Pełny tekst orzeczenia

Sygn. akt III CZP 71/12
UCHWAŁA
Dnia 28 listopada 2012 r.
Sąd Najwyższy w składzie :
SSN Jacek Gudowski (przewodniczący, sprawozdawca)
SSN Iwona Koper
SSA Władysław Pawlak
Protokolant Iwona Budzik
w sprawie z wniosku K. K.
przy uczestnictwie M. K.
o ubezwłasnowolnienie,
po rozstrzygnięciu w Izbie Cywilnej na posiedzeniu jawnym
w dniu 28 listopada 2012 r.,
zagadnienia prawnego przedstawionego
przez Sąd Apelacyjny
postanowieniem z dnia 12 lipca 2012 r.,
"Czy w sprawie o ubezwłasnowolnienie sąd okręgowy
rozpoznaje wniosek o zwolnienie od kosztów sądowych w składzie
jednego sędziego, czy też w składzie trzech sędziów zawodowych?"
podjął uchwałę:
Wniosek o zwolnienie od kosztów sądowych w sprawie
o ubezwłasnowolnienie sąd rozpoznaje na posiedzeniu
niejawnym w składzie jednego sędziego.
2
Uzasadnienie
Sąd Okręgowy w O., w sprawie o ubezwłasnowolnienie, postanowieniem z
dnia 10 maja 2012 r. wydanym w składzie trzech sędziów zawodowych oddalił
wniosek wnioskodawczyni K. K. o zwolnienie od kosztów sądowych.
Przy rozpoznawaniu zażalenia wnioskodawczyni na to postanowienie Sąd
Apelacyjny powziął poważne wątpliwości, którym dał wyraz w przedstawionym do
rozstrzygnięcia zagadnieniu prawnym.
Sąd Najwyższy zważył, co następuje:
Sprawy o ubezwłasnowolnienie mają charakter szczególny, dotyczą
bowiem bezpośrednio praw człowieka oraz dóbr osobistych, w tym zwłaszcza
godności i wolności. Z tego względu ustawodawca podwyższył standard gwarancji
procesowych osób, których wniosek dotyczy, czego wyrazem jest m.in. przekazanie
spraw o ubezwłasnowolnienie do właściwości sądów okręgowych, rozpoznających
je w składzie trzech sędziów zawodowych (art. 544 § 1 k.p.c.). Taki sposób
unormowania właściwości rzeczowej oraz składu sądu ma w postępowaniu
cywilnym charakter wyjątkowy, nie tylko w ramach trybu nieprocesowego (por. art.
47 § 1 i art. 509 k.p.c.; por. art. 393 § 1 kod. wyb.).
Od początku obowiązywania kodeksu postępowania cywilnego
przyjmowano, zarówno w piśmiennictwie, jak i w judykaturze, że kolegialny skład
sędziów zawodowych dotyczy wszystkich spraw o ubezwłasnowolnienie –
rozumianych jako odrębna kategoria spraw z zakresu prawa osobowego – a więc
także spraw o zmianę i uchylenie ubezwłasnowolnienia, i jest właściwy nie tylko
w zakresie orzekania co do istoty tych spraw, ale również we wszystkich kwestiach
wpadkowych i formalnych (por. postanowienia Sądu Najwyższego z dnia 9 kwietnia
1968 r., II CR 112/68, „Biuletyn SN” 1969, nr 1, poz. 10 i z dnia 27 czerwca 1968 r.,
I CR 238/68, OSNCP 1969, nr 3, poz. 57). U podłoża tego stanowiska, obok racji
aksjologicznych wiązanych z wagą spraw o ubezwłasnowolnienie, leżały argumenty
czysto procesowe. Przyjmowano, że wyniki wykładni językowej art. 47 § 2
(obecnie art. 47 § 3) k.p.c. sprzeciwiają się jego odpowiedniemu stosowaniu
w sprawach o ubezwłasnowolnienie, ponieważ dotyczy wyłącznie wydawania
3
przez przewodniczącego poza rozprawą postanowień i zarządzeń w sprawach
rozpoznawanych w składzie ławniczym. Należy jednak podkreślić, że po nowelizacji
dokonanej ustawą z dnia 1 marca 1996 r. o zmianie Kodeksu postępowania
cywilnego, rozporządzeń Prezydenta Rzeczypospolitej - Prawo upadłościowe
i Prawo o postępowaniu układowym, Kodeksu postępowania administracyjnego,
ustawy o kosztach sądowych w sprawach cywilnych oraz niektórych innych ustaw
(Dz.U. Nr 43, poz. 189 ze zm.) w art. 47 § 2 (obecnie art. 47 § 3) k.p.c. nie ma już
bezpośredniego odwołania do składu ławniczego, zatem ograniczenia wynikające
z tego przepisu przestały działać. Współcześnie nie ma więc przeszkód, aby
zgodnie z tym przepisem – przy uwzględnieniu dyrektyw płynących z art. 13 § 2
k.p.c. - postanowienia i zarządzenia w postępowaniu nieprocesowym wydawał
przewodniczący, niezależnie od tego, jaki skład jest właściwy do orzekania co do
istoty sprawy. Należy jednak zastrzec, że skoro w postępowaniu nieprocesowym
orzeczenia co do istoty sprawy zapadają z reguły na posiedzeniu niejawnym
(art. 514 § 1 k.p.c.; por. uzasadnienie uchwały Sądu Najwyższego z dnia
26 stycznia 2012 r., III CZP 83/11, OSNC 2012, nr 7-8, poz. 82), to odpowiednie
stosowanie art. 47 § 3 k.p.c. nie może tej zasady naruszać. Jeżeli zatem przepisy
przewidują w określonej kategorii spraw skład kolegialny, przewodniczący może
wydawać na posiedzeniu niejawnym tylko takie postanowienia i zarządzenia,
które nie dotyczą istoty sprawy.
W tej sytuacji, skoro jest oczywiste, że wniosek o zwolnienie od kosztów
sądowych w sprawie o ubezwłasnowolnienie może być rozpoznany na posiedzeniu
niejawnym (art. 8 ust. 2 ustawy z dnia 28 lipca 2005 r. o kosztach sądowych
w sprawach cywilnych, jedn. tekst: Dz.U. z 2010 r. Nr 90, poz. 594 ze zm. - dalej:
„u.k.s.c.”, oraz a contrario art. 555 w związku z art. 514 k.p.c.), a orzeczenie w jego
przedmiocie nie należy do istoty sprawy, to może być rozpoznany na takim
posiedzeniu w składzie jednego sędziego.
Za tą tezą przemawia nie tylko analiza językowa art. 47 § 3, dokonana
w kontekście art. 544 § 1 i art. 13 § 2 k.p.c., ale także wykładnia celowościowa
i systemowa. Nie budzi wątpliwości, i potwierdza to praktyka sądowa, że orzekanie
w przedmiocie zwolnienia od kosztów sądowych nie jest szczególnie
skomplikowane (por. art. 102 u.k.s.c.), nie wymaga pogłębionej wiedzy prawniczej
4
i doświadczenia, jak też nie odznacza się szczególną doniosłością jurysdykcyjną.
Z tych względów angażowanie do orzekania na posiedzeniu niejawnym trzech
sędziów zawodowych, mających status sędziów sądu okręgowego, jest niecelowe.
Z takich zapewne założeń wyszedł ustawodawca uchwalając art. 367 § 4 k.p.c.,
pozwalający na rozpoznanie wniosku o zwolnienie od kosztów sądowych
w postępowaniu apelacyjnym w składzie jednego sędziego, mimo obowiązującej
w postępowaniu w drugiej instancji zasady kolegialności (art. 367 § 3 k.p.c.).
Należy również pamiętać, że zgodnie z art. 397 § 2 k.p.c. rozpoznanie
zażalenia m.in. na postanowienie w przedmiocie odmowy zwolnienia od kosztów
sądowych następuje w składzie jednego sędziego. Przyjęcie, że art. 544 § 1 k.p.c.
wymaga zawodowego składu kolegialnego także przy orzekaniu o zwolnieniu
od kosztów sądowych, prowadziłoby do odwrócenia zasady, w myśl której kontroli
instancyjnej dokonuje sąd odznaczający się większym profesjonalizmem
i bogatszym doświadczenia.
Istotne jest także to, że w obecnym stanie prawnym podejmowanie
czynności w zakresie zwalniania od kosztów sądowych, a więc również orzekanie
w tym przedmiocie należy do referendarzy sądowych (art. 471
w związku z art. 13
§ 2 k.p.c. oraz art. 118 w związku z art. 101–111 u.k.s.c.). Nie ma podstaw do
wyłączenia tej kompetencji referendarzy w sprawach o ubezwłasnowolnienie,
zatem wymaganie, aby w przedmiocie zwolnienia od kosztów w tych sprawach
orzekał skład trzech sędziów zawodowych przedstawia się jako szczególnie
nieracjonalne.
Z tych względów Sąd Najwyższy podjął uchwałę, jak na wstępie.
jw