Pełny tekst orzeczenia

Sygn. akt II CNP 17/12
WYROK
W IMIENIU RZECZYPOSPOLITEJ POLSKIEJ
Dnia 23 sierpnia 2012 r.
Sąd Najwyższy w składzie :
SSN Barbara Myszka (przewodniczący, sprawozdawca)
SSN Teresa Bielska-Sobkowicz
SSA Andrzej Niedużak
po rozpoznaniu na posiedzeniu niejawnym
w Izbie Cywilnej w dniu 23 sierpnia 2012 r.
skargi Spółdzielni Mieszkaniowej Lokatorsko - Własnościowej
"M." w P.
o stwierdzenie niezgodności z prawem prawomocnego wyroku
Sądu Okręgowego
z dnia 27 stycznia 2010 r.,
wydanego w sprawie z powództwa M. B.
przeciwko Spółdzielni Mieszkaniowej Lokatorsko - Własnościowej
"M." w P.
o zapłatę,
1. stwierdza, że wyrok Sądu Okręgowego z dnia 27 stycznia
2010 r., jest niezgodny z prawem,
2. zasądza od powoda M. B. na rzecz skarżącej Spółdzielni
Mieszkaniowej Lokatorsko - Własnościowej "M." w P.
kwotę 167 zł (sto sześćdziesiąt siedem złotych) tytułem
zwrotu kosztów postępowania wywołanego wniesieniem
skargi.
Uzasadnienie
2
Wyrokiem z dnia 3 listopada 2009 r. Sąd Rejonowy oddalił powództwo M. B.
skierowane przeciwko Spółdzielni Mieszkaniowej Lokatorsko – Własnościowej „M.”
w P. o zasądzenie kwoty 544,31 zł z odsetkami z tytułu nadpłaty należności za
dostarczoną energię cieplną w latach 2005 – 2006.
Sąd Rejonowy ustalił, że w latach 2005 – 2006 powód był członkiem
pozwanej Spółdzielni i przysługiwało mu w należącym do niej budynku
mieszkalnym spółdzielcze prawo do lokalu. Pozwana rozpoczęła działalność
w lutym 2005 r., a w dniu 15 lutego 2005 r. rada nadzorcza ustaliła stawki opłat za
korzystanie z lokali, w tym z tytułu eksploatacji w wysokości 1,80 zł, a z tytułu
zaliczki na centralne ogrzewanie – 2,80 zł za 1 m2
powierzchni zajmowanego
lokalu. Stawki miały charakter tymczasowy, gdyż – zgodnie z postanowieniami
statutu – szczegółowe zasady ustalania planu kosztów zarządzania
nieruchomościami, rozliczania tych kosztów i ustalania opłat za lokale – miał
określać regulamin uchwalony przez radę nadzorczą. Różnica między kosztami
dostawy ciepła do lokali a przychodami z tytułu opłat za centralne ogrzewanie
i podgrzanie wody miała podlegać indywidualnemu rozliczeniu między Spółdzielnią
a użytkownikami lokali po zakończeniu okresu rozliczeniowego. Rada nadzorcza
uchwaliła regulaminy dopiero w dniu 12 maja 2007 r. Stawki ustalone w dniu
15 lutego 2005 r. okazały się nieadekwatne do faktycznych kosztów, gdyż stawka
z tytułu eksploatacji była za niska, a z tytułu centralnego ogrzewania za wysoka.
Zarząd Spółdzielni postanowił przeznaczyć nadwyżkę opłat za centralne
ogrzewanie na pokrycie kosztów eksploatacji, dając temu wyraz w sprawozdaniu
finansowym, które zostało zatwierdzone uchwałą walnego zgromadzenia z dnia
27 czerwca 2006 r. W 2006 r. rachunek zysków i strat pozwanej Spółdzielni
wykazał nadwyżkę przychodów nad kosztami w kwocie 5 181 zł. Nadwyżka ta
uchwałą walnego zgromadzenia z dnia 26 czerwca 2007 r. została przeznaczona
na zwiększenie przychodów w roku 2007.
W grudniu 2007 r. powód skierował do pozwanej wezwanie o zwrot kwoty
544,31 zł z odsetkami z tytułu zaliczek na centralne ogrzewanie w latach 2005 –
2006. Podniósł, że nadwyżka wpłaconych na ten cel zaliczek podlega zwrotowi na
rzecz każdego z członków i nie może być przeznaczona na inne cele. Pismem
3
z dnia 16 grudnia 2008 r. pozwana odmówiła zwrotu nadpłaty, powołując się na
brak podstawy prawnej.
Sąd Rejonowy stwierdził, że w latach 2005 – 2006 z braku regulaminu oraz
urządzeń pomiarowych nie było możliwości indywidualnego rozliczania kosztów
gospodarki cieplnej z użytkownikami lokali. W uproszczonym systemie rozliczeń
całość kosztów centralnego ogrzewania danego budynku podlega rozdzieleniu na
poszczególne lokale proporcjonalnie do ich powierzchni. Po upływie okresu
rozliczeniowego pozwana powinna więc dokonać takiego uproszczonego
rozliczenia kosztów dostawy energii cieplnej oraz wniesionych z tego tytułu opłat
i jeżeli faktyczne koszty okazałyby się niższe od pobranych zaliczek – pozostawić
nadwyżkę do dyspozycji użytkownika lokalu. Z nadpłaty przysługującej
użytkownikowi lokalu mogła jednak potrącić przysługujące jej w stosunku do niego
wierzytelności. Nadwyżka przychodów nad kosztami, która na koniec 2006 r.
wynosiła 5 181 zł, została przeznaczona na zwiększenie przychodów w roku 2007.
Zastosowany sposób rozliczenia został zaaprobowany przez organy samorządowe
Spółdzielni, jako zgodny z art. 4 ust. 1 ustawy z dnia 15 grudnia 2000 r.
o spółdzielniach mieszkaniowych (jedn. tekst: Dz.U. z 2003 r. Nr 119, poz. 1116 ze
zm. – dalej: „u.s.m.”). Powód nie poniósł w związku z dokonanym rozliczeniem
żadnej szkody, ponieważ nadwyżka kosztów wynikająca z opłat za dostawę ciepła
została zaliczona na straty, które powinien pokryć.
Na skutek apelacji powoda, Sąd Okręgowy wyrokiem z dnia 27 stycznia
2010 r. zmienił wyrok Sądu Rejonowego i zasądził od pozwanej na rzecz powoda
kwotę 544,31 zł z odsetkami od dnia 27 grudnia 2007 r. oraz kwotę 60 zł tytułem
kosztów procesu za obie instancje.
Sąd Okręgowy zaaprobował ustalenia faktyczne Sądu pierwszej instancji.
Uzupełnił tylko, że w dniu 5 maja 2006 r. powód zbył przysługujące mu prawo do
lokalu w zasobach pozwanej, że zajmował lokal o powierzchni 55,83 m2
, że
w 2005 r. wysokość pobranych zaliczek na koszty centralnego ogrzewania wynosiła
139 608,98 zł, a faktyczne koszty – 104 588,60 zł, że w 2006 r. wysokość
pobranych zaliczek na koszty centralnego ogrzewania wynosiła 152 742,75 zł,
a faktyczne koszty – 124 771,38 zł oraz że w 2005 r. powód uiszczał zaliczki na
koszty centralnego ogrzewania przez 11 miesięcy, a w 2006 r. przez 4 miesiące.
4
Sąd Okręgowy uznał, że pomimo braku regulaminu pozwana mogła
i powinna – posługując się metodą opartą na podziale kosztów centralnego
ogrzewania proporcjonalnie do powierzchni lokali – po zakończeniu okresu
rozliczeniowego rozliczyć indywidualne koszty centralnego ogrzewania
z użytkownikami lokali i pozostawić nadpłatę do ich dyspozycji. Z kwoty nadpłaty
mogła wprawdzie potrącić swoje wierzytelności wobec użytkownika lokalu, lecz
w stanie faktycznym sprawy nie było to możliwe, „pozwana nie wykazała bowiem, iż
zaliczyła powstałą nadwyżkę na istniejące zobowiązanie powoda wobec
spółdzielni”. Sąd pierwszej instancji błędnie uznał, że wystąpienie nadwyżki
pozostałych kosztów eksploatacji – poza kosztami dostawy energii cieplnej – nad
przychodami z tytułu opłat wnoszonych przez użytkowników lokali mogło stanowić
podstawę roszczeń pozwanej wobec jej członków. Wniosek taki byłyby sprzeczny
z art. 4 ust. 1 i art. 6 ust. 1 u.s.m. Niedopuszczalne jest – stwierdził Sąd Okręgowy
– uznanie nadwyżki kosztów nad przychodami z opłat, powstałej w danym roku
rozliczeniowym za wierzytelność Spółdzielni wobec jej członków. Niemożliwe było
zatem potrącenie z nadpłaty z tytułu kosztów centralnego ogrzewania niedoboru
powstałego na skutek źle skalkulowanych opłat eksploatacyjnych. Błędnie też Sąd
pierwszej instancji uznał za dopuszczalne przeznaczenie nadwyżki przychodów
nad kosztami, powstałej na koniec 2006 r., na zwiększenie przychodów w roku
2007, nadpłata bowiem powinna być rozliczona według powierzchni lokali
i pozostawiona do dyspozycji ich użytkowników. Zaliczenie nadpłaty na kolejny rok
stanowiło bezpodstawne kredytowanie pozwanej. Nie bez znaczenia była też
okoliczność, że powód zbył lokal w maju 2006 r., w związku z czym nie spożytkował
nadpłaty zarachowanej przez pozwaną na rok 2007.
W dniu 27 stycznia 2012 r. Spółdzielnia wniosła skargę o stwierdzenie
niezgodności z prawem prawomocnego wyroku Sądu Okręgowego z dnia
27 stycznia 2010 r., zarzucając, że wyrok ten jest niezgodny z przepisami art. 498
i art. 505 k.c. oraz art. 4 ust. 1 i art. 6 ust. 1 u.s.m., ponieważ Sąd Okręgowy nie
uwzględnił podniesionego przez nią zarzutu potrącenia wierzytelności,
obejmujących z jednej strony wierzytelność powoda z tytułu nadpłaty należności za
dostarczoną energię cieplną, a z drugiej wierzytelność przysługującą skarżącej
z tytułu opłat eksploatacyjnych powstałych w 2005 i 2006 r., błędnie przyjął, że
5
nadwyżka kosztów nad przychodami z tytułu opłat eksploatacyjnych powstałych
w danym roku rozliczeniowym nie stanowi wierzytelności spółdzielni w stosunku do
jej członków, w związku z czym przepisy art. 4 ust. 1 i art. 6 ust. 1 u.s.m. wyłączają
możliwość potrącenia z wierzytelności z tytułu nadpłat za energię cieplną
wierzytelności z tytułu opłat obciążających członków spółdzielni, i z naruszeniem
art. 382 w związku z art. 227 i art. 233 § 1 k.p.c. pominął oświadczenie o potrąceniu
wierzytelności złożone przez skarżącą w piśmie z dnia 20 lipca 2009 r.
Sąd Najwyższy zważył, co następuje:
Rozważania trzeba rozpocząć od przypomnienia, że ze względu na regulację
zawartą w art. 424 4
zdanie drugie k.p.c., spod oceny Sądu Najwyższego usuwa się
kwestia prawidłowości realizacji przez Sąd Okręgowy prawa swobodnej oceny
dowodów, wynikającego z art. 233 k.p.c., i dokonanych w jej wyniku ustaleń
faktycznych. Z art. 424 4
k.p.c. bowiem wynika, że ocena dowodów pozostaje
w wyłącznej gestii sądów meriti i nie może być kontrolowana przez Sąd Najwyższy
(zob. postanowienia Sądu Najwyższego z dnia 9 maja 2005 r., V CNP 2/05, nie
publ., z dnia 7 czerwca 2005 r., III BP 2/05, OSNP 2006, nr 3-4, poz. 53, z dnia
26 lipca 2006 r., V CNP 93/06, nie publ. i z dnia 27 lipca 2006 r., III CNP 35/06, nie
publ.). Podstawą skargi o stwierdzenie niezgodności z prawem prawomocnego
orzeczenia mogą być natomiast – obok zarzutów naruszenia prawa materialnego –
zarzuty dotyczące naruszenia przepisów postępowania, w tym przepisów
normujących postępowanie dowodowe, których stosowanie oddziaływa na
ustalenie faktów, z wyjątkiem tych, które odnoszą się do oceny dowodów. Chodzi tu
oczywiście o takie uchybienia procesowe, które spowodowały niezgodność
orzeczenia z prawem.
Spośród wskazanych przez skarżącą uchybień procesowych w pełni
uzasadniony jest zarzut naruszenia art. 382 k.p.c. Sąd drugiej instancji jako sąd nie
tylko odwoławczy, lecz także merytoryczny, powinien poczynić własne ustalenia
faktyczne i poddać je samodzielnej ocenie z punktu widzenia prawa materialnego.
Według powołanego przepisu, sąd drugiej instancji orzeka na podstawie materiału
zebranego z postępowaniu w pierwszej instancji i w postępowaniu apelacyjnym.
Pojęcie materiału zebranego w postępowaniu w pierwszej instancji obejmuje przy
tym wszystkie istotne elementy procesowe, w tym oświadczenia stron, zarzuty
6
pozwanego, zgłaszane środki dowodowe i wyniki postępowania dowodowego.
W niniejszej sprawie Sąd Okręgowy, z naruszeniem art. 382 k.p.c.,
nie ustosunkował się do wywodów skarżącej zawartych w jej piśmie procesowym
z dnia 20 lipca 2009 r. i podniesionego w nim zarzutu potrącenia wzajemnych
wierzytelności. W piśmie tym skarżąca – przyjmując, że powodowi przysługuje
wierzytelność w kwocie 544,31 zł z tytułu nadpłaty za dostarczoną w latach 2005-
2006 energię cieplną – podniosła zarzut potrącenia wzajemnej wierzytelności
z tytułu opłat eksploatacyjnych, twierdząc, że z tytułu tych opłat przysługuje jej od
powoda kwota 686,71 zł, w tym za 2005 rok – 503,59 zł i za cztery miesiące
2006 roku – 183,12 zł (k. 122 – 125).
Sąd Okręgowy poczynił ustalenia dotyczące kwoty zaliczek na koszty
centralnego ogrzewania pobranych w 2005 i 2006 r. od użytkowników lokali oraz
faktycznych kosztów centralnego ogrzewania poniesionych przez Spółdzielnię
w 2005 i 2006 r., z tym że ograniczył się do ustaleń w wymiarze globalnym.
Nie poczynił natomiast ustaleń co do wyników indywidualnego rozliczenia kwoty
uiszczonych zaliczek i poniesionych kosztów, mimo że rozliczenie takie – jak
stwierdził – było możliwe. To samo dotyczy wysokości kwot uiszczonych przez
powoda w 2005 i 2006 r. z tytułu opłat eksploatacyjnych i wysokości
przypadających na powoda z tego tytułu kosztów. Indywidualne rozliczenie
uiszczonych należności oraz kosztów poniesionych przez Spółdzielnię było – przy
zastosowaniu metody opartej na podziale kosztów proporcjonalnie do powierzchni
lokali – możliwe, o czym świadczą wyniki rozliczenia przytoczone przez skarżącą
we wspomnianym piśmie z dnia 20 lipca 2009 r. (k. 125).
Rację ma też skarżąca zarzucając Sądowi Okręgowemu naruszenie art. 4
ust. 1 i art. 6 ust. 1 u.s.m., ponieważ stanowisko tego Sądu w kwestii braku
podstaw do uwzględnienia zarzutu potrącenia nie jest do końca jasne. Sąd
Okręgowy stwierdził, że z nadpłaty należności za dostarczoną energię cieplną
pozwana mogła potrącić swoje wierzytelności wobec użytkownika lokalu, lecz
w niniejszej sprawie pozwana nie wykazała, aby zaliczyła powstałą nadwyżkę na
istniejące zobowiązanie powoda wobec Spółdzielni. Dodał, że – wbrew odmiennej
ocenie Sądu pierwszej instancji – wystąpienie nadwyżki pozostałych kosztów
eksploatacji – poza kosztami dostawy energii cieplnej – nad przychodami z tytułu
7
opłat wnoszonych przez użytkowników lokali nie mogło stanowić podstawy
roszczeń pozwanej wobec jej członków, gdyż byłoby to sprzeczne z art. 4 ust. 1
i art. 6 ust. 1 u.s.m.
Argumentacja Sądu Okręgowego powoduje konieczność przypomnienia art.
4 ust. 1 i art. 6 ust. 1 u.s.m. w brzmieniu obowiązującym w 2005 i 2006 r. (tj. przed
wejściem w życie ustawy z dnia 14 czerwca 2007 r. o zmianie ustawy
o spółdzielniach mieszkaniowych oraz o zmianie niektórych innych ustaw, Dz.U.
z 2007, nr 125, poz. 873). Pierwszy z wymienionych przepisów stanowił wówczas,
że członkowie spółdzielni, którym przysługują spółdzielcze prawa do lokali, są
obowiązani uczestniczyć w wydatkach związanych z eksploatacją i utrzymaniem
nieruchomości w częściach przypadających na ich lokale, eksploatacją
i utrzymaniem nieruchomości stanowiących mienie spółdzielni oraz
w zobowiązaniach spółdzielni z innych tytułów przez uiszczanie opłat zgodnie
z postanowieniami statutu, natomiast drugi, że różnica między kosztami
a przychodami gospodarki zasobami mieszkaniowymi spółdzielni zwiększa
odpowiednio koszty lub przychody tej gospodarki w roku następnym.
Jak wyjaśnił Sąd Najwyższy w wyroku z dnia 11 stycznia 2006 r., II CSK
30/05, art. 6 ust. 1 u.s.m. wyraża zasadę tzw. bezwynikowej działalności
gospodarczej spółdzielni mieszkaniowej i stanowi lex specialis w stosunku do art.
75 ustawy z dnia 16 września 1982 r. – Prawo spółdzielcze (jedn. tekst: Dz.U.
z 2003 r. Nr 188, poz. 1848 ze zm. – dalej: „Pr. spółdz.”), zgodnie z którym zysk
spółdzielni, po pomniejszeniu o podatek dochodowy i inne obciążenia obowiązkowe
wynikające z odrębnych przepisów ustawowych, stanowi nadwyżkę bilansową.
W działalności gospodarczej spółdzielni mieszkaniowej nie występują pojęcia zysku
ani nadwyżki bilansowej, a ewentualna nadwyżka przychodów nad kosztami
odpowiednio zwiększa przychody w roku następnym. Jeżeli natomiast w danym
roku występuje nadwyżka kosztów nad przychodami, zwiększa ona odpowiednio
koszty w roku następnym. Art. 6 ust. 1 u.s.m. dotyczy wyników całej działalności
gospodarczej spółdzielni mieszkaniowej, a nie tylko kosztów i przychodów,
o których mowa w art. 4 ust. 1.
Przewidziany w art. 4 ust. 1 u.s.m. obowiązek ponoszenia przez członków
spółdzielni, którym przysługują spółdzielcze prawa do lokali, tzw. opłat
8
eksploatacyjnych polega przede wszystkim na uczestniczeniu przez te osoby
w wydatkach związanych z eksploatacją i utrzymaniem nieruchomości
stanowiących mienie spółdzielni. Wysokość tych opłat powinna być tak
skalkulowana, aby zachowana była równowaga między kosztami i przychodami,
natomiast w razie powstania różnicy, powinna ona być skorygowana przez
spółdzielnię przy ustalaniu opłat eksploatacyjnych w tym samym, a najpóźniej
w następnym roku obrachunkowym. Poza tym przewidziany w art. 4 ust. 1 u.s.m.
obowiązek ponoszenia przez członków spółdzielni, którym przysługują spółdzielcze
prawa do lokali, opłat eksploatacyjnych polega na uczestniczeniu przez te osoby
w zobowiązaniach spółdzielni z innych tytułów. Przesłanką uwzględnienia długów
spółdzielni w opłatach eksploatacyjnych jest istnienie zobowiązania w rozumieniu
art. 353 k.c., a więc stosunku prawnego, w którym osoba trzecia może żądać od
spółdzielni świadczenia, a spółdzielnia powinna to świadczenie spełnić (zob. OSNC
2006, nr 10, poz. 167).
Jak wynika z przytoczonych regulacji, Sąd Okręgowy wyszedł z błędnego
założenia, że jeżeli w danym roku obrachunkowym w spółdzielni wystąpiła
nadwyżka kosztów eksploatacji i utrzymania nieruchomości stanowiących mienie
spółdzielni nad przychodami, członkowie spółdzielni, którym przysługiwały
spółdzielcze prawa do lokali, nie mieli obowiązku uczestniczenia w tych kosztach
w roku następnym. W konsekwencji, Sąd Okręgowy nie poczynił koniecznych
ustaleń, pozwalających na ocenę zasadności podniesionego przez pozwaną
zarzutu potrącenia i nie rozpoznał istoty sprawy.
Z tych względów Sąd Najwyższy na podstawie art. 41411
§ 2 oraz art. 98 i 99
w związku z art. 391 § 1, 39821
i 42412
k.p.c. orzekł, jak w sentencji.