Pełny tekst orzeczenia

Sygn. akt IV CSK 56/12
POSTANOWIENIE
Dnia 20 września 2012 r.
Sąd Najwyższy w składzie :
SSN Mirosława Wysocka (przewodniczący, sprawozdawca)
SSN Marian Kocon
SSN Marta Romańska
w sprawie z wniosku Z. C.
przy uczestnictwie E. - OPERATOR Spółki Akcyjnej
o ustanowienie służebności przesyłu,
po rozpoznaniu na posiedzeniu niejawnym w Izbie Cywilnej
w dniu 20 września 2012 r.,
skargi kasacyjnej wnioskodawcy
od postanowienia Sądu Okręgowego
z dnia 12 października 2011 r.,
oddala skargę kasacyjną.
Uzasadnienie
2
Z. C. wniósł o ustanowienie służebności przesyłu obciążającej bliżej opisane
we wniosku, stanowiące jego własność, nieruchomości na rzecz E. Operator Spółki
Akcyjnej, za co „uczestnik będzie uiszczał na rzecz wnioskodawcy opłatę roczną w
kwocie wynikającej z wartości służebności ustalonej przez biegłego rzeczoznawcę”.
Biegła ds. szacowania nieruchomości w opinii sporządzonej na podstawie
postanowienia Sądu podała, że oszacowana wysokość należnego czynszu w ujęciu
rocznym wynosi 4 060,12 zł, a wysokość jednorazowego wynagrodzenia z tytułu
ustanowienia służebności przesyłu „jako funkcji wartości części gruntu
nieruchomości, na której będzie wykonywana” szacuje się na kwotę 37 184 zł.
Na rozprawie poprzedzającej wydanie postanowienia w pierwszej instancji
uczestnik zarzucił, że za ustanowienie służebności nie może być przyznane
podwójne wynagrodzenie i że aprobuje jednorazowe wynagrodzenie w kwocie
37 184 zł; wnioskodawca (reprezentowany przez profesjonalnego pełnomocnika)
sprecyzował stanowisko w następujący sposób: „Jednorazowe wynagrodzenie jest
wynagrodzeniem za ustanowienie służebności, a coroczna opłata jest
wynagrodzeniem za trwanie służebności. Gdyby sąd nie przychylił się do naszego
stanowiska, to wnosimy o ustalenie wynagrodzenia w postaci corocznych opłat”.
Postanowieniem z dnia 28 kwietnia 2011 r. Sąd Rejonowy ustanowił na
nieruchomościach wnioskodawcy służebność przesyłu energii elektrycznej na rzecz
uczestnika oraz zasądził od uczestnika na rzecz wnioskodawcy kwotę 37 184 zł
„tytułem wynagrodzenia za ustanowienie służebności przesyłu”, płatną w terminie
miesiąca od uprawomocnienia się orzeczenia oraz kwotę 4 060,12 zł „płatną co rok
ustalając termin jej płatności corocznie na dziesiąty dzień miesiąca przypadający po
miesiącu, w którym postanowienie uprawomocni się”. Sąd Rejonowy stwierdził, iż
„przychylił się do ustaleń biegłej” że wynagrodzenie winno składać się z dwóch
pozycji, czyli wynagrodzenia jednorazowego, które stanowi surogat odszkodowania
za obniżenie wartości nieruchomości wskutek ustanowienia służebności oraz tzw.
wynagrodzenia właściwego (rocznego), które jest wynagrodzeniem za istnienie
służebności.
3
Orzeczenie to zostało zaskarżone apelacją przez uczestnika tylko w części
obejmującej zasądzenie opłaty rocznej. Tym samym uprawomocniło się
w pierwszej instancji postanowienie zasądzające kwotę 37 184 zł.
Postanowieniem z dnia 12 października 2011 r. Sąd Okręgowy zmienił
zaskarżone orzeczenie w części rozstrzygającej o wynagrodzeniu za ustanowienie
służebności przesyłu o tyle tylko, że początek płatności wynagrodzenia rocznego w
kwocie 4 060,12 zł określił na 10 listopada 2020 r.
Sąd Okręgowy ocenił, iż Sąd pierwszej instancji wadliwie wyłożył art. 3052
§ 2 k.c.
uznając, że odpowiednie wynagrodzenie, o którym w nim mowa, może się składać
z jednorazowego świadczenia za obniżenie wartości nieruchomości, mającego
cechy odszkodowawcze oraz świadczenia okresowego „za istnienie służebności”,
mającego cechy czynszu, podczas gdy przepis ten nie daje podstaw do
kumulowania wynagrodzeń. Odwołując się do poglądów i orzeczeń dotyczących
ustalania wynagrodzenia za ustanowienie służebności drogi koniecznej, Sąd
Okręgowy stwierdził, że przy wyborze metod określenia wysokości wynagrodzenia
należy uwzględniać takie elementy, jak zakres obciążenia nieruchomości, sposób
jej wykorzystania przez przedsiębiorstwo przesyłowe, skala ograniczeń, jakie
dotykają właściciela, to wszystko przy uwzględnieniu wartości rynkowych. Jeżeli
nawet wnioskodawca poniósł stratę w postaci różnicy pomiędzy wartością
nieruchomości w stanie obciążonym służebnością i w stanie od niej wolnym, to „jej
kompensacji w formie, właściwego w takim przypadku wynagrodzenia
jednorazowego, nie żądał”, podtrzymując stanowisko wyrażone we wniosku,
że domaga się świadczenia okresowego odpowiadającego „wartości służebności”
Sąd Okręgowy inaczej niż Sąd pierwszej instancji odczytał stanowisko biegłej,
uznając że biegła określiła wysokość jednorazowego wynagrodzenia na kwotę
37 184 zł, z osobna wskazując kwotę 4 060 zł, ale tylko jako szacowaną wysokość
należnego czynszu w ujęciu rocznym, co należy rozumieć w ten sposób, że biegła
posłużyła się stawką czynszu rocznego jedynie do określenia wysokości
wynagrodzenia jednorazowego. Wynika z tego, zdaniem Sądu Okręgowego,
że zasądzenie jednorazowego wynagrodzenia płatnego w 2011 r. i wynagrodzenia
rocznego począwszy od tegoż roku, spowodowały obciążenie uczestnika
4
świadczeniami obliczonymi wedle tej samej metody, i za ten sam okres. Ponadto
biegła w ogóle nie stosowała kryterium w postaci „kompensacji przez jednorazowe
wynagrodzenie obniżenia wartości nieruchomości”.
Jednocześnie jednak, ograniczenie wynagrodzenia do świadczenia jednorazowego
w kwocie 37 184 zł, nie byłoby odpowiednie, stanowiąc jedynie dziewięciokrotność
należności rocznej, w sytuacji, gdy obciążenie nieruchomości jest trwałe i ogranicza
w sposób istotny władztwo nad rzeczą. Zważywszy na zakres zaskarżenia apelacją
„pozostało jedynie uwzględnienie apelacji odnośnie do rozstrzygnięcia
o zasądzeniu kwot po 4 060,12 zł za okres od 2011 roku do 2019 roku”.
Postanowienie Sądu Okręgowego zaskarżył w całości wnioskodawca,
wnosząc o jego uchylenie i przekazanie sprawy temu Sądowi do ponownego
rozpoznania.
Skarga została oparta na podstawach: 1.naruszenia prawa materialnego – art. 3052
k.c. przez jego błędną wykładnię i przyjęcie, że przepis ten nie daje podstawy do
zasądzenia stosownego wynagrodzenia odpowiadającego pełnemu uszczerbkowi
właściciela nieruchomości jednocześnie w formie jednorazowej i okresowej
2. mającego wpływ na wynik sprawy naruszenia przepisów postępowania – art. 233
§ 1 w zw. z art. 391 oraz art. 378 § 1 i 382 k.p.c., wynikiem czego było błędne
przyjęcie, że wskazana przez biegłą kwota 37 184 zł odpowiada płatnemu z góry
rocznemu wynagrodzeniu w kwocie 4 060,12 zł i stanowi wprost jego
wielokrotność.
Sąd Najwyższy rozważył, co następuje.
Nieuzasadniony jest zarzut naruszenia powołanych w skardze przepisów
postępowania, które miało nastąpić przez „wyprowadzenie błędnych wniosków
z opinii biegłej”. Zarzut ten jest po części (naruszenie art. 233 § 1 k.p.c.) oparty
na niedopuszczalnym kwestionowaniu oceny dowodu (art. 3983
§ 3 k.p.c.),
a w pozostałym zakresie powołuje przepisy (art. 378 § 1 i 382 k.p.c.)
nieadekwatne do jego uzasadnienia. Ubocznie należy zauważyć, że źródłem
wątpliwości co znaczenia opinii biegłego było dopuszczenie tego dowodu
w pierwszej instancji „w celu ustalenia wynagrodzenia”, zamiast określenia przez
Sąd biegłemu kryteriów wyceny a następnie ustalenia przez Sąd, przy
5
uwzględnieniu wyceny opartej na tych kryteriach, odpowiedniego wynagrodzenia.
Ta sytuacja nie pozbawiała jednak Sądu drugiej instancji możliwości dokonania na
podstawie tej opinii własnych ustaleń, opartych na odmiennej kwalifikacji
poczynionych przez biegłą obliczeń.
Zarzut naruszenia art. 3052
k.c. (bez oznaczenia jednostki redakcyjnej)
skarżący opiera na błędnym przekonaniu, że odpowiednie wynagrodzenie
w rozumieniu tego przepisu może nastąpić „jednocześnie w formie jednorazowej
i okresowej”.
Artykuł 3052
k.c. przewiduje ustanowienie służebności przesyłu za
odpowiednim wynagrodzeniem, nie zawierając co do niego żadnych wskazówek.
„Odpowiednie wynagrodzenie” sąd ustala więc na podstawie konkretnych
okoliczności sprawy, przy uwzględnieniu kryteriów wypracowanych w orzecznictwie
i piśmiennictwie, także na tle art. 145 § 1 k.c., czyli wynagrodzenia za ustanowienie
służebności drogi koniecznej. Wskazał na to Sąd Najwyższy w orzeczeniach
wydanych już pod rządem art. 3052
k.c., podkreślając jednak różnicę obu sytuacji
w zakresie ingerencji w treść prawa własności, wynikającą z tego, że przy
ustanowieniu drogi koniecznej uprawniony zostaje całkowicie pobawiony władztwa
nad nieruchomością, a przy ustanowieniu służebności przesyłu z reguły doznaje
w tym jedynie ograniczenia (por. postanowienia Sądu Najwyższego z dnia 3
lutego 2010 r., II CSK 444/09 i z dnia 5 kwietnia 2012 r., II CSK 410/11,
niepublikowane).
Wynagrodzenie w zasadzie powinno być jednorazowe, lecz najczęściej (przy
utrzymującym się tej kwestii sporze w piśmiennictwie) nie wyklucza się przyznania
go w postaci świadczeń okresowych (por. postanowienie Sądu Najwyższego z dnia
17 stycznia 1969 r., III CRN 379/68, OSNCP 1969, nr 12, poz. 223). Różnica w
sposobie zapłaty nie zmienia faktu, że jest to jedno wynagrodzenie, ustalane przy
uwzględnieniu wszystkich czynników wpływających na jego wysokość i mające
równoważyć w całości konsekwencje trwałego obciążenia nieruchomości. Zakres
ograniczeń własności zależy w szczególności od rozmiaru i przeznaczenia
nieruchomości oraz od rodzaju, usytuowania i sposobu korzystania z urządzeń
przesyłowych. Wynagrodzenie należy się właścicielowi nieruchomości obciążonej
6
za samo ustanowienie służebności, ma zrekompensować ograniczenie
w korzystaniu z niej, przy uwzględnieniu stopnia ingerencji w prawo własności,
i jest niezależne od poniesienia szkody. Jeżeli właściciel poniósł szkodę, powinien
to udowodnić, a doznany uszczerbek majątkowy musi być wzięty pod uwagę przy
ustalaniu „odpowiedniego” wynagrodzenia. Takie stanowisko, aprobowane
w piśmiennictwie, zostało ukształtowane w orzecznictwie Sądu Najwyższego (por.
m.in. uchwały z dnia 1 grudnia 1970 r., III CZP 68/70, OSNC 1971, nr 5, poz. 145
i z dnia 8 września 1988 r., III CZP 76/88, OSNC 1989, nr 11, poz. 182,
postanowienie z dnia 8 maja 2000 r., V CKN 43/00, OSNC 2000, nr 11, poz. 206
oraz niepublikowane postanowienia z dnia 26 października 2000 r., IV CKN
1197/00, z dnia 14 lutego 2008 r., II CSK 517/07, z dnia 19 listopada 2010 r.,
III CSK 32/10 i z dnia 5 kwietnia 2012 r., II CSK 401/11).
Skarżący ma zatem rację, że wynagrodzenie należne na podstawie art. 3052
§ 2 k.c. powinno uwzględniać cały uszczerbek będący następstwem ustanowienia
służebności przesyłu, w tym także zmniejszenie jej wartości, jednak myli się
twierdząc, że wynagrodzenie może być zasądzone „jednocześnie w formie
jednorazowej i okresowej” oraz że wynagrodzenie jednorazowe przysługuje „za
ustanowienie służebności”, a wynagrodzenie okresowe – „za trwanie służebności”.
Oparty na tym twierdzeniu zarzut błędnej wykładni art. 3052
k.c. jest
nieuzasadniony.
Rozstrzygnięcie Sądu pierwszej instancji, który zasądził wynagrodzenie
jednorazowe oraz „wynagrodzenie właściwe (roczne)” słusznie zakwestionował Sąd
Okręgowy, trafnie również stwierdzając, że wnioskodawca nie żądał rekompensaty
z tytułu poniesionej szkody. Wnioskodawca domagał się wynagrodzenia
okresowego odpowiadającego „wartości służebności”, powołując się na
ograniczenia i przeszkody w korzystaniu z nieruchomości będące skutkiem
posadowienia na niej urządzeń przesyłowych; nie powoływał się na poniesienie
uszczerbku majątkowego i nie podnosił w tym zakresie żadnych twierdzeń ani
dowodów. Wnioskodawca nie kwestionował, również w skardze kasacyjnej,
wysokości wynagrodzenia przyznanego w formie świadczeń okresowych.
7
Wynikiem rozstrzygnięcia Sądu Okręgowego jest nietypowa konstrukcja
ostatecznie uwzględnionego roszczenia. Sąd ten jednak musiał brać pod uwagę
fakt prawomocnego zasądzenia kwoty 37 184 zł, i zastosował formułę prowadzącą
w efekcie do tego, że wnioskodawcy przyznano jednorodne wynagrodzenie
okresowe, częściowo skumulowane.
Z omówionych względów Sąd Najwyższy, na podstawie art. 39814
k.p.c.,
niemającą uzasadnionych podstaw skargę kasacyjną oddalił.
es