Pełny tekst orzeczenia

Sygn. akt V CSK 495/11
WYROK
W IMIENIU RZECZYPOSPOLITEJ POLSKIEJ
Dnia 15 listopada 2012 r.
Sąd Najwyższy w składzie:
SSN Zbigniew Kwaśniewski (przewodniczący, sprawozdawca)
SSN Jan Górowski
SSN Hubert Wrzeszcz
Protokolant Izabella Janke
w sprawie z powództwa Stowarzyszenia Filmowców Polskich w Warszawie
przeciwko J. L.
o ustalenie,
po rozpoznaniu na rozprawie w Izbie Cywilnej w dniu 15 listopada 2012 r.,
skarg kasacyjnych strony powodowej i pozwanego od wyroku
Sądu Apelacyjnego
z dnia 21 czerwca 2011 r.,
I. uchyla rozstrzygnięcie zawarte w punkcie 1 (pierwszym)
zaskarżonego wyroku i w tym zakresie przekazuje sprawę
Sądowi Apelacyjnemu do ponownego rozpoznania i orzeczenia
o kosztach postępowania kasacyjnego;
II. oddala skargę kasacyjną strony powodowej.
Uzasadnienie
2
Powód domagał się ustalenia braku obowiązku zawarcia z pozwanym
umowy o reemisję utworów w sieci kablowej na warunkach określonych
w postanowieniu Komisji Prawa Autorskiego (KPA), przewidującym m.in.
wynagrodzenie w wysokości 1,6 % wpływów netto uzyskiwanych przez pozwanego.
Nadto powód domagał się ewentualnie zobowiązania pozwanego do zawarcia
umowy o określonej treści m.in. z wynagrodzeniem w określonej przez siebie
wysokości 2,2 % wpływów netto (k. 1091 – 1094).
Sąd I instancji wyrokiem z dnia 3 marca 2011 r.:
I. oddalił powództwo o ustalenie;
II. zobowiązał pozwanego do złożenia oświadczenia woli o wskazanej
w sentencji wyroku treści z określeniem wysokości wynagrodzenia
na poziomie 1,6 % rzeczywistych wpływów netto;
III. oddalił dalej idące powództwo;
IV. opłatę ostateczną ustalił na 1000 zł;
V. zasądził od pozwanego kwotę 500 zł tytułem zwrotu części kosztów procesu;
VI. zniósł wzajemne koszty zastępstwa procesowego.
Strona pozwana zaskarżyła ten wyrok apelacją.
Podczas rozprawy apelacyjnej powodowe Stowarzyszenie cofnęło
powództwo w zakresie roszczenia ewentualnego o zobowiązanie pozwanego do
złożenia oznaczonego oświadczenia woli wraz ze zrzeczeniem się tego roszczenia
(k. 1432 – 1434 akt).
Sąd Apelacyjny uwzględniając w części apelację strony powodowej:
1) uchylił wyrok Sądu Okręgowego w punktach II i III i w tym zakresie
postępowanie umorzył, uchylił punkt V tego wyroku, zmienił punkt VI przez
zasądzenie od powoda na rzecz pozwanego 360 zł tytułem kosztów
zastępstwa procesowego;
2) oddalił apelację powodowego Stowarzyszenia co do punktu I wyroku
i zasądził od niego na rzecz pozwanego kwotę 270 zł tytułem kosztów
postępowania apelacyjnego.
3
Sąd Apelacyjny uznał za dopuszczalne na podstawie art. 203 § 1 i § 4 k.p.c.
dokonane cofnięcie pozwu wraz ze zrzeczeniem się roszczenia ewentualnego,
wobec braku w jego ocenie podstaw do uznania, że takie postępowanie strony
powodowej zmierzało do obejścia prawa. Konsekwencją powyższego stanowiska
było umorzenie w tym zakresie postępowania w punkcie pierwszym (1) sentencji.
Natomiast za niezasadną uznał Sąd odwoławczy apelację strony powodowej
w części zaskarżającej wyrok Sądu Okręgowego oddalający powództwo
o ustalenie. Uznał, że organizacja zbiorowego zarządzania prawami autorskimi nie
może odmówić zgody na reemisję utworów w granicach sprawowanego zarządu,
a wyjątkowo może odmówić zawarcia umowy licencyjnej tylko z ważnych
powodów. W ocenie Sądu odwoławczego stronie powodowej przysługiwało
powództwo o ukształtowanie przez Sąd umowy w spornej części, co wyłączało
istnienie interesu prawnego w wytoczeniu powództwa o ustalenie, ponieważ za taki
ważny powód odmowy zawarcia umowy (i tym samym istnienia wówczas interesu
prawnego w ustaleniu braku obowiązku jej zawarcia) nie można uznać sporu
sprowadzającego się jedynie do wysokości wynagrodzenia.
Ponadto, powołując się na uchwałę składu siedmiu sędziów SN z dnia
13 lipca 2010 r., sygn.. akt III CZP 1/10, Sąd Apelacyjny uznał, że art. 108 ust. 7
w zw. z art. 108 ust. 5 i art. 211
ust. 2 u.p.a.p.p. kształtuje samodzielną podstawę
roszczenia o ukształtowanie umowy z czego wynika, że stronom niezadowolonym
z rozstrzygnięcia KPA służy dalej idące powództwo aniżeli o ustalenie w trybie art.
189 k.p.c., a mianowicie powództwo o ukształtowanie umowy. Wytoczenie takiego
powództwa na podstawie art. 108 ust. 7 u.p.a.p.p. eliminuje potrzebę rozstrzygania
przez Sąd w przedmiocie ustalenia istnienia obowiązku zawarcia umowy, o której
mowa w art. 211
ust. 1 u.p.a.p.p. W tej sytuacji strona powodowa nie miała interesu
prawnego w żądaniu takiego ustalenia w rozumieniu art. 189 k.p.c., ponieważ
interes taki należy rozumieć jako obiektywną, rzeczywistą potrzebę uzyskania
wyroku odpowiedniej treści, stwierdził Sąd Apelacyjny.
Wyrok Sądu drugiej instancji zaskarżyły w częściach skargami kasacyjnymi
obie strony.
4
Storna powodowa zaskarżyła w części wyrok Sądu Apelacyjnego, tj. w pkt.
1) w zakresie w jakim rozstrzyga o kosztach postępowania (pkt V i VI wyroku Sądu
Okręgowego) oraz w punkcie 2), tj. oddalającym apelację powódki od orzeczenia
oddalającego powództwo o ustalenie i oparła skargę kasacyjną na obu
podstawach.
Zarzutem naruszenia prawa materialnego przez błędną wykładnię
i niewłaściwe zastosowanie objęto art. 211
ust. 1 i 2, art. 106 ust. 2 w zw. z art. 108
ust. 5 i w zw. z art. 108 ust. 7 ustawy o prawie autorskim i prawach pokrewnych
(u.p.a.p.p.) w zw. z art. 64 k.c. przez uznanie tych przepisów za podstawę
roszczenia o ukształtowanie stosunku prawnego lub roszczenia o stwierdzenie
obowiązku złożenia oznaczonego oświadczenia woli, oraz o niezastosowaniu
art. 106 ust. 2 u.p.a.p.p. do oceny zasadności żądania ustalenia nieistnienia
obowiązku zawarcia umowy.
Zarzut naruszenia art. 189 k.p.c. uzasadniono jego niewłaściwym
zastosowaniem do żądania ustalenia nieistnienia obowiązku zawarcia umowy,
o której mowa w art. 211
ust. 1 u.p.a.p.p., oraz błędnym przyjęciu, że powód nie
posiadał interesu prawnego we wniesieniu tego powództwa po wydaniu orzeczenia
Komisji Prawa Autorskiego.
W ramach drugiej podstawy kasacyjnej strona powodowa zarzuciła
naruszenie art. 233 § 1 k.p.c. w zw. z art. 227 k.p.c. w zw. z art. 391 § 1 k.p.c.
i w zw. z art. 382 k.p.c. przez zaniechanie dokonania ustaleń faktycznych
i wszechstronnego rozważenia materiału sprawy w przedmiocie wysokości
wynagrodzenia należnego powodowi.
Strona powodowa wniosła o uchylenie wyroku w zaskarżonej części
i przekazanie sprawy do ponownego rozpoznania.
Pozwany zaskarżył w części wyrok Sądu Apelacyjnego w punkcie 1)
(pierwszym) w przedmiocie uchylenia wyroku Sądu Okręgowego w pkt. II i III
i umorzenia w tym zakresie postępowania.
Ten skarżący zarzucił niewłaściwe zastosowanie art. 106 ust. 2 u.p.a.p.p.
przez błędne przyjęcie, że powód mógł cofnąć pozew ze zrzeczeniem się
5
roszczenia w sytuacji istniejącego przymusu zawarcia umowy, wynikającego
z powołanego przepisu ustawy.
Zarzut błędnej wykładni art. 203 § 4 k.p.c. uzasadnił pozwany nieuznaniem
przez Sąd odwoławczy, że cofnięcie pozwu przez powoda zmierza do obejścia
prawa i jest sprzeczne z zasadami współżycia społecznego. Z kolei zarzut
naruszenia art. 386 § 3 k.p.c. pozwany uzasadnił jego niewłaściwym
zastosowaniem wskutek przyjęcia, że zachodzą przesłanki umorzenia
postępowania.
W odpowiedzi pozwanego na skargę kasacyjną powoda pozwany wniósł
o oddalenie skargi kasacyjnej powoda w całości i o zasądzenie kosztów
postępowania kasacyjnego, kwestionując zasadność zarzutów skargi kasacyjnej
powoda.
Sąd Najwyższy zważył, co następuje.
Usprawiedliwiona okazała się skarga kasacyjna pozwanego w odniesieniu
do niektórych spośród zgłoszonych w niej zarzutów, co spowodowało, że Sąd
Najwyższy uchylił wyrok Sądu Apelacyjnego w części zaskarżonej przez
pozwanego, tj. w odniesieniu do rozstrzygnięcia zawartego w punkcie pierwszym
sentencji o umorzeniu postępowania i adekwatnego do tego orzeczenia
rozstrzygnięcia o kosztach zastępstwa procesowego i w tym zakresie przekazał
sprawę Sądowi Apelacyjnemu do ponownego rozpoznania i orzeczenia o kosztach
postępowania kasacyjnego.
Zasadnym okazał się zarzut naruszenia art. 203 § 4 k.p.c., a w konsekwencji
i art. 386 § 3 k.p.c. i umorzenia postępowania w części dotyczącej żądania powoda
zobowiązania pozwanego do złożenia oznaczonego oświadczenia woli. Trafnie
zarzucił ten skarżący, że przyjęcie za dopuszczalne cofnięcia pozwu
ze zrzeczeniem się roszczenia, ocenionego przez Sąd Apelacyjny wyłącznie
w oparciu o jedną spośród niezbędnych do oceny ustawowych przesłanek
określonych w art. 203 § 4 k.p.c., naruszyło ten przepis w stopniu mogącym mieć
istotny wpływ na wynik sprawy.
Sąd drugiej instancji uznał bowiem, że cofnięcie pozwu wraz ze zrzeczeniem
się roszczenia w zakresie dochodzonego żądania ewentualnego nie zmierzało
6
do obejścia prawa, chociaż takie zachowanie powoda Sąd ten ocenił jako
postępowanie nielojalne i właściwe dla monopolisty na rynku zarządzania
konkretnymi prawami. Tymczasem działania powoda zmierzające do obejścia
prawa są tylko jedną, ale nie jedyną spośród wymienionych w art. 203 § 4 k.p.c.
alternatywnie ujętych ustawowych przesłanek, będących podstawą do oceny Sądu
w przedmiocie dopuszczalności cofnięcia pozwu wraz ze zrzeczeniem się
roszczenia. Dlatego rację ma strona pozwana, że Sąd odwoławczy nie zbadał i nie
dokonał jurydycznej oceny, czy zachowanie powoda, uznane przez ten Sąd
za nielojalne postępowanie monopolisty, było sprzeczne z zasadami współżycia
społecznego, co w konsekwencji miałoby rozstrzygające znaczenie z mocy art. 203
§ 4 k.p.c. dla przesądzenia o dopuszczalności cofnięcia pozwu, a w konsekwencji
dla przyjęcia, że zaszła podstawa do umorzenia postępowania na podstawie
art. 386 § 3 k.p.c.
Potrzebę oceny przez Sąd zachowania powoda w postaci cofnięcia pozwu
wraz ze zrzeczeniem się jednego z dochodzonych roszczeń w kontekście
sprzeczności takiego zachowania także z zasadami współżycia społecznego
potwierdza stanowisko pozwanego, że takie zachowanie powoda uniemożliwia mu
doprowadzenie do skutecznego zawarcia umowy ukształtowanej orzeczeniem
Sądu, w sytuacji, gdy wcześniejsze pozasądowe negocjacje stron i próby zawarcia
umowy bez ingerencji Sądu już od wielu lat nie dają rezultatów wobec prób
jednostronnego naruszenia określonych postanowień umowy przez powoda.
Ograniczenie zatem dokonanej przez Sąd Apelacyjny oceny
dopuszczalności cofnięcia pozwu wraz ze zrzeczeniem się roszczenia tylko do
jednej spośród alternatywnych przesłanek dopuszczalności cofnięcia,
a wymienionych w art. 203 § 4 k.p.c. spowodowało naruszenie tego przepisu,
a w konsekwencji naruszenie art. 386 § 3 k.p.c. przez co najmniej przedwczesne
uznanie, że zaszły podstawy do umorzenia postępowania bez dokonania
uprzedniej wszechstronnej oceny wszystkich przesłanek rozstrzygających
o dopuszczalności cofnięcia pozwu.
W tym stanie rzeczy Sąd Najwyższy orzekł jak w punkcie I sentencji
na podstawie art. 39815
§ 1 k.p.c.
7
Natomiast skarga kasacyjna strony powodowej nie została oparta na
usprawiedliwionych podstawach, co skutkowało jej oddaleniem na mocy art. 39814
k.p.c. w punkcie drugim (2) sentencji.
Zarzuty naruszenia przepisów procesowych, a mianowicie art. 233 § 1 k.p.c.
w zw. z art. 227 k.p.c. i w zw. z art. 391 § 1 k.p.c. oraz w zw. z art. 382 k.p.c. uznać
należało za pozbawione usprawiedliwionych podstaw, ponieważ strona powodowa
uzasadniła je zaniechaniem oceny materiału dowodowego w przedmiocie
wysokości wynagrodzenia przysługującego powodowi, w sytuacji, w której to powód
cofnął na rozprawie apelacyjnej żądanie zobowiązania pozwanego do złożenia
oznaczonego oświadczenia woli, obejmującego także i wysokość wynagrodzenia
należnego od pozwanego i domagał się umorzenia w tym zakresie postępowania,
które to żądanie powoda Sąd Apelacyjny uwzględnił. W tej sytuacji zarzut
zaniechania dokonania przez Sąd w tym przedmiocie ustaleń faktycznych ocenić
należało jako nieusprawiedliwiony, skoro sam powód cofnął pozew i zrzekł się
swojego roszczenia, odstępując w ten sposób od domagania się rozstrzygnięcia
przez Sąd m.in. o wysokości wynagrodzenia.
Nie ma racji strona powodowa, zarzucając naruszenie art. 106 ust. 2
u.p.a.p.p. przez jego niezastosowanie do oceny zasadności jej żądania o ustalenie
nieistnienia obowiązku zawarcia umowy, o której stanowi art. 211
ust. 1 u.p.a.p.p.
Z mocy uchwały składu siedmiu sędziów z dnia 13 lipca 2010 r., sygn.. akt
III CZP 1/10 (OSNC 2011, nr 1, poz. 1) sprawami związanymi z zawarciem umowy,
o której stanowi w art. 211
ust. 1 u.p.a.p.p. są wszelkie spory mogące powstać
między stronami, a więc zarówno spory co do samego obowiązku zawarcia umowy,
jak i co do treści umowy, a w szczególności postanowień dotyczących sposobu
ustalenia wysokości wynagrodzenia, należących do istotnych elementów umowy
i mających dla stron doniosłe znaczenie. Dlatego obowiązujące wcześniej przepisy
art. 108 ust. 5 i ust. 7 u.p.a.p.p. stanowiły samodzielną podstawę prawną roszczeń
także o ukształtowanie umowy, a nie tylko roszczeń w przedmiocie ustalenia
istnienia obowiązku zawarcia umowy, po uprzednim przesądzeniu istnienia
ważnych powodów do jej zawarcia.
8
Ponieważ bezspornym jest, że spór pomiędzy stronami niniejszego
postępowania sprowadza się do wysokości należnego stronie powodowej od strony
pozwanej wynagrodzenia, to rację ma Sąd Apelacyjny, że taki przedmiot sporu nie
może być utożsamiany z ważnym powodem odmowy udzielenia zgody
na korzystanie z utworów lub przedmiotów praw pokrewnych w rozumieniu art. 106
ust. 2 u.p.a.p.p., a powództwo wytaczane w takiej sytuacji na podstawie
ówczesnego art. 108 ust. 7 u.p.a.p.p. także mogło zmierzać wyłącznie
do ukształtowania umowy w punktach między stronami spornych.
Taka wykładnia art. 211
ust. 1 i ust. 2 oraz art. 108 ust. 7 u.p.a.p.p.
dokonana przez Sąd Apelacyjny zgodna jest ze stanowiskiem prezentowanym
w judykaturze i nie może skutecznie uzasadniać zarzutu błędnej wykładni tych
przepisów. W wyroku z dnia 8 lipca 2011 r., sygn.. akt IV CSK 638/10 (nie publ.)
Sąd Najwyższy wyraził pogląd, że w sytuacji, gdy spór między organizacją
zbiorowego zarządzania prawami autorskimi a operatorem kablowym dotyczy tylko
wysokości wynagrodzenia za korzystanie z utworów w formie reemisji kablowej,
a więc warunków (treści) umowy, o której mowa w art. 211
ust. 1 ustawy z dnia
4 lutego 1994 r. o prawie autorskim i prawach pokrewnych (j.t. Dz. U. z 2006 r.
Nr 90 poz. 631 ze zm.), stronie wytaczającej powództwo na podstawie art. 108
ust. 7 Pr. aut. nie przysługuje roszczenie przewidziane w art. 189 k.p.c. o ustalenie
nieistnienia obowiązku zawarcia umowy na warunkach, co do wysokości
wynagrodzenia, określonych w orzeczeniu Komisji Prawa Autorskiego, o którym
mowa w art. 108 ust. 5 Pr. aut., lecz roszczenie o ukształtowanie stosunku
prawnego (umowy).
Sąd Najwyższy w składzie orzekającym w niniejszej sprawie podziela to
stanowisko judykatury, co w konsekwencji oznacza, że zarzut błędnej wykładni
i niewłaściwego zastosowania art. 189 k.p.c. należało uznać za bezzasadny. Rację
ma Sąd odwoławczy, że strona powodowa nie ma interesu prawnego w ustaleniu
nieistnienia obowiązku zawarcia umowy, w odniesieniu do której spór sprowadza
się wyłącznie do wysokości należnego jej od pozwanego wynagrodzenia, ponieważ
mogła ona domagać się ukształtowania przez Sąd umowy w tej spornej materii,
także w sposób odbiegający od treści postanowienia dawnej Komisji Prawa
Autorskiego. Brak jest więc po stronie powodowej interesu prawnego w żądaniu
9
ustalenia braku obowiązku zawarcia umowy, a to wobec braku rzeczywistej
potrzeby uzyskania wyroku rozstrzygającego o takim żądaniu w sytuacji, w której
wysokość należnego powódce, a spornego między stronami, wynagrodzenia mogła
być ukształtowana przez Sąd, a co dotychczas nie nastąpiło wskutek cofnięcia
pozwu w zakresie tego roszczenia w toku postępowania apelacyjnego.
Zważywszy, że z mocy art. 211
ust. 1 u.p.a.p.p. umowa o reemisję ma
charakter umowy obowiązkowej dla operatora sieci kablowej, a z kolei odmowa jej
zawarcia przez organizację zbiorowego zarządzania może nastąpić tylko
z ważnych powodów podlegających kontroli Sądu (art. 106 ust. 2 u.p.a.p.p.) to
w istocie wyłączona jest swoboda kontrolowania stron w odniesieniu do jej
zawarcia. W sytuacji, gdy spór dotyczy więc wyłącznie wysokości wynagrodzenia,
to jego rozstrzygnięcie jest możliwe za pomocą powództwa o ukształtowanie przez
Sąd umowy w spornym zakresie, a to z kolei przesądza o braku interesu prawnego
powoda w ustaleniu braku obowiązku zawarcia umowy (v. wyrok Sądu
Najwyższego z dnia 12 stycznia 2012 r., sygn.. akt IV CSK 200/11, nie publ.).
Oddalenie zatem apelacji od orzeczenia oddalającego powództwo o ustalenie
z powodu braku interesu prawnego strony powodowej w domaganiu się żądanego
ustalenia, a w konsekwencji braku podstaw do zastosowania art. 189 k.p.c.,
nastąpiło więc bez naruszenia wymienionego przepisu (v. wyrok SN z dnia 18
kwietnia 2012 r., V CSK 149/11, nie publ.).
Wobec powyższego Sąd Najwyższy orzekł jak w pkt. II sentencji na
podstawie art. 39814
k.p.c.
es