Pełny tekst orzeczenia

Sygn. akt I PK 4/12
WYROK
W IMIENIU RZECZYPOSPOLITEJ POLSKIEJ
Dnia 4 czerwca 2012 r.
Sąd Najwyższy w składzie :
SSN Teresa Flemming-Kulesza (przewodniczący)
SSN Bogusław Cudowski
SSN Jolanta Strusińska-Żukowska (sprawozdawca)
w sprawie z powództwa K.P.
przeciwko L.N.
o ustalenie,
po rozpoznaniu na posiedzeniu niejawnym w Izbie Pracy, Ubezpieczeń
Społecznych i Spraw Publicznych w dniu 4 czerwca 2012 r.,
skargi kasacyjnej powódki od wyroku Sądu Okręgowego - Sądu Pracy i
Ubezpieczeń Społecznych w K.
z dnia 21 czerwca 2011 r., sygn. akt […],
uchyla zaskarżony wyrok i przekazuje sprawę Sądowi
Okręgowemu - Sądowi Pracy i Ubezpieczeń Społecznych w K.
do ponownego rozpoznania oraz orzeczenia o kosztach
postępowania kasacyjnego.
2
UZASADNIENIE
Sąd Okręgowy – Sąd Pracy w K. wyrokiem z dnia 21 czerwca 2011 r. oddalił
apelację powódki od wyroku Sądu Rejonowego […] w K. z dnia 28 stycznia 2011 r.,
którym oddalono powództwo K.P. przeciwko L.N., prowadzącemu przedsiębiorstwo
pod nazwą [….] „P” w K. o ustalenie, że z dniem 23 czerwca 2010 r. nabyła prawo
do urlopu na warunkach urlopu macierzyńskiego w związku z przyjęciem na
wychowanie W.P., urodzonej […] 2010 r. i wystąpieniem do sądu opiekuńczego o
przysposobienie małoletniej.
Sąd odwoławczy przyjął za własne ustalenia faktyczne poczynione przez
Sąd pierwszej instancji, zgodnie z którymi powódka była zatrudniona u pozwanego
od 1 października 2009 r. do 30 czerwca 2010 r. Z dniem 17 czerwca 2010 r. E.P.,
matka małoletniej W.P.+, urodzonej […] 2010 r., powierzyła dziecko opiece
powódki i jej męża – P.P. – wyrażając zgodę na pełne przysposobienie małoletniej
przez małżonków P.. Począwszy od 17 czerwca 2010 r. W.P. przebywa w miejscu
zamieszkania małżonków P., gdzie również jest zameldowana. W dniu 23 czerwca
2010 r. powódka i jej mąż złożyli w Sądzie Rejonowym w S. wniosek o
przysposobienie małoletniej, a sprawa jest w toku. Postanowieniem z dnia 6 lipca
2010 r. Sąd Rejonowy w S. oddalił wniosek małżonków P. o zabezpieczenie przez
przyznanie pieczy nad dzieckiem do czasu prawomocnego zakończenia
postępowania w sprawie o przysposobienie. Pismem z dnia 25 czerwca 2010 r.,
doręczonym pozwanemu 28 czerwca 2010 r., powódka wniosła o udzielenie jej
urlopu macierzyńskiego z tytułu przysposobienia dziecka, poczynając od 23
czerwca 2010 r. Pozwany w odpowiedzi na ten wniosek poinformował powódkę o
konieczności dołączenia postanowienia sądu o powierzeniu pieczy nad małoletnią
od 23 czerwca 2010 r. i zaznaczył, że do czasu uzupełnienia tego braku sprawa nie
zostanie pozytywnie załatwiona. Kolejnymi pismami z dnia 5 i 8 lipca 2010 r.,
skierowanymi do pozwanego, powódka, powołując się na odpowiedź Departamentu
Prawnego Głównego Inspektoratu Pracy, wskazała, że brak jest podstaw do
twierdzenia, iż warunkiem uzyskania urlopu na warunkach urlopu macierzyńskiego
jest przyznanie przez sąd pieczy nad dzieckiem, wystarczy bowiem samo
3
wystąpienie o przysposobienie dziecka. Pozwany jednak pozostał przy swoim
stanowisku.
Sąd drugiej instancji uznał również za trafną ocenę prawną tego stanu
faktycznego, wskazując że zgodnie z art. 183 § 1 k.p. prawo do urlopu na
warunkach urlopu macierzyńskiego uzależnione jest od kumulatywnego spełnienia
przez pracownika dwóch przesłanek: przyjęcia dziecka na wychowanie i
wystąpienia do sądu opiekuńczego z wnioskiem o wszczęcie postępowania w
sprawie jego przysposobienia. W ocenie Sądu odwoławczego, dokonując wykładni
pojęcia „przyjęcie dziecka na wychowanie” Sąd Rejonowy trafnie stwierdził, że
czynność ta musi być zgodna z prawem, co oznacza, iż przyjęcie dziecka na
wychowanie musi mieć ważną i zgodną z obowiązującymi przepisami podstawę
prawną. Ze względu na wynikające z art. 365 k.p.c. związanie prawomocnym
orzeczeniem Sądu Rejonowego w S. oddalającym wniosek powódki o
zabezpieczenie na czas trwania postępowania o przysposobienie małoletniej
zasadnie też przyjął, że dziecko przebywa u powódki bez podstawy prawnej.
Wykładnia art. 183 § 1 k.p. nie może zaś prowadzić do wniosku, że spełnieniem
zawartej w nim przesłanki jest faktyczne przyjęcie dziecka na wychowanie.
Zakładając racjonalność ustawodawcy, należy bowiem uznać, że przepisy
poszczególnych dziedzin prawa są spójne, wobec czego nielogicznym byłoby
przyjęcie, że przepisy te dopuszczają uznanie stanu faktycznego przed stanem
prawnym. Taka sytuacja rodziłaby bowiem negatywne skutki polegające na
udzieleniu urlopu macierzyńskiego osobom nieuprawnionym, co w konsekwencji
prowadziłoby do nadużyć. Przyjęcie stanu faktycznego jako uzasadniającego
zastosowanie art. 183 § 1 k.p. mogłoby doprowadzić do bezprawnego korzystania
przez powódkę z urlopu macierzyńskiego, gdyby wniosek o przysposobienie został
oddalony. Prawidłowo, zdaniem Sądu Okręgowego, Sąd pierwszej instancji odniósł
się też do pisemnej deklaracji matki małoletniej W.P. z dnia 17 czerwca 2010 r.,
wskazując że nie wywołuje ona żadnych skutków prawnych w świetle art. 1192
k.r.o., ponieważ zgoda rodziców na przysposobienie dziecka nie może być
wyrażona wcześniej niż po upływie sześciu tygodni od jego urodzenia.
W skardze kasacyjnej od wyroku Sądu Okręgowego powódka zarzuciła
naruszenie:
4
1. art. 365 i 366 k.p.c., przez wadliwe przyjęcie, że w niniejszej sprawie doszło
do wydania postanowienia prejudycjalnego, a zatem w jego zakresie
zachodzi res iudicata;
2. art. 183 § 1 k.p., przez jego błędną wykładnię, polegającą na przyjęciu, że
czynność „przyjęcia dziecka na wychowanie” nie oznacza zdarzenia czysto
faktycznego, tj. wykładnię, że „przyjęcie dziecka na wychowanie” musi
wynikać z postanowienia sądu w przedmiocie powierzenia pieczy nad
małoletnim.
Opierając skargę na takich podstawach, powódka wniosła o uchylenie
zaskarżonego wyroku, a także uchylenie wyroku Sądu Rejonowego i orzeczenie co
do istoty sprawy przez uwzględnienie powództwa w całości oraz zasądzenie od
pozwanego kosztów postępowania, ewentualnie o uchylenie wyroków Sądów obu
instancji i przekazanie sprawy Sądowi Rejonowemu do ponownego rozpoznania i
rozstrzygnięcia o kosztach postępowania.
W skardze kasacyjnej powódka zaznaczyła, że w dniu 22 marca 2011 r. sąd
rodzinny wydał postanowienie o powierzeniu jej i mężowi pieczy nad małoletnią, a
w dniu 19 kwietnia 2011 r. – postanowienie o przysposobieniu przez małżonków
W.P.
Sąd Najwyższy zważył, co następuje:
Na wstępie wskazać należy, że skarga kasacyjna powódki została
rozpoznana na posiedzeniu niejawnym, a nie na rozprawie, o co wnioskowała
skarżąca, albowiem w sprawie zachodziła przede wszystkim potrzeba dokonania
wykładni art. 183 § 1 k.p. (art. 39811
§ 1 k.p.c.). Ustawodawca w art. 183 § 1 k.p.
przyznał prawo do urlopu na warunkach urlopu macierzyńskiego pracownikowi,
który przyjął dziecko na wychowanie i złożył wniosek o wszczęcie postępowania w
sprawie w jego przysposobienia. Od spełnienia takich warunków było uzależnione
prawo do przedmiotowego urlopu od chwili wejścia w życie Kodeksu pracy, wobec
czego nie budzi wątpliwości, że pod pojęciem „przyjęcia dziecka na wychowanie”
nie można rozumieć określenia przed sąd opiekuńczy przed orzeczeniem
przysposobienia osobistej styczności przysposabiającego z przysposabianym w
5
formie pieczy nad dzieckiem, o czym mowa w art. 1201
§ 1 i 2 k.r.o., gdyż ten
przepis został dodany do Kodeksu rodzinnego i opiekuńczego dopiero w 1995 roku.
Trudno przyjąć także, iż ustawodawcy chodziło o powierzenie opieki nad dzieckiem
na czas trwania postępowania o przysposobienie w formie zabezpieczenia, bowiem
w treści art. 183 § 1 k.p. nie ma mowy o uzależnieniu prawa do urlopu od
legitymowania się wydanym przez sąd opiekuńczy postanowieniem
zabezpieczającym, lecz jedynie od przyjęcia dziecka na wychowanie i złożenia
wniosku w sprawie jego przysposobienia. Kodeks rodzinny i opiekuńczy nie
posługuje się pojęciem „przyjęcia dziecka na wychowanie”, stąd dla odkodowania
jego znaczenia należy odwołać się do innych aktów prawnych, w szczególności zaś
do treści art. 69 ustawy z dnia 17 grudnia 1998 r. o emeryturach i rentach z
Funduszu Ubezpieczeń Społecznych (jednolity tekst. Dz. U. 2009 r. Nr 153, poz.
1227 ze zm.; dalej jako: ustawa emerytalna), który stanowi o warunkach
uprawniających do renty rodzinnej przyjętych na wychowanie i utrzymanie wnuków,
rodzeństwa i innych dzieci. Wynika z niego zaś, że przyjęte na wychowanie i
utrzymanie wnuki, rodzeństwo i inne dzieci, o których mowa w art. 67 ust. 1 pkt 2,
mają prawo do renty rodzinnej, jeżeli spełniają warunki określone w art. 68, a
ponadto:
1. zostały przyjęte na wychowanie i utrzymanie co najmniej na rok przed
śmiercią ubezpieczonego (emeryta lub rencisty), chyba że śmierć była
następstwem wypadku, oraz
2. nie mają prawa do renty po zmarłych rodzicach, a gdy rodzice żyją, jeżeli:
a) nie mogą zapewnić im utrzymania albo
b) ubezpieczony (emeryt lub rencista) lub jego małżonek był ich opiekunem
ustanowionym przez sąd.
Biorąc pod uwagę treść zwłaszcza pkt 2 w art. 69 ustawy emerytalnej, nie
można mieć wątpliwości, że „przyjęcie na wychowanie” nie jest równoznaczne z
formalnym ustanowieniem opieki przez sąd. Ustawodawca wyraźnie bowiem
odróżnia dzieci, w stosunku do których ubezpieczony został przez sąd ustanowiony
opiekunem (lit. b), od tych, wobec których nie przysługuje mu ten formalny status
(lit. a), określając obie te grupy mianem „przyjęte na wychowanie i utrzymanie”
(art. 69 pkt 1 in principio ustawy emerytalnej). Jak wyjaśnił Sąd Najwyższy w
6
wyroku z dnia 4 listopada 2009 r., I UK 142/09 (LEX nr 564770), przyjęcie na
wychowanie w rozumieniu art. 69 ustawy emerytalnej oznacza, że „nie ma
rodziców, którzy realizowaliby wychowanie, bądź też rodzice (rodzic) nie realizują
obowiązku wychowywania i obowiązek ten, łącznie z dostarczaniem utrzymania,
przejmują dziadkowie. Przez przyjęcie na wychowanie należy rozumieć stałe
sprawowanie pieczy na dzieckiem, polegające na opiece nad nim, przekazywaniu
mu wiedzy, zapewnieniu osiągnięcia rozwoju fizycznego i psychicznego oraz
doprowadzeniu do samodzielności. Przyjęcie na wychowanie oznacza również
podejmowanie w imieniu dziecka istotnych decyzji związanych z jego egzystencją,
edukacją i procesem wychowawczym, a zatem w istocie przejęcie
odpowiedzialności za proces wychowawczy”. Chodzi zatem o faktyczne
sprawowanie opieki nad dzieckiem.
Nie można uznać, że pojęcie „przyjęcia dziecka na wychowanie" zawarte w
art. 183 § 1 k.p. posiada jakąś inną treść normatywną, niż określeniu temu nadają
przepisy z zakresu ubezpieczeń społecznych. Oznacza zatem faktyczne
sprawowanie opieki nad dzieckiem, niezależnie od formalnego statusu jego
opiekuna. Za taką interpretacją przemawia nie tylko reguła spójności systemu
prawa, będąca jedną z naczelnych zasad procesu legislacyjnego, która nakazuje
przyjmować tożsamość treści tych samych pojęć mimo ich zamieszczenia w
różnych aktach prawnych, ale także zbliżone funkcje, jakie pełnią przepisy art. 183
§ 1 k.p. i art. 69 ustawy emerytalnej. Chodzi w nich bowiem przede wszystkim o
dobro dziecka, tj. zagwarantowanie mu faktycznej opieki (i zapewnienie środków na
utrzymanie w wypadku śmierci faktycznego opiekuna odnośnie do art. 69 ustawy
emerytalnej), co wymaganie prawnego uregulowania sytuacji jego faktycznego
opiekuna mogłoby co najmniej utrudnić, a niekiedy nawet uniemożliwić.
W takiej sytuacji przyznać należy rację skarżącej, że art. 183 § 1 k.p. nie
uzależnia prawa do urlopu na warunkach urlopu macierzyńskiego od uzyskania
przez pracownika postanowienia o powierzeniu pieczy nad dzieckiem w trybie
art. 1201
k.r.o., wobec czego stanowisko Sądu drugiej instancji o związaniu
postanowieniem Sądu Rejonowego w S. o oddaleniu wniosku powódki w
przedmiocie powierzenia pieczy nad małoletnią W.P. naruszało art. 365 § 1 k.p.c.,
bowiem nie było go można uznać za prejudykat dla niniejszej sprawy.
7
Trafnie skarżąca zarzuciła również naruszenie art. 183 § 1 k.p., przez
dokonanie takiej jego wykładni, która pojęcie „przyjęcia dziecka na wychowanie”
sprowadza wyłącznie do formalnego ustanowienia pracownika opiekunem dziecka
na czas trwania postępowania w sprawie o przysposobienie, z pominięciem takich
sytuacji, jak występująca w sprawie niniejszej, w których wnioskujący o urlop
faktycznie opiekuje się małoletnim, o którego przysposobienie wystąpił.
Z tych względów Sąd Najwyższy orzekł jak w sentencji (art. 39815
§ 1 k.p.c. i
art. 39821
w związku z art. 108 § 2 k.p.c.).
/tp/