Pełny tekst orzeczenia

Sygn. akt I CSK 220/12
POSTANOWIENIE
Dnia 20 czerwca 2012 r.
Sąd Najwyższy w składzie :
SSN Grzegorz Misiurek (przewodniczący)
SSN Irena Gromska-Szuster (sprawozdawca)
SSN Krzysztof Strzelczyk
w sprawie z wniosku Skarbu Państwa – Prezydenta Miasta Stołecznego Warszawy
o założenie księgi wieczystej dla nieruchomości,
po rozpoznaniu na posiedzeniu niejawnym
w Izbie Cywilnej w dniu 20 czerwca 2012 r.,
skargi kasacyjnej wnioskodawcy
od postanowienia Sądu Okręgowego
z dnia 7 listopada 2011 r.,
oddala skargę kasacyjną.
2
Uzasadnienie
Skarb Państwa reprezentowany przez Prezydenta m. st. Warszawy wnosił
o założenie księgi wieczystej dla nieruchomości gruntowej, szczegółowo opisanej
we wniosku, położonej przy ul. C., a także o wpisanie w nowo założonej księdze
wieczystej Skarbu Państwa jako właściciela na podstawie art. 713 Kodeksu
Napoleona (dalej: „KN”).
Sąd Rejonowy postanowieniem z dnia 20 czerwca 2011 r. oddalił powyższy
wniosek, a Sąd Okręgowy zaskarżonym postanowieniem z dnia 7 listopada 2011r.
oddalił apelację wnioskodawcy.
Sądy obu instancji uznały, że wnioskodawca nie wykazał przesłanek nabycia
własności przedmiotowej nieruchomości na podstawie art. 713 KN. Z załączonych
do wniosku dwóch wypisów z rejestru gruntów wraz z wyrysami z mapy
ewidencyjnej gruntów wynika m.in., że właściciel przedmiotowych działek jest
nieustalony, a jako władającego wskazano Prezydenta m. st. Warszawy.
Z dokumentów tych wynika też, iż działki nie były objęte działaniem dekretu
z 26 października 1945 r. o własności i użytkowaniu gruntów na obszarze
m. st. Warszawy oraz że są niehipotekowane. W ocenie Sądów brak informacji
w ewidencji gruntów i budynków o właścicielu, księdze wieczystej, księdze
wieczystej dawnej lub zbiorze dokumentów nie jest wystarczającą podstawą do
stwierdzenia, że Skarb Państwa stał się właścicielem przedmiotowych działek na
podstawie art. 713 KN. Przepis ten został uchylony z dniem 1 stycznia 1947 r.
i koniecznym warunkiem dokonania obecnie na jego podstawie wpisu Skarbu
Państwa jako właściciela nieruchomości było wykazanie przez wnioskodawcę
niezbędnych przesłanek wymaganych tym przepisem w dacie jego obowiązywania,
tj. w okresie przed dniem 1 stycznia 1947 r. Natomiast wszystkie załączone do
wniosku dokumenty odnosiły się do obecnej sytuacji nieruchomości. Sąd Okręgowy
stwierdził, że wnioskodawca żądając wpisu swojego prawa własności na podstawie
art. 713 KN powinien wykazać, że nieruchomość nie miała właściciela w dacie
obowiązywania przepisu. Wprawdzie na tą okoliczność nie jest możliwe
przedstawienie dokumentu, lecz podlega ona badaniu, co wykracza poza kognicję
3
sądu wieczystoksięgowego. Dopuszczalne jest, co do zasady, przyjęcie wyłącznie
przepisu prawa jako samoistnej podstawy nabycia własności, jednakże taka
możliwość istnieje tylko wtedy, gdy nie ma żadnych wątpliwości co do stanu
prawnego nieruchomości. Natomiast w rozpoznawanej sprawie, zdaniem Sądu
Okręgowego, wątpliwości takie istnieją, a ich usunięcie w sposób proponowany
przez wnioskodawcę, tj. przez dokonanie ogłoszeń w trybie art. § 24 ust. 1
Rozporządzenia Ministra Sprawiedliwości z dnia 17 września 2001 r. w sprawie
prowadzenia ksiąg wieczystych i zbiorów dokumentów (Dz. U. Nr 102, poz. 1127,
ze zm. – dalej: „rozp. z dnia 17 września 2001r.”), jest niedopuszczalne gdyż
zakresem tej regulacji objęta jest sytuacja, gdy osoba składająca wniosek
o założenie księgi wieczystej dysponuje dokumentem wskazującym, że
najprawdopodobniej jest właścicielem, ale nie jest to dokument wystarczający do
założenia księgi wieczystej i wpisania jej prawa w zwykłym trybie. Takich
dokumentów wnioskodawca nie przedstawił, ani się na nie powoływał. Za
uwzględnieniem wniosku nie może przemawiać domniemanie prawne wynikające
z art. 713 Kodeksu Napoleona, ponieważ na podstawie art. 234 k.p.c. w zw. z art.
13 § 2 k.p.c. domniemanie to może być obalone, a ograniczony zakres kognicji
sądu wieczystoksięgowego wyłącza taką możliwość.
W skardze kasacyjnej wnioskodawca w ramach pierwszej podstawy zarzucił
naruszenie art. 713 KN przez niewłaściwe zastosowanie polegające na uznaniu, iż
przepis ten i wynikające z niego domniemanie prawne, nie może stanowić
podstawy wpisu prawa własności w księdze wieczystej na rzecz Skarbu Państwa.
W ramach drugiej podstawy zarzucił naruszenie: art. 6268
§ 1 i 2 k.p.c. w zw.
§ 19 ust. 1, 20, 22, 23 i § 24 rozp. z dnia 17 września 2001 r. przez ich niewłaściwe
zastosowanie na skutek nie przeprowadzenia postępowania dowodowego z urzędu
oraz nie dokonania obwieszczenia publicznego w sytuacji, gdy wniosek o wpis
prawa własności ma nastąpić na podstawie przepisu prawa, a nieruchomość której
wniosek dotyczy nie ma założonej księgi wieczystej; art. 234 k.p.c. i 244 k.p.c.
w zw. z art. 13 § 2 k.p.c. w zw. z art. 391 § 1 k.p.c. oraz w zw. z art. 713 KN przez
ich niezastosowanie w wyniku pominięcia domniemania, że nieruchomości,
w stosunku do których nie istnieją jakiekolwiek tytuły prawne na rzecz osób
prywatnych stanowią własność publiczną; art. 6269
k.p.c. przez uznanie, że brak
4
podstaw do dokonania wpisu oraz założenia księgi wieczystej, mimo że
wnioskodawca powołał się na nabycie własności nieruchomości z mocy prawa
wskazując stosowne przepisy.
Sąd Najwyższy zważył, co następuje:
Przepis art. 713 KN, stanowiący, że „dobra nie mające właściciela należą do
państwa”, obowiązywał na części ziem polskich w okresie od 22 lipca 1807 r. do
31 grudnia 1946 r. i został uchylony z dniem 1 stycznia 1947 r. w wyniku wejścia
w życie art. III § 1 pkt 1 dekretu Rady Ministrów z dnia 11 października 1946 r. –
Przepisy wprowadzające prawo rzeczowe i prawo o księgach wieczystych (Dz. U.
Nr 57, poz. 321). Stanowił on źródło nabycia przez państwo własności rzeczy:
ruchomych i nieruchomości, nie posiadających właściciela, a zatem w oparciu o ten
przepis państwo, z mocy samego prawa, stawało się właścicielem takich rzeczy,
bez konieczności potwierdzenia tego faktu decyzją administracyjną lub
jakimkolwiek innym dokumentem. W literaturze przyjmowano, że przepis ten
zawiera domniemanie własności Skarbu Państwa rzeczy niczyich.
Mimo utraty mocy obowiązującej art. 713 KN może nadal stanowić podstawę
wpisu do księgi wieczystej Skarbu Państwa jako właściciela określonej
nieruchomości, co – wbrew zarzutom kasacyjnym – słusznie stwierdził także Sąd
Okręgowy. Możliwość taka istnieje, jeżeli Skarb Państwa wykaże, że w czasie
obowiązywania art. 713 KN, a więc między 22 lipca 1807 r. i 31 grudnia 1946 r. stał
się właścicielem określonej nieruchomości dlatego, że była to nieruchomość nie
mająca właściciela. Wprawdzie, jak wskazano wyżej, art. 713 KN zawiera
domniemanie prawne, którym zgodnie z art. 234 k.p.c. sąd jest związany, jednak
domniemanie prawne jest jedynie normatywnym nakazem wyciągania
z określonych faktów, stanowiących podstawy domniemania, konkretnych,
ustawowo określonych wniosków, natomiast przesłanki faktyczne, czyli podstawy
domniemania musi wykazać wnioskodawca, zgodnie z ogólnymi regułami ciężaru
dowodzenia przewidzianymi w art. 6 k.c. (porównaj między innymi wyrok Sądu
Najwyższego z dnia 4 grudnia 2008r. I CSK 225/08, niepubl.). Skarb Państwa
wnioskujący o wpis na podstawie art. 713 KN swojego prawa własności do
nieruchomości nie mającej właściciela musi zatem udowodnić istnienie podstawy
5
faktycznej domniemania prawnego zawartego w tym przepisie, a więc musi
udowodnić, że w określonym momencie obowiązywania art. 713 KN, najpóźniej
w dniu 31 grudnia 1946 r., przedmiotowa nieruchomość była nieruchomością nie
mającą właściciela. Jak słusznie stwierdził Sąd Okręgowy, nie chodzi
o przedstawienie w tym przedmiocie określonego dowodu z dokumentu, co jest
niemożliwe, lecz o przedstawienie okoliczności faktycznych obrazujących stan
faktyczny i prawny nieruchomości w tym czasie i zgłoszenie dowodów
potwierdzających te okoliczności. Wbrew jednak stanowisku Sądu drugiej instancji,
okoliczności te mogą być przedmiotem badania w postępowaniu
wieczystoksięgowym dotyczącym założenia księgi wieczystej dla nieruchomości,
która jej nie miała i nie ma też dokumentu nabycia własności nieruchomości przez
wnioskodawcę.
Rację ma bowiem skarżący, że w takim postępowaniu zakres
dopuszczalnego postępowania dowodowego jest szerszy, niż w innych
postępowaniach o wpis i określają go przepisy rozp. z dnia 17 września 2001 r.
W postępowaniu tym sąd może przeprowadzić wszelkie dowody przewidziane
w k.p.c. i obowiązany jest wziąć pod uwagę z urzędu wszelkie dokumenty (§ 23
rozp.). Takie też stanowisko zajął Sąd Najwyższy w powołanym przez skarżącego
postanowieniu z dnia 28 stycznia 2010 r. I CSK 222/09, wydanym jednak w stanie
faktycznym innym niż występujący w rozpoznawanej sprawie, gdyż w sprawie tej
istniała księga wieczysta założona dla nieruchomości nabytej przez Skarb Państwa
na podstawie § 287 Powszechnej Księgi Ustaw Cywilnych (AGBG), zbliżonego
treścią do art. 713 KN, lecz księga ta uległa zniszczeniu. Sąd Najwyższy stwierdził
konieczność zbadania w takiej sytuacji dokumentów wskazujących na zawartość
zniszczonej księgi oraz możliwość zastosowania § 24 rozp. z dnia 17 września
2001 r.
Nie zmienia to jednak faktu, że to na wnioskodawcy ciąży obowiązek po
pierwsze wskazania okoliczności faktycznych, istotnych dla rozstrzygnięcia
wniosku, które mają podlegać udowodnieniu i po wtóre środków dowodowych,
zdolnych okoliczności te wykazać (§ 19 i 20 rozp.). Jeżeli dokument stwierdzający
nabycie własności nieruchomości nie istnieje a podstawą wniosku jest twierdzenie
o nabyciu własności z mocy prawa, to w świetle zastosowanego odpowiednio § 20
6
ust. 2 powyższego rozporządzenia, wnioskodawca powinien powołać wszelkie
dowody, zdolne wykazać jego prawo własności, w tym dowody wykazujące
istnienie okoliczności faktycznych, z którymi określony przepis wiążę skutki prawne
w postaci nabycia prawa własności nieruchomości, jak również okoliczności
faktycznych stanowiących podstawę domniemania prawnego, z którego
wnioskodawca wywodzi swoje prawo własności.
W rozpoznawanej sprawie wnioskodawca do wniosku załączył dowody
z dokumentów w postaci wypisu z rejestru gruntów i mapy, obrazujące aktualny
stan nieruchomości oraz złożył wniosek o ewentualne zarządzenie przez Sąd
obwieszczenia publicznego na podstawie § 24 rozp. z dnia 17 września 2001 r.
Trafnie Sądy obu instancji uznały, że nie są to dowody zdolne wykazać okoliczności
istotne dla rozstrzygnięcia wniosku, a więc stan faktyczny i prawny nieruchomości
w okresie obowiązywania art. 713 KN, najpóźniej w dniu 31 grudnia 1946 r. Fakt, że
aktualny wypis z rejestru gruntów stwierdza, iż właściciel nieruchomości jest
nieustalony a teren jest niehipotekowany, nie obrazuje w żaden sposób stanu
faktycznego i prawnego nieruchomości w okresie przed 1 stycznia 1947 r., a zatem
nie ma znaczenia dla rozstrzygnięcia sprawy. Podobnie, zarządzenie przez Sąd
obwieszczenia na podstawie § 24 rozp. z dnia 17 września 2001 r., choć – wbrew
stanowisku Sądu Okręgowego – co do zasady dopuszczalne także w sytuacji, gdy
wnioskodawca nie dysponuje żadnym dokumentem nabycia własności – nie może
jednak wykazać okoliczności istotnych dla rozstrzygnięcia rozpoznawanej sprawy.
Może bowiem doprowadzić jedynie do wyjaśnienia, czy obecnie ktoś przypisuje
sobie prawo własności tej nieruchomości, czy też brak takich osób, co nie pozwala
jednak na wyprowadzenie z tych faktów logicznych wniosków dotyczących stanu
własności nieruchomości w okresie obowiązywania art. 713 KN.
Nie ma także racji skarżący, że Sąd, uznając załączone do wniosku
dokumenty za niewystarczające do dokonania wpisu, powinien wezwać
wnioskodawcę do uzupełnienia braków wniosku i przedłożenia dodatkowych
dokumentów, z których wynikałby stan faktyczny i prawny nieruchomości w okresie
obowiązywania art. 713 KN. Nie dołączenie do wniosku o wpis wymaganych
dokumentów, koniecznych do dokonania na ich podstawie wpisu, podobnie jak nie
wskazanie dowodów zdolnych wykazać powołane przez wnioskodawcę podstawy
7
wpisu, nie jest brakiem formalnym wniosku i nie uzasadnia wezwania do
uzupełnienia takiego braku (porównaj między innymi postanowienie Sądu
Najwyższego z dnia 25 listopada 2011 r. V CSK 535/10, niepubl.). Stanowi
natomiast podstawę do oddalenie wniosku a limine w oparciu o art. 6269
k.p.c.
Biorąc wszystko to pod uwagę Sąd Najwyższy na podstawie art. 39814
k.p.c.
oddalił skargę kasacyjną, gdyż mimo częściowo błędnego uzasadnienia,
zaskarżone orzeczenie odpowiada prawu.
md