestionowania ustaleń faktycznych. Zawarty w art. 3983
§ 3 k.p.c. zakaz oparcia
skargi kasacyjnej na zarzutach dotyczących ustalenia faktów lub oceny dowodów
oznacza również niedopuszczalność powoływania się przez skarżącego na te błędy
postępowania, które dotyczą bezdowodowego ustalenia przez sąd faktów
stanowiących podstawę faktyczną rozstrzygnięcia. Są to fakty powszechnie znane
lub znane sądowi urzędowo (art. 228 § 1 k.p.c.), fakty przyznane w toku
postępowania, jeżeli przyznanie nie budzi wątpliwości (art. 229 k.p.c.), fakty
niezaprzeczone (art. 230 k.p.c.). Zasada ta dotyczy także faktów, których sąd
uznaje za ustalone, jeżeli wniosek taki można wyprowadzić z innych ustalonych
faktów (domniemanie faktyczne – art. 231 k.p.c.). Zarzuty naruszenia art. art. 227
k.p.c. w zw. z art. 217 § 2 k.p.c. w zw. z art. 391 § 1 k.p.c. i art. 224 § 1 k.p.c. w zw.
z art. 391 § 1 k.p.c. zmierzają do zakwestionowania prawidłowości postępowania
przed Sądem drugiej instancji, bowiem skarżący zarzuca bezzasadne pominięcie
jego wniosku o przeprowadzenie dowodu z informacji od wskazanych z nazwy
6
i adresu urzędów i instytucji w Stanach Zjednoczonych co do stanu majątku
zgormadzonego przez wnioskodawczynię w czasie pobytu w tym kraju w trakcie
trwania wspólności ustawowej małżeńskiej, a w rezultacie przedwczesne
zamknięcie rozprawy. Zarzut ten nie może być uwzględniony, bowiem uczestnik nie
złożył takiego wniosku w apelacji. Zgłaszał go na etapie postępowania przed
Sądem pierwszej instancji, a w apelacji podważał trafność odmowy dopuszczenia
dowodu przez Sąd Rejonowy. W konsekwencji Sąd Okręgowy nie miał podstaw do
prowadzenia postępowania dowodowego, a zatem chybione jest twierdzenie
o wadliwości pominięcia wniosku przez sąd odwoławczy oraz o przedwczesności
zamknięcia rozprawy. Nietrafny jest argument, że na podstawie art. 32 k.r.o.,
obowiązującego przed wejściem w życie ustawy nowelizującej, Sąd drugiej instancji
miał obowiązek rozliczenia dochodów z majątku odrębnego zgromadzonego przez
wnioskodawczynię, bowiem uczestnik takiego wniosku nie złożył w toku całego
postępowania. W postępowaniu apelacyjnym złożenie takiego wniosku jest
niedopuszczalne w świetle art. 383 k.p.c. w zw. z art. 13 § 2 k.p.c.
Przepis art. 378 k.p.c. nakazuje sądowi drugiej instancji rozpoznanie sprawy
w granicach apelacji, które zakreśla zakres zaskarżenia i rodzaj zarzutów.
Oznacza to zarówno zakaz wykraczania przez sąd odwoławczy poza te granice,
jak i nakaz wzięcia pod uwagę i rozważenia wszystkich podniesionych w apelacji
zarzutów i wniosków. Wbrew twierdzeniu skarżącego, Sąd Okręgowy odniósł się do
zarzutów dotyczących zasad zaliczania składników majątku objętego wnioskiem
o podział do majątku osobistego stron oraz wartości nieruchomości z tym, że nie
podzielił stanowiska skarżącego. Tak więc, w zakresie wskazanym w skardze
naruszenie art. 378 k.p.c. nie nastąpiło.
Zasadny jest natomiast zarzut naruszenia art. 321§ 1 k.p.c. w zw. z art. 391
k.p.c. Zgodnie z art. 622 k.p.c., stosowanym odpowiednio poprzez artykuł 688 k.p.c.
i 567 § 3 k.p.c., zasadą jest wydanie postanowienia w przedmiocie podziału
majątku wspólnego odpowiadającego treści zgodnego wniosku stron. W braku
takiego wniosku sąd dokonuje podziału w naturze stosując reguły określone w art.
623 k.p.c. Przed Sądem Rejonowym strony zgodnie wniosły o przyznanie części
składników majątku wnioskodawczyni lub uczestnikowi oraz o przyznanie
wszystkich nieruchomości uczestnikowi. Wnioski były natomiast rozbieżne co do
7
rozliczeń. Uczestnik wnioskował o uwzględnienie w rozliczeniu majątku, który
wnioskodawczyni nabyła w Stanach Zjednoczonych i nie obciążanie go na jej rzecz
dopłatą, natomiast wnioskodawczyni twierdząc, że stanowi on jej majątek odrębny,
żądała dopłaty. W apelacji uczestnik podtrzymał wniosek o przyznanie mu
wszystkich nieruchomości bez spłaty, ale złożył także wniosek alternatywny na
wypadek uznania, że brak jest podstaw do rozliczenia majątku zgromadzonego
przez wnioskodawczynię za granicą i wnosił o przyznanie na rzecz
wnioskodawczyni działki nr 111/2, która swą wartością wyczerpuje kwotę dopłaty.
Postępowanie apelacyjne, chociaż odwoławcze i kontrolne, ma charakter
postępowania rozpoznawczego. Sąd drugiej instancji również w postępowaniu
nieprocesowym zachowuje charakter instancji merytorycznej co oznacza,
że dokonuje własnych ustaleń i poddaje je ocenie pod kątem prawa materialnego
(art. 382 k.p.c. w zw. z art. 13 § 2 k.p.c.). Sąd Okręgowy miał zatem obowiązek
rozważyć prawidłowość dokonanego podziału majątku wspólnego w świetle
zmodyfikowanego wniosku uczestnika, bowiem zmiana wniosku strony
w przedmiocie sposobu podziału wywołana rozstrzygnięciem Sądu pierwszej
instancji jest dopuszczalna na etapie postępowania apelacyjnego. Sąd odwoławczy
może dokonać tego podziału w sposób odmienny i odmiennie ukształtować dopłaty
pieniężne, albo dokonać sprzedaży określonych składników majątku i uzyskaną
sumę objąć rozliczeniem (wyrok Sądu Najwyższego z dnia 5 marca 2008 r., V CSK
447/07, niepubl.). Konieczność wykazania, że zaszły nowe okoliczności (art. 381
k.p.c.) odnosi się jedynie do sytuacji, gdy w wypadku całkowicie zgodnych
wniosków, zgoda na dany sposób podziału zostaje odwołana. W uzasadnieniu
zaskarżonego postanowienia brak jest motywów pominięcia wniosku uczestnika
i nie dokonania podziału w naturze oraz obciążenia go dopłatą w zasądzonej
wysokości. Mieć przy tym należy na uwadze, że ustalenie wartości przedmiotów
wchodzących w skład majątku wspólnego następuje według stanu z chwili
orzekania, a zatem istotne dla ustalenia wartości nieruchomości jest przeznaczenie
gruntu w tej dacie, a jego ustalenie następuje na podstawie art. 154 pkt 2 i 3 ustawy
z dnia 21 sierpnia 1997 r. o gospodarce nieruchomościami (Dz. U. z 2004 r., Nr
261, poz. 2603 ze zm.). W braku, zatem miejscowego planu zagospodarowania
przestrzennego decydujące dla określenia przeznaczenia nieruchomości są dane
8
zawarte w studium uwarunkowań i kierunków zagospodarowania przestrzennego
gminy, albo decyzji o warunkach zabudowy i zagospodarowania terenu, jeżeli
została wydana. Czyni to zasadnym zarówno omawiany zarzut, jak i zarzut
naruszenia w tym zakresie art. 328 § 1 k.p.c. w zw. z art. 391 § 1 k.p.c., bowiem
orzeczenie w tej części nie poddaje się kontroli kasacyjnej.
Zarzut naruszenia art. 328 w zw. z art. 391 § 1 k.p.c., uzasadniony nie
wskazaniem podstawy prawnej rozstrzygnięcia wobec wadliwego wskazania
przepisów art. 31, 33 pkt 2, 33 pkt 10 i 45 kro w brzmieniu nadanym ustawą
nowelizacyjną, wiąże się z zarzutem naruszenia prawa materialnego przez
niewłaściwe zastosowanie art. 31, 33 i 45 kro w brzmieniu nadanym tą ustawą.
Jest to zarzut słuszny, bowiem zgodnie z art. 5 ust. 5 pkt 3 tej ustawy do podziału
majątku oraz zwrotu wydatków i nakładów dokonanych z majątku wspólnego na
majątek osobisty lub z majątku osobistego na majątek wspólny stosuje się przepisy
Kodeksu rodzinnego i opiekuńczego w brzmieniu obowiązującym przed dniem
wejścia w życie ustawy, jeżeli wspólność majątkowa małżeńska ustała przed
wejściem ustawy w życie. Skoro wspólność małżeńska stron ustała w dniu
12 listopada 2003 r., zastosowanie mają przepisy w brzmieniu sprzed wejścia
w życie ustawy nowelizującej. Z nazewnictwa odmiennego w obu stanach
prawnych (majątek osobisty - majątek odrębny; majątek wspólny – majątek
dorobkowy) oraz z numeracji nie istniejącej przed wejściem w życie ustawy
nowelizującej wynika, że Sąd Okręgowy zastosował wymienione przez siebie
przepisy w wersji wprowadzonej tą ustawą. O ile zasada powstania wspólności
ustawowej małżeńskiej określona w obu wersjach artykułów 31 i 31 § 1 kro nie
uległa zmianie, o tyle brzmienie art. 31 § 2 i 33 jest częściowo nowe, a powołane
w uzasadnieniu punkty tych przepisów nie dotyczą omawianych w nim kwestii.
Zasadnie zatem skarżący wskazał na powyższe uchybienie.
Nie są zasadne zarzuty naruszenia art. 31 kro w brzmieniu po wejściu
w życie ustawy nowelizacyjnej oraz art. 6 k.c. w zw. z art. 31 kro. Po pierwsze, Sąd
Okręgowy zakwalifikował mienie nabyte przez wnioskodawczynię jako jej majątek
osobisty, a skarżący nie zarzuca naruszenia art. 33 pkt 2 k.r.o. Po drugie Sąd
drugiej instancji ustalił, że wnioskodawczyni nabyła to mienie w drodze
dziedziczenia, a zarzut w istocie zmierza do niedopuszczalnego podważenia tego
9
ustalenia. Po trzecie fakt, że umowa powiernicza nie jest czynnością prawną znaną
polskiemu porządkowi prawnemu, nie powoduje nieskuteczności nabycia tego
mienia w drodze dziedziczenia przez wnioskodawczynię. I po czwarte, zawarcie
przez wnioskodawczynię bigamicznego małżeństwa z H. A. pozostaje bez
znaczenia dla nabycia przez nią mienia w drodze dziedziczenia na podstawie
poprawki do umowy powierniczej. Nie zachodzi również naruszenie art. 6 k.c. w zw.
z art. 31 k.r.o. W sprawie o podział majątku wspólnego obowiązek wskazania
składników tego majątku oraz udowodnienie, że istotnie wchodzą w jego skład,
spoczywa na stronach. Wniosek uczestnika sprowadzał się natomiast do żądania
poszukiwania przez Sąd pierwszej instancji majątku, który mogłaby posiadać
wnioskodawczyni na terenie Stanów Zjednoczonych.
Mając na uwadze powyższe uchybienia orzeczono jak w sentencji
na podstawie art. 39815
k.p.c.
jw