Pełny tekst orzeczenia

Sygn. akt III PK 100/11
WYROK
W IMIENIU RZECZYPOSPOLITEJ POLSKIEJ
Dnia 3 października 2012 r.
Sąd Najwyższy w składzie :
SSN Kazimierz Jaśkowski (przewodniczący, sprawozdawca)
SSN Halina Kiryło
SSN Krzysztof Staryk
w sprawie z powództwa J.C.
przeciwko W. Z. I. Spółce Akcyjnej w D.
o odszkodowanie z tytułu zakazu konkurencji po ustaniu stosunku pracy,
po rozpoznaniu na posiedzeniu niejawnym w Izbie Pracy, Ubezpieczeń
Społecznych i Spraw Publicznych w dniu 3 października 2012 r.,
skargi kasacyjnej powoda od wyroku Sądu Okręgowego - Sądu Pracy i
Ubezpieczeń Społecznych w L.
z dnia 16 czerwca 2011 r.,
oddala skargę i zasądza od powoda na rzecz strony pozwanej
kwotę 900 zł (dziewięćset) tytułem zwrotu kosztów postępowania
kasacyjnego.
2
UZASADNIENIE
Powód J.C. w sprawie przeciwko W. S.A. w D. o odszkodowanie z tytułu
zakazu konkurencji po ustaniu stosunku pracy, wniósł skargę kasacyjną od wyroku
Sądu Okręgowego w L. z dnia 16 czerwca 2011 r., […]. Zaskarżonym wyrokiem
zmieniono wyrok Sądu Rejonowego w P. z dnia 29 grudnia 2010 r., zasądzający od
pozwanej Spółki na rzecz powoda kwotę 49.900 zł, w ten sposób, że oddalono
powództwo.
Powód był zatrudniony w przedsiębiorstwie państwowym W. w D. jako
dyrektor od 20 sierpnia 2001 r., a bezpośrednio po zwolnieniu z tego stanowiska
został z dniem 1 sierpnia 2006 r. wyznaczony na stanowisko tymczasowego
kierownika tego przedsiębiorstwa. W związku z jego przekształceniem w spółkę
akcyjną, której jedynym akcjonariuszem był Skarb Państwa, powód od 1 stycznia
2008 r. faktycznie wykonywał obowiązki prezesa zarządu – dyrektora naczelnego.
Uchwałą nr 2 nadzwyczajnego walnego zgromadzenia Spółki z 19 lutego 2008 r. w
§ 1 prezesowi i członkom zarządu przyznano prawo do: nagrody rocznej,
odszkodowania z tytułu zakazu konkurencji po ustaniu stosunku pracy, odprawy
pieniężnej w razie odwołania ze stanowiska lub rozwiązania umowy o pracę przez
podmiot zatrudniający z innych przyczyn niż naruszenie podstawowych
obowiązków ze stosunku zatrudnienia oraz przyznano świadczenia dodatkowe w
postaci: nagrody jubileuszowej, odprawy pieniężnej w razie ustania stosunku pracy
w związku z przejściem na emeryturę lub rentę i dodatkowego ubezpieczenia
zdrowotnego, majątkowego oraz osobowego. Zgodnie z § 9 tej uchwały, ustalone w
§ 1 świadczenia przysługują od 1 stycznia 2008 r. Uchwałą nr 3 tego zgromadzenia
z tego samego dnia powód został odwołany ze stanowiska prezesa zarządu. Po
odwołaniu z funkcji prezesa zarządu powód nadal stawiał się do pracy do dnia 6
marca 2009 r. Wyrokiem Sądu Rejonowego w P. z 8 października 2009 r. w
sprawie […] ustalono, że pomiędzy powodem a pozwaną Spółką w okresie od 19
lutego 2008 r. do 6 marca 2008 r. istniał stosunek pracy.
Uwzględniając powództwo o odszkodowanie Sąd Rejonowy stwierdził, że
powód opiera swoje żądanie nie o przepisy Kodeksu pracy dotyczące umowy o
3
zakazie konkurencji po ustaniu stosunku pracy, lecz na § 1 i § 8 uchwały nr 2 z dnia
19 lutego 2008 r.
Pierwszym aktem ustalającym warunki płacy dla powoda była powołana
uchwała nr 2. W § 1 przyznano prezesowi i członkom zarządu prawo do
odszkodowania z tytułu zakazu konkurencji po ustaniu stosunku pracy, zaś w § 8
określono okres obowiązywania tego zakazu - przez okres 6 miesięcy od dnia
ustania stosunku pracy, wysokość odszkodowania – 100% wynagrodzenia oraz
zakres działalności konkurencyjnej i wskazano, jakie konsekwencje poniesie
członek zarządu, który naruszy zakaz konkurencji. W § 1 uchwały zapisano, że
przyznaje się prezesowi i członkom zarządu prawo do odszkodowania z tytułu
zakazu konkurencji, co według Sądu Rejonowego należy rozumieć jako przyznanie
im takiego odszkodowania. Określenie „przyznaje się" należy rozumieć jako
jednostronną decyzję organu uprawnionego do podejmowania czynności
pracowniczych wobec prezesa zarządu, tak samo jak sformułowanie zawarte w § 1
uchwały nr 3, gdzie zapisano, iż „odwołuje się" powoda ze stanowiska prezesa
zarządu, co także jest jednostronną decyzją organu uprawnionego do
podejmowania tego rodzaju decyzji wobec prezesa zarządu. Powód, zarówno na
decyzję o odwołaniu go ze stanowiska, jak i na przyznanie mu prawa do świadczeń
określonych w § 1 uchwały nr 2 nie miał żadnego wpływu. W tym przypadku to
jednostronnie nadzwyczajne walne zgromadzenie ustaliło warunki płacy dla
powoda, zapoznano go z treścią uchwał nr 2 i nr 3 w dniu 20 lutego 2008 r. Powód
zaakceptował warunki tam określone, zatem w ocenie Sądu Rejonowego uchwała
nr 2 jednostronnie wykreowała warunki płacy dla powoda w okresie od 1 stycznia
2008 r. do 6 marca 2008 r.
Powołując się na stanowisko Sądu Najwyższego wyrażone w wyroku z dnia
27 października 2004 r., I PK 588/03 Sąd Rejonowy wskazał, że źródłem
zobowiązania wobec pracownika nie jest tylko umowa o pracę, lecz też
jednostronna czynność prawna uprawnionego organu. W przedmiotowej sprawie
rada nadzorcza, która zgodnie z § 10 tejże uchwały, była zobowiązana przez
zgromadzenie do wykonania i nadzoru nad realizacją uchwały, nie wydała żadnego
aktu wobec powoda, to jednak treść § 1, 8 i 9 w kontekście § 10 świadczy o tym, że
zgromadzenie określiło świadczenia przysługujące powodowi jako prezesowi i rada
4
nadzorcza nie mogła swoją decyzją ich zmienić. Sąd Rejonowy zauważył ponadto,
że pozwana Spółka dobrowolnie wypłaciła powodowi inne świadczenie
przewidziane w § 1 uchwały nr 2 w postaci odprawy pieniężnej i oczywiście nie jest
to świadczenie oparte o inne podstawy niż § 1 uchwały nr 2. Wobec tego stwierdzić
należało, że pozwana Spółka w części uznała postanowienia uchwały za wiążące i
ważne.
Wysokość miesięcznego wynagrodzenia powoda stanowiła kwotę 11.791,10
zł, lecz powód dochodził kwoty 49,900 zł i taką żądaną kwotę Sąd Rejonowy,
mając na uwadze przepis art. 321 k.p.c., zasądził na rzecz powoda.
Zdaniem Sądu Okręgowego pogląd Sądu Rejonowego, że na podstawie § 1
uchwały nr 2 powstało zobowiązanie pozwanego wobec powoda do zapłaty
odszkodowania z tytułu przestrzegania zakazu konkurencji jest podwójnie nietrafny,
bowiem ani walne zgromadzenie nie jest organem uprawnionym do składania
oświadczeń woli w imieniu pozwanego pracodawcy, ani też odszkodowanie z tytułu
zakazu konkurencji nie stanowi wynagrodzenia. Sprawowanie funkcji członka
zarządu może opierać się na dwóch równoległych stosunkach prawnych. Stosunek
organizacyjny jest stosunkiem podstawowym, w oparciu o który członek zarządu
dokonuje czynności, które zgodnie z Kodeksem spółek handlowych wiążą się z
mandatem członka zarządu, takich jak reprezentowanie spółki i prowadzenie jej
spraw. Drugi stosunek - zobowiązaniowy, jest stosunkiem równoległym do stosunku
podstawowego. Członek zarządu występuje w tym wypadku w charakterze
kontrahenta spółki. W rozpoznawanej sprawie jest to stosunek pracy. Stosunek
pracy jest odrębnym stosunkiem prawnym od członkostwa w zarządzie spółki, w
którego zakresie członek zarządu jest osobą trzecią względem spółki, a o jego
prawach pracowniczych decyduje treść stosunku pracy.
W rozpoznawanej sprawie nie sposób przyjąć, by oświadczenie, z którego -
podzielając stanowisko powoda - Sąd Rejonowy wywiódł roszczenie, złożone
zostało przez organ uprawniony do reprezentowania pozwanego.
Sąd Okręgowy podniósł, że organem uprawnionym do reprezentowania
spółki akcyjnej jest zarząd (art. 368 k.s.h.). Doznaje to ograniczenia w przypadku
umów między spółką a członkami zarządu, w których spółka reprezentowana jest
przez radę nadzorczą lub pełnomocnika ustanowionego uchwałą walnego
5
zgromadzenia (art. 379 k.s.h.). Statut pozwanej Spółki stanowi w § 45 ust. 1, iż
delegowany przez radę nadzorczą członek rady albo pełnomocnik ustanowiony
uchwałą walnego zgromadzenia zawiera umowy stanowiące podstawę
zatrudnienia członków zarządu. Również inne czynności prawne między Spółką a
członkami zarządu dokonywane są w tym samym trybie (§ 45 ust. 2 statutu).
Natomiast na podstawie art. 378 § 1 k.s.h. rada nadzorcza ustala wynagrodzenie
członków zarządu zatrudnionych na podstawie umowy o pracę lub innej umowy,
chyba że statut stanowi inaczej. W rozpoznawanej sprawie statut pozwanej Spółki
stanowi odmiennie w § 31, w myśl którego zasady wynagradzania i wysokość
wynagrodzenia członków zarządu, z zastrzeżeniem ust. 2, ustala walne
zgromadzenie na wniosek rady nadzorczej, z uwzględnieniem przepisów ustawy z
dnia 3 marca 2000 r. o wynagradzaniu osób kierujących niektórymi podmiotami
prawnymi (Dz. U. Nr 26, poz. 306 ze zm.). Natomiast § 31 ust. 2 stanowi, że
wysokość miesięcznego wynagrodzenia prezesa zarządu określa organ właściwy
do reprezentowania Skarbu Państwa.
Na tej podstawie walne zgromadzenie pozwanej Spółki jest organem
uprawnionym do decydowania o zasadach i wysokości wynagrodzenia prezesa
zarządu. Tak określone wynagrodzenie winno zostać wprowadzone do umowy
łączącej Spółkę z członkiem zarządu. Walnemu zgromadzeniu żaden przepis nie
przyznaje prawa do reprezentowania spółki ani w sposób generalny, ani w
odniesieniu do jakiejkolwiek czynności; żaden też przepis nie pozwala upoważnić
tego organu do podjęcia czynności z zakresu reprezentacji spółki. W pewnych
przypadkach, walne zgromadzenie może powołać pełnomocnika, który będzie
reprezentował spółkę - jednakże zamiast powołania takiego pełnomocnika
zgromadzenie nie może samo dokonać czynności prawnej z osobą trzecią czy
wobec osoby trzeciej. Sąd Okręgowy nie podzielił poglądu Sądu Najwyższego
wyrażonego w wyroku z dnia 14 grudnia 2004 r., III PK 60/04, zgodnie z którym
jeżeli uprawnienie do reprezentowania spółki mogą uzyskać pełnomocnicy
powołani przez wspólników, to sami wspólnicy mogą w odpowiedniej do tego
formie (uchwale) skutecznie bezpośrednio reprezentować spółkę. Sąd Okręgowy
podniósł, że art. 379 § 1 k.s.h. ma charakter wyjątkowy wobec przepisów
określających ogólne zasady reprezentacji spółki, wobec czego musi być
6
interpretowany ściśle. Bezzasadne są tu jakiekolwiek analogie do reprezentowania
spółki przez radę nadzorczą, organ ten jest bowiem z mocy ustawy legitymowany
do reprezentacji spółki w umowach z członkiem zarządu. Walne zgromadzenie
natomiast, o ile ma kompetencję do rozwiązania z powodem stosunku
organizacyjnego, to jednak nie ma uprawnień do działania za spółkę w sferze
stosunków pracy.
Charakter prawny uchwał wspólników spółek kapitałowych jest
zagadnieniem spornym w doktrynie i orzecznictwie. Z jednej strony występuje
pogląd uznający uchwały zgromadzeń wspólników spółek kapitałowych za
czynności prawne, gdyż ich treść wpływa na prawa i obowiązki spółki, wspólników i
członków jej organów, a to, jakie skutki prawne wywołuje powzięcie uchwały,
określają przepisy ustawy, umowa spółki oraz sama treść uchwały. Z reguły
uchwały wywierają bezpośrednie skutki prawne w wewnętrznej sferze spółki.
Niektóre uchwały mogą jednak wywierać skutki prawne erga omnes (por. art. 430 §
1 i 3, art. 459 pkt 2 i art. 460 k.s.h.). Ponadto, w wielu przypadkach uchwały
stanowią podstawę podejmowania przez spółkę czynności prawnych, a w
szczególności zawierania umów z osobami trzecimi przez zarząd spółki (zob. art.
17, art. 393 pkt 2-6 i art. 394 k.s.h.). Niektórzy przedstawiciele doktryny uznając
uchwały za rodzaj czynności prawnej podkreślają ich specyficzny charakter,
zwracając uwagę, że wywierają one skutek w zasadzie wewnątrz spółki, a ich
wpływ na prawa i obowiązki osób pozostających poza stosunkiem spółki jest
możliwy tylko przez dodatkowe czynności. Część doktryny opowiada się natomiast
za koncepcją niejednolitego charakteru uchwał organów osób prawnych, tylko
niektórym z nich przyznając walor czynności prawnych, przy zastosowaniu różnych
kryteriów.
Sąd Najwyższy w kilku orzeczeniach przyjmował, że w niektórych
przypadkach rozwiązanie stosunku organizacyjnego i stosunku pracy może być
dokonane jednocześnie jedną uchwałą zgromadzenia wspólników (m.in. wyroki z
14 grudnia 2004 r., III PK 50/04 i III PK 60/04, LEX nr 150261 i 154166), uznając
tym samym, że uchwała zgromadzenia wspólników ma charakter czynności
prawnej, a wyrażając oświadczenie woli pracodawcy, wywiera skutek wobec osoby
7
trzeciej - pracownika (odmiennie m.in. w wyroku z 15 czerwca 2005 r., II PK 276/04,
OSNP 2006 nr 3-4, poz. 42).
Z drugiej strony wyrażany jest również pogląd, zgodnie z którym uchwał
organów osób prawnych w ogóle nie można uznać za czynności prawne, bez
względu na to, czy skierowane są na zewnątrz, czy pozostają wewnętrzną sprawą
spółki. Uchwały te nie są podejmowane przez podmiot prawa, stanowiąc wyraz woli
organu takiej osoby, nie wywołują samodzielnie skutków prawnych na zewnątrz
spółki (jak to ma miejsce w przypadku czynności prawnej), stanowią odrębne od
oświadczeń woli i czynności prawnych, swoiste czynności konwencjonalne,
instrument prawny przy pomocy którego kształtuje się działalność spółki, jej
strukturę i program działania.
Zdaniem Sądu Okręgowego należy podzielić pogląd o niejednolitym
charakterze prawnym uchwał organów spółek kapitałowych, w związku z czym
każda uchwała wymaga oceny pod tym kątem w realiach konkretnej sprawy. Trafne
jest również stanowisko, zgodnie z którym jedynie niektóre uchwały zdolne są
wywołać bezpośredni skutek w sferze prawnej osób trzecich (przykładowo uchwała
powołująca skład organów spółki), szereg innych uchwał dla wywołania skutku na
zewnątrz wymaga jednak złożenia oświadczenia woli przez organ właściwy do
reprezentowania spółki. Uchwała w przedmiocie przyznania powodowi
odszkodowania z tytułu zakazu konkurencji po ustaniu stosunku pracy nie mogła
wywołać bezpośredniego skutku pomiędzy spółką a powodem. Oświadczenie woli
odnośnie tego odszkodowania można przypisać jedynie walnemu zgromadzeniu
pozwanej spółki, ale nie samej spółce jako podmiotowi prawa. Oświadczenie to
skierowane było bezpośrednio do rady nadzorczej pozwanej Spółki, której polecono
wykonanie i nadzór nad realizacją uchwały.
Ponadto Sąd Okręgowy zauważył, że o ile istnieje podstawa do decydowania
przez walne zgromadzenie o zasadach wynagradzania i wysokości wynagrodzenia
członków zarządu, to co najmniej wątpliwa jest możliwość przypisania
„odszkodowaniu z tytułu zakazu konkurencji po ustaniu stosunku pracy" waloru
wynagrodzenia. Oczywiste jest, że w razie zawarcia przez strony stosunku pracy
umowy o zakazie konkurencji po ustaniu stosunku pracy (art. 1012
k.p.),
odszkodowanie z tego tytułu nie stanowi wynagrodzenia za pracę. Za taką
8
kwalifikacją tego świadczenia przemawia przede wszystkim fakt, że odszkodowanie
to przysługuje byłemu już pracownikowi od byłego pracodawcy i nie za świadczenie
pracy, lecz za powstrzymywanie się od działalności konkurencyjnej. Zarówno w
doktrynie prawa pracy, jak i w orzecznictwie, istnieje utrwalone stanowisko, zgodnie
z którym klauzula konkurencyjna (art. 1012
k.p.) nie stanowi części umowy o pracę,
zaś odszkodowanie wynikające z umowy o zakazie konkurencji nie jest
wynagrodzeniem za pracę.
Ponieważ pozwana Spółka podlega regulacji ustawy z dnia 3 marca 2000 r.
o wynagradzaniu osób kierujących niektórymi podmiotami prawnymi, Sąd
Okręgowy ustalił, czy przepisy tej ustawy nie wprowadzają w tym zakresie
uregulowań szczególnych. Ustawa ta oraz wydane na jej podstawie rozporządzenie
wykonawcze nie reguluje tej kwestii odmiennie, stanowiąc w art. 5, że członkom
zarządu jednoosobowych spółek Skarbu Państwa oprócz wynagrodzenia
miesięcznego mogą zostać przyznane świadczenia dodatkowe. Świadczenia
dodatkowe, o których stanowi ust. 2, mogą mieć charakter wynagrodzenia za pracę
(np. co do zasady nagroda jubileuszowa), bądź też charakter
pozawynagrodzeniowy (np. odprawa emerytalna). Świadczeniami dodatkowymi są
świadczenia z tytułu zatrudnienia, w tym: bytowe, socjalne, komunikacyjne oraz
ubezpieczenia majątkowe i osobowe - inne bądź wyższe niż ustalone w
regulaminach wynagradzania, zakładowych i ponadzakładowych układach
zbiorowych pracy oraz w odrębnych przepisach (art. 11 ust. 1 ustawy).
Rozporządzenie Prezesa Rady Ministrów z dnia 21 stycznia 2003 r. w sprawie
szczegółowego wykazu świadczeń dodatkowych, które mogą być przyznane
osobom kierującym niektórymi podmiotami prawnymi, oraz trybu ich przyznawania
(Dz. U. Nr. 14, poz. 139) precyzujące katalog świadczeń dodatkowych stanowi w §
2 ust. 1, iż osobom, o których mowa w § 1 (czyli m.in. członkom zarządu
jednoosobowych spółek Skarbu Państwa), mogą być przyznane następujące
świadczenia dodatkowe z tytułu zatrudnienia: 1) nagroda jubileuszowa
przyznawana nie częściej niż co 5 lat, 2) odprawa pieniężna w razie ustania
stosunku pracy w związku z przejściem na emeryturę lub rentę z tytułu niezdolności
do pracy, zwana dalej "odprawą pieniężną", 3) zwrot częściowych kosztów
użytkowania udostępnionego lokalu mieszkalnego, w tym mieszkania służbowego;
9
4) świadczenia związane z korzystaniem z częściowo odpłatnych usług
telekomunikacyjnych; 5) świadczenia z tytułu dodatkowego ubezpieczenia
zdrowotnego, majątkowego oraz osobowego w wysokości do 25% wyższej niż
ustalona w regulaminie wynagradzania, zakładowym i ponadzakładowym układzie
zbiorowym pracy oraz w odrębnych przepisach. Sąd Najwyższy w wyroku z dnia 11
lipca 2006 r., I PK 290/05, stwierdził, że nie ulega wątpliwości, iż odszkodowanie z
tytułu zakazu konkurencji nie jest wynagrodzeniem za pracę ani inną (dodatkową)
korzyścią związaną ze świadczeniem pracy lub usług związanych z zarządzaniem,
lecz stanowi rekompensatę szkody poniesionej przez pracownika wskutek
niemożności wykonywania pracy w zakresie objętym zakazem konkurencji. Nie
mieści się więc w ogóle w zakresie regulacji ustawy, a w szczególności w pojęciu
„świadczenia dodatkowe”.
Jako trzecią przyczynę uwzględnienia apelacji strony pozwanej Sąd
Okręgowy wskazał naruszenie art. 65 § 1 k.c. Zgodnie z tym przepisem
oświadczenie woli należy tak tłumaczyć, jak tego wymagają ze względu na
okoliczności, w których złożone zostało, zasady współżycia społecznego oraz
ustalone zwyczaje. Wykładnia oświadczenia woli nie może prowadzić do jego
wypaczenia i przypisania składającemu oświadczenie woli stwierdzeń w sposób
oczywisty sprzecznych z treścią tego oświadczenia. Tak zaś, zdaniem Sądu
Okręgowego, zrobił Sąd Rejonowy, ignorując literalne i w zasadzie niebudzące
wątpliwości brzmienie uchwały. Zawarte w przedmiotowej uchwale domniemane
oświadczenie woli pozwanego w kwestii odszkodowania z tytułu zakazu
konkurencji nie ograniczyło się przecież do jednostronnego przyznania powodowi
świadczenia z tego tytułu. Wręcz przeciwnie - w treści przedmiotowej uchwały
zawarte zostało nie tylko „przyznanie" powodowi odszkodowania i określenie jego
wysokości oraz definicja działalności konkurencyjnej, ale nade wszystko określona
została sankcja za naruszenie zakazu konkurencji w postaci zwrotu pobranego
odszkodowania oraz kary umownej w wysokości dwunastokrotności wynagrodzenia
otrzymanego przed ustaniem stosunku pracy (§ 8 ust. 3 uchwały), co Sąd
Rejonowy zauważył, ale nie wyciągnął z tego faktu prawidłowego wniosku. Te
elementy uchwały prowadzą do wniosku, że dotyczyła ona zawarcia umowy o
zakazie konkurencji po ustaniu stosunku pracy, delegowanego radzie nadzorczej.
10
Nie można przyjąć, że z całej uchwały nr 2 w części dotyczącej zakazu konkurencji
po ustaniu stosunku pracy znaczenie prawne ma jedynie kwestia odszkodowania i
uznać, że było to jednostronnie zobowiązujące pozwanego oświadczenie woli. Nie
sposób bowiem przyjąć, by w świetle ustalonych zwyczajów występujących w
stosunkach między pracodawcami a pracownikami (byłymi pracownikami)
pracodawca powziął tego rodzaju zobowiązanie wobec byłego pracownika.
W skardze kasacyjnej powód zarzucił naruszenie:
- art. 65 § 1 k.c. w związku z art. 58 § 3 k.c., 378 § 1 k.s.h., § 31 statutu
pozwanej Spółki oraz art. 8 i 300 k.p. poprzez ich niewłaściwe zastosowanie i w
konsekwencji dokonanie błędnej wykładni oświadczenia woli zawartego w uchwale
nr 2 nadzwyczajnego walnego zgromadzenia Spółki prowadzącej do uznania, że
uchwała ta nie stanowiła jednostronnego zobowiązania Spółki do wypłaty powodowi
dochodzonego świadczenia;
- art. 379 § 1 k.s.h. poprzez jego niewłaściwe zastosowanie, co doprowadziło
do błędnego przyjęcia przez Sąd Okręgowy, że przepis ten, odnoszący się do
zasad reprezentacji spółki akcyjnej przy umowach z członkami zarządu, ma
zastosowanie również w przypadku jednostronnych czynności prawnych;
- art. 1012
k.p. w związku z art. 18 § 1 k.p. poprzez jego błędną wykładnię, co
doprowadziło do błędnego przyjęcia, że przepis ten wyklucza możliwość przyznania
przez pracodawcę pracownikowi odszkodowania w zamian za przestrzeganie
zakazu konkurencji w drodze jednostronnej czynności prawnej;
- art. 471 k.c. w związku z art. 427 § 1 k.s.h. i art. 300 k.p. poprzez ich
błędne zastosowanie polegające na pominięciu i niezastosowaniu w niniejszej
sprawie, co doprowadziło do błędnego przyjęcia, że pozwana nie ponosi
odpowiedzialności odszkodowawczej względem powoda za przestrzeganie przez
niego zakazu konkurencji.
Zdaniem skarżącego uchwała walnego zgromadzenia może być źródłem
jednostronnego zobowiązania spółki wobec członka zarządu, gdyż art. 379 § 1
k.s.h. odnosi się wyłącznie do zasad reprezentacji spółki akcyjnej przy umowach z
członkami zarządu i w sporach z nimi, a nie dotyczy jednostronnych czynności
spółki. Uzasadniając zarzut naruszenia art. 65 § 1 k.c. skarżący stwierdził, że nie
jest mu znany zwyczaj przemawiający przeciwko możliwości jednostronnego
11
zobowiązania pracodawcy do wypłaty odszkodowania. Istnieje bowiem wiele
świadczeń przyznawanych przez pracodawcę jednostronnie, na przykład nagrody i
premie. Między stronami istniała wzajemność świadczeń, gdyż odszkodowanie było
przyznawane za przestrzeganie zakazu konkurencji, czyli gdy pracownik nie
przestrzegał tego zakazu, to odszkodowanie mu nie przysługiwało. Zasady
współżycia społecznego wymagają, aby sporna uchwała była interpretowana jako
jednostronne oświadczenie woli Spółki tworzące jej zobowiązanie do wypłaty
odszkodowania w żądanej wysokości. Oświadczenie woli pozwanej Spółki w części
odnoszącej się do zapłaty przez powoda kary umownej jest nieważne, ale nie
przesądza to o nieważności całej czynności prawnej. Zgodnie bowiem z art. 58 § 3
k.c., jeżeli nieważnością dotknięta jest tylko część czynności prawnej, czynność
pozostaje w mocy co do pozostałych części, chyba że z okoliczności wynika, iż bez
postanowień dotkniętych nieważnością czynności nie zostałaby dokonana.
Z ostrożności procesowej skarżący podniósł, iż również w przypadku
przyjęcia, że Sąd Okręgowy dokonał prawidłowej wykładni złożonego przez Spółkę
oświadczenia woli, powód mógł skutecznie dochodzić swojego roszczenia. Jeżeliby
bowiem przyjąć, że uchwała „dotyczyła zawarcia umowy o zakazie konkurencji po
ustaniu stosunku pracy, delegowanego radzie nadzorczej", to mamy do czynienia
również z zobowiązaniem skierowanym do rady nadzorczej, które nie zostało przez
nią wykonane. W takim wypadku roszczenie powoda byłoby uzasadnione w świetle
art. 471 k.c., dłużnikiem bowiem przez cały czas pozostaje Spółka, która ponosi
odpowiedzialność za skutki działań i zaniechań swoich organów, w tym za
niewywiązanie się z przyjętych zobowiązań. Pozwana zobowiązała się bowiem co
najmniej do złożenia powodowi oferty zawarcia umowy o zakazie konkurencji po
ustaniu stosunku pracy, którego to zobowiązania również nie wykonała, a powód
poniósł z tego tytułu uszczerbek stanowiący równowartość odszkodowania z tytułu
zakazu przestrzegania konkurencji, które otrzymałby, gdyby stosowna umowa
została z nim zawarta.
Nie jest również, w ocenie strony skarżącej, uzasadnione stanowisko
zaprezentowane przez Sąd Okręgowy, że z istoty zakazu konkurencji wynika, iż
powinien być on zawarty w odrębnej umowie i nie może być zastąpiony
jednostronnym aktem prawnym. W przypadku czynności jednostronnej ma on nieco
12
inny charakter tzn. nie sposób w drodze tej czynności jednostronnie „nałożyć" na
pracownika obowiązku przestrzegania zakazu konkurencji. W istocie jednak takie
jednostronne zobowiązanie nie różni się niczym do sytuacji, kiedy strony zawierają
co prawda umowę o zakazie konkurencji, ale wprowadzają do niej klauzulę
zastrzegającą uprawnienie do jednostronnego odstąpienia od umowy. W takim
przypadku również tylko jedna ze stron stosunku pracy decyduje o tym, czy zakaz
konkurencji będzie czy nie będzie obowiązywać.
Pozwana Spółka wniosła o odmowę przyjęcia skargi do rozpoznania,
względnie o jej oddalenie i zasądzenie kosztów postępowania kasacyjnego.
Sąd Najwyższy zważył, co następuje:
Skarga jest nieuzasadniona. Przeciwko poglądowi skarżącego, według
którego art. 379 § 1 k.s.h. dotyczy tylko umów i sporów spółki z członkiem zarządu
przemawia wprost statut strony pozwanej. Stanowi on bowiem w § 45 ust. 2, że
inne czynności prawne niż określone w ust. 1 (czyli inne niż zawarcie umowy
stanowiącej podstawę zatrudnienia z członkami zarządu) dokonywane są w tym
trybie (czyli przez delegowanego przez radę nadzorczą członka rady albo
pełnomocnika ustanowionego uchwałą walnego zgromadzenia). Kwestia
dopuszczalności składania oświadczeń woli przez walne zgromadzenie członkowi
zarządu w odniesieniu do stosunku pracy lub innego stosunku zatrudnienia jest
sporna w orzecznictwie i doktrynie, ale szczegółowe jej rozważanie nie jest
konieczne do rozpoznania skargi kasacyjnej. Nawet bowiem przyjęcie poglądu
korzystnego dla strony skarżącej, nie może spowodować uwzględnienia skargi.
Przeciwko temu przemawia brak uprawnienia walnego zgromadzenia do określenia
innych uprawnień członka zarządu niż zasady jego wynagradzania i wysokości
wynagrodzenia, przy czym wysokość wynagrodzenia miesięcznego prezesa
zarządu określa organ właściwy do reprezentowania Skarbu Państwa (§ 31 statutu
Spółki). Jak słusznie przyjął Sąd Okręgowy, sporne świadczenie nie jest
wynagrodzeniem za pracę, gdyż przysługuje ono za zaniechanie byłego
pracownika podjęcia określonych działań po ustaniu stosunku pracy. Świadczenie
to nie mieści się także w pojęciu świadczeń dodatkowych, których dotyczy ustawa z
13
dnia 3 marca 2000 r. o wynagradzaniu osób kierujących niektórymi podmiotami
prawnymi oraz rozporządzenie wykonawcze Prezesa Rady Ministrów.
Przedmiotem sprawy nie jest spór, czy prawo pracy, a w szczególności
art. 1012
k.p., sprzeciwiają się możliwości jednostronnego zobowiązania się przez
pracodawcę do świadczenia pieniężnego na rzecz byłego pracownika w zamian za
niepodjęcie działalności konkurencyjnej wobec pracodawcy, przy czym podjęcie tej
działalności pozostawione jest uznaniu byłego pracownika. Chronologicznie
pierwszym zagadnieniem sporu jest natomiast ustalenie na podstawie art. 65 § 1
k.c., czy zamiarem walnego zgromadzenia było złożenie takiego oświadczenia, a
dopiero w drugiej kolejności należałoby rozważyć dopuszczalność jego złożenia
przez pozwaną Spółkę. Sąd Okręgowy trafnie przyjął, że błędne jest rozumowanie
oparte tylko na tym fragmencie uchwały nr 2, w którym przyznano powodowi prawo
do spornego świadczenia, a pominięcie jej dalszej części, zawartej w tym samym §
8, która przewidywała sankcje z tytułu podjęcia działalności konkurencyjnej. Tylko
taka wykładnia jest przy tym zgodna w § 10 uchwały, w którym jej wykonanie
zostało powierzone radzie nadzorczej Spółki. Z takim rozumieniem uchwały nr 2
związany jest zarzut ewentualny skarżącej, polegający na niezasądzeniu na rzecz
powoda odszkodowania na podstawie art. 471 k.c. za niezłożenie mu przez radę
nadzorczą propozycji zawarcia umowy o zakazie konkurencji. Jest to zarzut
nietrafny, gdyż mimo że w odniesieniu do obu świadczeń używane jest określenie
„odszkodowanie”, to chodzi tu o różne świadczenia i orzekanie wobec nowego
roszczenia jest niedopuszczalne. Pierwotnym roszczeniem powoda było żądanie
zasądzenia na jego rzecz świadczenia pieniężnego, nazwanego odszkodowaniem,
za nieprowadzenie działalności konkurencyjnej, wywodzone z jednostronnego
oświadczenia woli pracodawcy. Natomiast drugie odszkodowanie, o którym strona
powodowa wspomniała dopiero w skardze kasacyjnej, żądane jest za niewykonanie
uchwały zgromadzenia przez radę nadzorczą.
Z tych względów na podstawie art. 39814
k.p.c. orzeczono jak w sentencji.
/tp/