Pełny tekst orzeczenia

Sygn. akt III CZP 88/11
UCHWAŁA
składu siedmiu sędziów Sądu Najwyższego
Dnia 29 czerwca 2012 r.
Sąd Najwyższy w składzie :
Prezes SN Tadeusz Ereciński (przewodniczący)
SSN Dariusz Dończyk
SSN Jacek Gudowski
SSN Krzysztof Pietrzykowski (sprawozdawca)
SSN Marta Romańska
SSN Tadeusz Wiśniewski
SSN Kazimierz Zawada
na posiedzeniu niejawnym w Izbie Cywilnej
w dniu 29 czerwca 2012 r.,
przy udziale prokuratora Prokuratury Generalnej Jana Szewczyka,
po rozstrzygnięciu zagadnienia prawnego przedstawionego
przez Pierwszego Prezesa Sądu Najwyższego
we wniosku z dnia 5 grudnia 2011 r., BSA V-4110-1/11,
"Czy art. 38 ust. 3 (pierwotnie art. 39 ust. 3) ustawy z dnia
14 lipca 1961 r. o gospodarce terenami w miastach i osiedlach (dalej:
u.g.t.m.o., tekst pierwotny Dz.U. Nr 32, poz. 159, tekst jednolity Dz.U.
z 1969 r. Nr 22, poz. 159), na mocy którego nieruchomości
stanowiące, zgodnie z art. 2 ust. 1 lit. b) dekretu z dnia 8 marca
1946 r. o majątkach opuszczonych i poniemieckich (Dz.U. Nr 13,
2
poz. 87 z późn. zm.), własność osób, którym wobec uzyskania przez
nie stwierdzenia narodowości polskiej służyło obywatelstwo polskie,
przechodzą z mocy samego prawa na własność Państwa, jeżeli
osoby te w związku z wyjazdem z kraju utraciły lub utracą
obywatelstwo polskie, dotyczy także spadkobierców tych osób, którzy
przesiedlili się do RFN lub NRD w latach 1956-1984?"
podjął uchwałę:
Przepis art. 38 ust. 3 (pierwotnie art. 39 ust. 3) ustawy
z dnia 14 lipca 1961 r. o gospodarce terenami w miastach
i osiedlach (jedn. tekst: Dz. U. z 1969 r. Nr 22, poz. 159 ze zm.)
nie miał zastosowania do spadkobierców osób wymienionych
w tym przepisie.
3
Uzasadnienie
Pierwszy Prezes Sądu Najwyższego, przedstawiając do rozstrzygnięcia
przez skład siedmiu sędziów Sądu Najwyższego zagadnienie prawne, podkreślił,
że rozstrzygnięcie tego zagadnienia wymaga uprzedniego rozważenia utraty
obywatelstwa polskiego przez osoby emigrujące w latach 1956-1984 do RFN
i NRD. Podstawę prawną w tym zakresie stanowił najpierw art. 11 ust. 1, 2 i 5
ustawy z dnia 8 stycznia 1951 r. o obywatelstwie polskim (Dz.U. Nr 4, poz. 24),
a następnie art. 13 ust. 1 i 2 ustawy z dnia 15 lutego 1962 r. o obywatelstwie
polskim (Dz.U. Nr 10, poz. 49 ze zm.). Przepisy te uzależniały utratę obywatelstwa
polskiego od zgody właściwego organu państwowego na nabycie obywatelstwa
obcego. Zgoda ta została udzielona osobom wyjeżdżającym zbiorczo w uchwale
Rady Państwa Nr 37/56 z dnia 16 maja 1956 r. w sprawie zezwolenia na zmianę
obywatelstwa polskiego repatriantom niemieckim (nie publ.; dalej: „uchwała nr
37/56”). Osoby te zwracały się na podstawie tej uchwały do Rady Państwa
z wnioskami o zgodę na wyjazd, po czym, w wyniku odpowiedniej procedury
weryfikacji wniosku, mogły otrzymać dokument podróży umożliwiający opuszczenie
terytorium PRL. W orzecznictwie zarysowały się wątpliwości co do tego, czy zgoda
na zmianę obywatelstwa z polskiego na obce mogła być udzielona aktem
generalnym. Odpowiedzi negatywnej w tej kwestii udzielił Sąd Najwyższy w wyroku
z dnia 17 września 2001 r., III RN 56/01 (OSNP 2002, nr 13, poz. 299), natomiast
pozytywnie odniósł się do niej Sąd Najwyższy w postanowieniu z dnia 15 lipca
2010 r., IV CSK 90/10 (OSP 2011, nr 3, poz. 28) oraz Wojewódzki Sąd
Administracyjny w Warszawie m.in. w wyrokach z dnia 21 lipca 2005 r., IV SA/Wa
560/05 (nie publ.) i z dnia 23 stycznia 2007 r., IV SA/Wa 2106/06 (nie publ.).
Ocena charakteru prawnego, legalności oraz skuteczności uchwały nr 37/56 jest
sporna również w doktrynie.
Pierwszy Prezes Sądu Najwyższego wskazał również na niejednolitość
poglądów w orzecznictwie w sprawie stosowania art. 38 ust. 3 (pierwotnie art.
39 ust. 3) ustawy z dnia 14 lipca 1961 r. o gospodarce terenami w miastach
i osiedlach (tekst pierwotny: Dz.U. Nr 32, poz. 159 ze zm.; tekst jednolity: Dz.U.
4
z 1969 r. Nr 22, poz. 159 ze zm.; dalej: „u.g.t.m.o.”) również do spadkobierców
osób wymienionych w tym przepisie. Podkreślił, że Sąd Najwyższy
w postanowieniu z dnia 11 stycznia 1965 r., II CR 523/64 (OSNCP 1965, nr 7-8,
poz. 135) wyraził pogląd, iż przepis ten odnosi się także do spadkobierców.
Natomiast w kilku późniejszych orzeczeniach Sądu Najwyższego, m.in.
w postanowieniu z dnia 20 czerwca 2002 r., I CKN 782/00 (nie publ.), wyroku z dnia
13 grudnia 2005 r., IV CK 304/05 (OSNC 2006, nr 10, poz. 166) i postanowieniu
z dnia 7 października 2010 r., IV CK 152/10 (nie publ.), przyjęto, że rozważany
przepis nie podlega wykładni rozszerzającej, lecz dotyczy jedynie utraty prawa
własności nieruchomości gruntowych stanowiących własność osób, które po
stwierdzeniu narodowości polskiej i uzyskaniu obywatelstwa polskiego zachowały
własność nieruchomości należących do nich przed dniem 1 stycznia 1945 r.,
a następnie utraciły obywatelstwo polskie w związku z wyjazdem z kraju.
Pierwszy Prezes Sądu Najwyższego zauważył, że z jednej strony sytuację
spadkobierców należy ocenić tak samo, jak sytuację ich poprzedników prawnych.
Trudno przyjąć, że ustawodawca zamierzał powiązać przewidziany w omawianym
przepisie skutek prawny tylko z osobami, którym własność przysługiwała w chwili
wejścia w życie dekretu z 1946 r. o majątkach opuszczonych i poniemieckich.
Artykuł 38 ust. 3 (art. 39 ust. 3) u.g.t.m.o. można interpretować jako odnoszący się
do sytuacji prawnej nieruchomości, które wyjątkowo nie przeszły na własność
Państwa w myśl wspomnianego dekretu, a nie do określonych osób, należy
bowiem uwzględnić nie tylko wykładnię gramatyczną (językową), ale i funkcjonalną
tego przepisu. Z drugiej jednak strony adresatami art. 38 ust. 3 (art. 39 ust. 3)
u.g.t.m.o. są wyraźnie te osoby, którym wobec uzyskania przez nie stwierdzenia
narodowości polskiej służyło obywatelstwo polskie, jeżeli utraciły lub utracą
to obywatelstwo w związku z wyjazdem za granicę. Wykładnia rozszerzająca tego
przepisu – bez względu na kontekst historyczny, społeczny, międzynarodowy
i konsekwencje ekonomiczne – byłaby trudna do zaakceptowania.
Pierwszy Prezes Sądu Najwyższego stwierdził, że nie dostrzega racji
przemawiających za zastosowaniem w omawianej sytuacji art. 1 Protokołu nr 1 do
Konwencji o ochronie praw człowieka i podstawowych wolności, bowiem akty
wywłaszczenia przed wejściem w życie tej Konwencji wraz z Protokołem
5
w stosunku do Rzeczypospolitej Polskiej miały charakter jednorazowy i nie
wyczerpują znamion trwającego naruszenia prawa gwarantowanego jednostkom
przez wspomniane regulacje międzynarodowe.
Sąd Najwyższy zważył, co następuje:
W petitum wniosku Pierwszy Prezes Sądu Najwyższego przedstawił
rozbieżność w zakresie wykładni art. 38 ust. 3 (art. 39 ust. 3) u.g.t.m.o. Większą
część uzasadnienia wniosku poświęcił jednak zagadnieniu obywatelstwa tzw.
późnych przesiedleńców. Trudno zaprzeczyć, że nie jest ono pozbawione wpływu
na wykładnię art. 38 ust. 3 u.g.t.m.o., skoro utrata obywatelstwa polskiego była,
według tego przepisu, jedną z przesłanek utraty prawa własności przez
przesiedleńca i nabycia tego prawa przez Skarb Państwa. Jednakże zajęcie
stanowiska co do skuteczności prawnej uchwały nr 37/56 wykraczałoby poza
zakres wniosku, który wyznacza treść zagadnienia prawnego, a także poza zakres
kompetencji przyznanych Sądowi Najwyższemu przez art. 60 § 1 ustawy z dnia
23 listopada 2002 r. o Sądzie Najwyższym (Dz.U. Nr 240, poz. 2052 ze zm.).
Zgodnie z art. 39 ust. 3 u.g.t.m.o. (tekst pierwotny z 1961 r.), nieruchomości
stanowiące zgodnie z art. 2 ust. 1 lit. b dekretu z dnia 8 marca 1946 r. o majątkach
opuszczonych i poniemieckich (Dz.U. Nr 13, poz. 87 ze zm.) własność osób, którym
wobec uzyskania przez nie stwierdzenia narodowości polskiej służyło obywatelstwo
polskie, przechodzą z samego prawa na własność Państwa, jeżeli osoby
te w związku z wyjazdem z kraju utraciły lub utracą obywatelstwo polskie. Według
art. 38 ust. 3 u.g.t.m.o. (tekst jednolity z 1969 r.), nieruchomości stanowiące,
zgodnie z art. 2 ust. 1 lit. b dekretu z dnia 8 marca 1946 r. o majątkach
opuszczonych i poniemieckich (Dz.U. Nr 13, poz. 87 ze zm.), własność osób,
którym wobec uzyskania przez nie stwierdzenia narodowości polskiej służyło
obywatelstwo polskie, przechodzą z samego prawa na własność Państwa, jeżeli
osoby te w związku z wyjazdem z kraju utraciły lub utracą obywatelstwo polskie.
Osoby te tracą prawo rozporządzania nieruchomością z dniem, w którym złożyły
właściwym organom polski dowód osobisty i otrzymały dokument uprawniający do
wyjazdu za granicę.
6
Dekret z dnia 8 marca 1946 r. o majątkach opuszczonych i poniemieckich,
który zastąpił wcześniejszy dekret z dnia 2 marca 1945 r. o majątkach
opuszczonych i porzuconych (Dz.U. Nr 9, poz. 45), obowiązywał do dnia 31 lipca
1985 r. (został uchylony przez art. 100 pkt 1 ustawy z dnia 29 kwietnia 1985 r.
o gospodarce gruntami i wywłaszczaniu nieruchomości, Dz.U. Nr 22, poz. 99
ze zm., która co do zasady weszła w życie dnia 1 sierpnia 1985 r.). Dekret ten
zawierał regulacje dotyczące majątków opuszczonych (art. 1) oraz poniemieckich
(art. 2), do drugiej kategorii zaliczając w szczególności wszelki majątek obywateli
Rzeszy Niemieckiej i byłego Wolnego Miasta Gdańska, z wyjątkiem osób
narodowości polskiej lub innej przez Niemców prześladowanej (art. 2 ust. 1 lit. b).
Wspomniany dekret ostatecznie uregulował wszczętą wcześniej akcję
weryfikacyjną i wywłaszczeniową ludności ziem północnych i zachodnich. Wydane
na jego podstawie przez Ministra Sprawiedliwości w porozumieniu z kilkoma innymi
ministrami rozporządzenie z dnia 21 maja 1946 r. o określeniu osób, których
majątek przechodzi na własność Państwa (Dz.U. Nr 28, poz. 182), uznawało za
osoby narodowości polskiej obywateli Rzeszy Niemieckiej i b. Wolnego Miasta
Gdańska, którzy są pochodzenia polskiego lub wykażą swą łączność z narodem
polskim, a ponadto złożą deklarację wierności narodowi polskiemu, oraz obywateli
Rzeszy Niemieckiej i b. Wolnego Miasta Gdańska, zamieszkałych na obszarze
Ziem Odzyskanych, jeżeli uzyskali lub uzyskają stwierdzenie narodowości polskiej
w myśl przepisów art. 1 i 2 ustawy z dnia 28 kwietnia 1946 r. o obywatelstwie
Państwa Polskiego osób narodowości polskiej zamieszkałych na Ziemiach
Odzyskanych (Dz.U. Nr 15, poz. 106), a za osoby należące do innej narodowości,
prześladowanej przez Niemców, uznawało obywateli Rzeszy Niemieckiej i b.
Wolnego Miasta Gdańska, należących do grup narodowościowych, które po dniu
30 stycznia 1933 r. doznawały ograniczeń prawnych (§ 1 ust. 1-3 rozporządzenia).
W art. 38 ust. 3 (art. 39 ust. 3) u.g.t.m.o. wspomniano
o „nieruchomościach”, a nie o „majątku”, jak w wymienionych dekretach, które
stanowiły podstawę prawną wywłaszczeń w stosunku do ludności niemieckiej
w okresie bezpośrednio następującym po wojnie. Mimo to związek tego przepisu
z tamtą regulacją jest niewątpliwy, ponieważ warunkiem zachowania własności, jak
wynika z art. 2 ust. 1 lit. b dekretu z 1946 r., była pozytywna weryfikacja
7
narodowościowa, zakończona nabyciem obywatelstwa polskiego, zatem
zadeklarowanie narodowości niemieckiej i wyjazd z Polski miały prowadzić do tych
samych konsekwencji.
Istotą kontrowersji przedstawionej w zagadnieniu prawnym jest to, czy
spadkobiercy osoby, która zachowała własność nieruchomości na tzw. Ziemiach
Odzyskanych dzięki stwierdzeniu narodowości polskiej i nadaniu obywatelstwa
polskiego, również byli objęci zakresem art. 38 ust. 3 u.g.t.m.o. w wypadku, gdy
opuszczając kraj utracili obywatelstwo polskie. Zagadnienie to było już kilkakrotnie
rozważane w orzecznictwie Sądu Najwyższego.
Sąd Najwyższy w postanowieniu z dnia 11 stycznia 1965 r., II CR 523/64
(OSNCP 1965, nr 3, poz. 41) uznał, że art. 38 ust. 3 u.g.t.m.o. dotyczy również
wypadku, gdy osobie takiej przysługuje udział w spadku, w skład którego wchodzi
nieruchomość, bez względu na to, czy jest to nieruchomość miejska,
czy nieruchomość rolna. Jest to jedyne orzeczenie Sądu Najwyższego, które
wyraźnie eksponuje takie stanowisko. W piśmiennictwie jest ono aprobowane przez
jednego autora.
Sąd Apelacyjny w Gdańsku w wyroku z dnia 4 kwietnia 1996 r., I ACa 129/96
(OSA 1996, nr 11-12, poz. 58) przyjął, że osobami dotkniętymi utratą własności
nieruchomości na mocy art. 38 ust. 3 u.g.t.m.o. są te osoby, które po stwierdzeniu
narodowości polskiej i nabyciu obywatelstwa polskiego zachowały należący do nich
przed dniem 1 stycznia 1945 r. majątek nieruchomy. Taki majątek, po jego zbyciu
w okresie powojennym, utracił status, o którym mowa w powołanym przepisie.
W postanowieniu z dnia 20 czerwca 2002 r., I CKN 782/00 („Izba |Cywilna”
2003, nr 3, s. 48) Sąd Najwyższy zakwestionował objęcie zakresem art. 38 ust. 3
u.g.t.m.o. nieruchomości, która stała się własnością uczestniczki postępowania
dopiero z chwilą otwarcia spadku po ojcu z dniem 9 maja 1946 r. Podkreślił,
że utrata własności nieruchomości na podstawie art. 38 ust. 3 u.g.t.m.o. dotyczy
tych osób, które po stwierdzeniu narodowości polskiej i nabyciu obywatelstwa
polskiego zachowały nieruchomości należące do nich przed dniem 1 stycznia
1945 r.
8
Najbardziej reprezentatywny dla tej linii orzecznictwa jest wyrok Sądu
Najwyższego z dnia 13 grudnia 2005 r., IV CK 304/05 (OSNC 2006, nr 10,
poz. 166). Sąd Najwyższy zaznaczył, że nie podziela stanowiska wyrażonego
w postanowieniu z dnia 11 stycznia 1965 r., II CR 523/64, i opowiada się za
poglądem wypowiedzianym w postanowieniu z dnia 20 czerwca 2002 r., I CKN
782/00. Podkreślił, że art. 38 ust. 3 u.g.t.m.o. ma jednoznacznego adresata
i odwołuje się do dwóch kryteriów. Po pierwsze, chodzi o nieruchomości należące
do osób, o których stanowi art. 2 ust. 1 lit. b dekretu z dnia 8 marca 1946 r.
o majątkach opuszczonych i poniemieckich, czyli obywateli Rzeczy Niemieckiej
i byłego Wolnego Miasta Gdańska (z wyjątkiem osób narodowości polskiej lub innej
przez Niemców prześladowanych). Po drugie, wobec tych osób nastąpiło
stwierdzenie narodowości polskiej zgodnie z ówczesną procedurą weryfikacyjną,
w następstwie czego przysługiwało im obywatelstwo polskie. Jeżeli takie osoby
spełniające łącznie oba warunki utraciły obywatelstwo polskie w związku
z wyjazdem z kraju, to tylko one tracą własność nieruchomości na rzecz Skarbu
Państwa. Nie ulega przy tym wątpliwości, że omawiany przepis, jako wyjątkowy,
przewidujący dotkliwą sankcję w postaci utraty własności nieruchomości, nie może
podlegać wykładni rozszerzającej. Uzasadnia to wniosek, że utrata własności
nieruchomości, o której stanowi art. 38 ust. 3 u.g.t.m.o., dotyczy jedynie tych osób,
które po stwierdzeniu ich narodowości polskiej i uzyskaniu obywatelstwa polskiego
zachowały własność nieruchomości należących do nich przed dniem 1 stycznia
1945 r., a następnie w związku z wyjazdem z kraju utraciły obywatelstwo polskie;
nie dotyczy to następców prawnych tych osób.
To samo rozumowanie powtórzono w wyroku Sądu Najwyższego z dnia
21 grudnia 2005 r., IV CK 306/05 (nie publ.). Następnie omawiany pogląd został
potwierdzony przez Sąd Najwyższy w wyroku z dnia 15 lipca 2010 r., IV CSK 90/10
(OSP 2011, nr 3, poz. 28) i w postanowieniu z dnia 7 października 2010 r., IV CSK
152/10 (nie publ.) dotyczącym osoby, która nabyła nieruchomość od właściciela na
podstawie przekazania własności i posiadania gospodarstwa rolnego. Jest on też
aprobowany w piśmiennictwie.
Sąd Najwyższy w składzie powiększonym w pełni podziela przedstawione
stanowisko opowiadające się za ścisłą wykładnią art. 38 ust. 3 (art. 39 ust. 3)
9
u.g.t.m.o. Z tego przepisu wyraźnie wynika, że odnosi się do osób w nim
wymienionych, a nie do nieruchomości. Oznacza to, że wypadku nabycia własności
nieruchomości przez inną osobę (następcę prawnego osoby wymienionej
w rozważanym przepisie) nieruchomość nie przechodzi z samego prawa na
własność Państwa, jeżeli osoba taka w związku z wyjazdem z kraju utraciła lub
utraci obywatelstwo polskie. Gdyby art. 38 ust. 3 (art. 39 ust. 3) u.g.t.m.o. miał
obejmować swym zakresem również następców prawnych osób w nim
wymienionych, musiałoby to z niego wynikać expressis verbis. Należy w związku
z tym podkreślić, że w polskim prawie znajdują się przepisy, które odnoszą się
zarówno do osób w nich wymienionych, jak i do następców prawnych tych osób
(np. art. 438
§ 2 k.c.; art. 180 k.p.c.; art. 55 k.s.h.; art. 42 i 49 ustawy z dnia 4 lutego
1994 r. o prawie autorskim i prawach pokrewnych, jedn. tekst: Dz.U. z 2006 r.
Nr 90, poz. 631 ze zm.; art. 205, 211, 214 i 215 ustawy z dnia 21 sierpnia 1997 r.
o gospodarce nieruchomościami, jedn. tekst: Dz.U. z 2010 r. Nr 102, poz. 651 ze
zm.; art. 78, 103 i 200 ustawy z dnia 30 czerwca 2000 r. - Prawo własności
przemysłowej, jedn. tekst: Dz.U. z 2003 r. Nr 119, poz. 1117 ze zm.; art. 20 ust. 2
ustawy z dnia 15 grudnia 2000 r. o spółdzielniach mieszkaniowych, jedn. tekst:
Dz.U. z 2003 r. Nr 119, poz. 1116 ze zm.; art. 134 i 165 ustawy z dnia 18 lipca
2001 r. - Prawo wodne, jedn. tekst: Dz.U. z 2012 r. Nr 28, poz. 145 ze zm.; art. 1
ust. 3 ustawy z dnia 29 lipca 2005 r. o przekształceniu prawa użytkowania
wieczystego w prawo własności nieruchomości, jedn. tekst: Dz.U. z 2012 r. Nr 15,
poz. 83).
Zagadnienie prawne przedstawione przez Pierwszego Prezesa Sądu
Najwyższego odnosi się wprost do sytuacji prawnej spadkobierców osób
wymienionych w art. 38 ust. 3 (art. 39 ust. 3) u.g.t.m.o. Analogicznie jednak
należałoby oceniać sytuację innych następców prawnych wymienionych osób,
w szczególności nabywców nieruchomości w drodze czynności prawnych inter
vivos. Ewentualne odniesienie szerokiej wykładni art. 38 ust. 3 (art. 39 ust. 3)
u.g.t.m.o. również do takich nabywców byłoby sprzeczne z zasadą równości
i równego traktowania (art. 32 ust. 1 Konstytucji RP). Inaczej bowiem byłby
traktowany nabywca nieruchomości tracący obywatelstwo polskie w związku
10
z wyjazdem z kraju w zależności od tego, czy nabywałby prawo własności od osoby
wymienionej w art. 38 ust. 3 (art. 39 ust. 3) u.g.t.m.o., czy też od innej osoby.
Stanowisko obejmujące zakresem zastosowania art. 38 ust. 3 (art. 39 ust.
3) u.g.t.m.o. również nieruchomości nabyte przez dziedziczenie byłoby nie tylko
niezgodne z wykładnią językową i gramatyczną tego przepisu, lecz także
niemożliwe do zaakceptowania z punktu widzenia wykładni systemowej.
Rozważany przepis, traktujący o szczególnym przypadku przejścia prawa
własności na Skarb Państwa, musi być interpretowany w sposób spójny
z przepisami kodeksu cywilnego, które regulują prawo własności oraz sposoby jego
nabycia i utraty. Przyszły spadkobierca nie mógł w dniu wejścia w życie dekretu
z 1946 r. o majątkach opuszczonych i poniemieckich być traktowany jako właściciel
nieruchomości, o której mowa w art. 2 ust. 1 lit. b tego dekretu. Nie był zatem tą
osobą, której własność przysługiwała w dniu 19 kwietnia 1946 r. i przez
to podlegałaby nabyciu ex lege przez Skarb Państwa. Swoiste obciążenie prawa
własności wynikające z art. 38 ust. 3 (art. 39 ust. 3) u.g.t.m.o. oczywiście zatem nie
wchodzi do spadku (art. 952 k.c.).
Artykuł 38 ust. 3 (art. 39 ust. 3) u.g.t.m.o., który w istotny sposób ogranicza
prawo własności, zawiera regulację szczególną, a exceptiones non sunt
extendendae. Rozszerzająca wykładnia art. 38 ust. 3 u.g.t.m.o. kolidowałaby
z ustaloną aksjologią polskiego prawa cywilnego. Jak trafnie zauważył Sąd
Najwyższy w wyroku z dnia 13 grudnia 2005 r., IV CSK 304/05, i w postanowieniu
z dnia 7 października 2010 r., IV CSK 152/10, skutek utraty prawa własności na
rzecz Skarbu Państwa jest wyjątkowo dolegliwy. Własność podlega daleko idącej
ochronie prawnej, zatem wszelkie wątpliwości co do spełnienia przesłanek utraty
własności przez uprawnionego należy tłumaczyć na korzyść trwania tytułu
prawnego. Trudno wprawdzie kwestionować a limine skuteczność prawną nabycia
przez Skarb Państwa własności na podstawie art. 38 ust. 3 u.g.t.m.o., nie ma
jednak podstaw aksjologicznych ani teleologicznych, aby oznaczonej grupie
właścicieli ponad miarę ograniczać przysługujące im prawa tylko ze względu na ich
narodowość i obywatelstwo.
11
Trzeba zgodzić się z wnioskodawcą, że w zasadzie brak podstaw, aby do
sytuacji prawnej późnych przesiedleńców odnosić przepis art. 1 Protokołu
dodatkowego nr 1 do Konwencji o ochronie praw człowieka i podstawowych
wolności sporządzonego w Paryżu dnia 20 marca 1952 r. (Dz.U. z 1995 r. Nr 36,
poz. 175). Protokół ten, poddający ochronie własność – w szerokim tego słowa
znaczeniu – wszedł w życie w stosunku do Rzeczypospolitej Polskiej z dniem
10 października 1994 r., zgodnie z treścią stosownego oświadczenia rządowego
(Dz.U. z 1995 r. Nr 36, poz. 178). Potwierdza to stanowisko Europejskiego
Trybunału Praw Człowieka wyrażone w postanowieniu z dnia 7 października
2008 r. w sprawie ze skargi nr 47550/06 Preußische Treuhand GmbH&Co KG A.A.
przeciwko Polsce, w którym podkreślono, że pozbawienie własności lub innego
prawa rzeczowego jest w zasadzie aktem jednorazowym i nie powoduje powstania
ciągłego stanu „pozbawienia prawa”. Państwo będące stroną Konwencji dysponuje
także swobodą co do restytucji lub odszkodowania za uszczerbek wynikający
ze zdarzeń, które miały miejsce przed ratyfikacją przez nie Konwencji. Nie można
jednak mieć pewności, czy ewentualna zmiana przez Sąd Najwyższy ustalonej linii
orzeczniczej art. 38 ust. 3 u.g.t.m.o., sankcjonująca utratę prawa własności przez
spadkobierców osób, które zachowały po wojnie własność nieruchomości na
podstawie art. 2 ust. 1 lit. b dekretu z 1946 r., nie byłaby postrzegana jako źródło
nowego pogwałcenia praw podstawowych, gwarantowanych przez Konwencję
europejską i jej Protokoły dodatkowe, w tym protokół nr 1. Dokonując obecnie na
nowo oceny skutków prawnych stosowania przepisów, które obowiązywały
w okresie poprzedzającym wejście w życie Konwencji i Protokołu nr 1, sądy polskie
mają bowiem obowiązek ich możliwie najbardziej ścisłej wykładni.
Z przedstawionych powodów Sąd Najwyższy rozstrzygnął zagadnienie
prawne, jak w uchwale.