Pełny tekst orzeczenia

Sygn. akt I CSK 350/12
WYROK
W IMIENIU RZECZYPOSPOLITEJ POLSKIEJ
Dnia 14 grudnia 2012 r.
Sąd Najwyższy w składzie:
SSN Grzegorz Misiurek (przewodniczący)
SSN Mirosław Bączyk (sprawozdawca)
SSN Kazimierz Zawada
w sprawie z powództwa E. G.
przeciwko N. Bank Polska Spółce Akcyjnej w G.
o uznanie postanowień wzorca umowy za niedozwolone,
po rozpoznaniu na posiedzeniu niejawnym w Izbie Cywilnej
w dniu 14 grudnia 2012 r.,
skargi kasacyjnej strony pozwanej od wyroku Sądu Apelacyjnego
z dnia 9 listopada 2011 r.,
1. uchyla zaskarżony wyrok oraz wyrok Sądu Okręgowego z dnia
24 stycznia 2011 r., i oddala powództwo;
2. zasądza od powódki na rzecz strony pozwanej kwotę
1320 (tysiąc trzysta dwadzieścia) zł tytułem kosztów
postępowania za obie instancje;
3. zasądza od powódki na rzecz strony pozwanej kwotę
780 (siedemset osiemdziesiąt) zł tytułem zwrotu kosztów
postępowania kasacyjnego.
Uzasadnienie
2
Powódka E. G. domagała się uznania za niedozwolone postanowienia
wzorca umowy stosowanego przez firmę N. Bank Polska SA (zawartego
w „ogólnych warunkach prowadzenia rachunków bankowych klientów
indywidualnych”) o następującej treści: „w przypadku zmiany danych, o których
mowa w ust. 1 pkt 1, w zakresie danych adresowych do korespondencji braku
zawiadomienia Banku, wszelką korespondencję wysłaną na adres będący
w posiadaniu Banku uznaje się za dostarczoną” (§ 49 ust. 2 „ogólnych warunków”).
Sąd Okręgowy uwzględnił żądanie powódki w całości i zarządził publikację
prawomocnego wyroku, obejmującego wspomnianą klauzulę umowną, w Monitorze
Sądowym i Gospodarczym. Sąd Okręgowy ustalił, że pozwany Bank istotnie
we wspomnianych „ogólnych warunkach” posługuje się wspomnianą klauzulą
umowną. Analizując treść tej klauzuli, Sąd stwierdził, że nie była ona uzgodniona
z kontrahentami (konsumentami) indywidualnie i nie dotyczyła głównych świadczeń
stron. Spełnia kryteria klauzul niedozwolonych, ponieważ kształtuje prawa
i obowiązki stron w sposób sprzeczny z dobrymi obyczajami i rażąco narusza
interesy konsumentów (art. 3851
§ 1 k.c.). We wzorcu tym zastosowano bowiem
instytucję tzw. doręczenia zastępczego, przewidzianą w przepisach prawa
procesowego, niezgodnie z ogólną regułą art. 61 k.c. Klauzula ta mogłaby być,
zdaniem Sądu, zastosowana także wtedy, gdy konsument (posiadacz rachunku)
znalazłaby się w sposób nagły i nieoczekiwany w niekorzystnym dla siebie
położeniu prawnym. Oznacza to, że pozwany Bank mógłby uznać, że posiadacz
rachunku byłby poinformowany np. o istotnych zmianach regulaminu (wzorca)
nawet wówczas, gdy informacja o zmianie w ogóle nie dotrze do zainteresowanego
konsumenta. Klauzula ta zatem nie uwzględnia konkretnych okoliczności,
uprzywilejowuje ona pozwany Bank z pominięciem interesów jego klientów.
Pozwany zapewnił sobie możliwość uznania każdej korespondencji kierowanej
do posiadacza rachunku za doręczoną, gdy kontrahent faktycznie jej nie odebrał
i to niezależnie od tego, czy miał realną możliwość takiego odebrania.
Apelacja pozwanego Banku została oddalona jako nieuzasadniona.
3
W ocenie Sądu Apelacyjnego, rozszerzona prawomocność wyroków
przewidziana w art. 47943
k.p.c. dotyczy jedynie prawomocnych wyroków Sądu
pierwszej instancji uwzględniających powództwo o uznanie za niedozwolone
postanowienia wzorca umowy oraz reformatoryjnych wyroków Sądu drugiej
instancji. Nie dotyczy natomiast wyroków oddalających powództwo, które są
skuteczne tylko między stronami procesu. Istniały zatem podstawy
do merytorycznego orzekania w danej sprawie, mimo że wcześniej w sprawie
z powództwa innego podmiotu przeciwko temu samemu Bankowi (pozwanemu)
zapadł już prawomocny wyrok oddalający powództwo o uznaniu tej samej klauzuli
w tym samym wzorcu umów za niedozwoloną (§ 49 ust. 2 „ogólnych warunków”;
wyrok z dnia 27 października 2009 r., sygn. akt XVII AMC 1324/09).
Zdaniem Sądu Apelacyjnego, przepis art. 729 k.c. nie upoważnia
do przyjmowania fikcji doręczenia w przypadku zaniedbania przewidzianego w tym
przepisie obowiązku przez posiadacza rachunku. Sąd ten podzielił ocenę Sądu
pierwszej instancji, że kwestionowana klauzula w świetle art. 3851
§ 1 k.c. może być
uznana za niedozwoloną jako kształtująca prawa i obowiązki posiadacza rachunku
w sposób sprzeczny z dobrymi obyczajami i rażąco naruszająca jego interesy.
W skardze kasacyjnej pozwanego Banku podnoszono zarzuty naruszenia
art. 365 § 1 k.p.c. i art. 729 k.c. w zw. z art. 3851
§ 1 k.c. oraz w zw. z art.65 k.c.
Skarżący domagał się uchylenia zaskarżonego wyroku w całości, zmiany wyroku
Sądu pierwszej instancji i oddalenia powództwa, ewentualnie – uchylenia
zaskarżonego wyroku i przekazanie sprawy Sądowi drugiej instancji do ponownego
rozpoznania.
Sąd Najwyższy zważył, co następuje:
1. Należy zwrócić przede wszystkim uwagę na treść sformułowanego
przez powódkę żądania. Z pozwu wynika, że powódka kwestionowała klauzulę
umowną zawartą w § 49 ust. 2 „ogólnych warunków” nieobejmującą zwrotu -
„i Bank nie ponosi z tego tytułu odpowiedzialności”. Tymczasem w uzasadnieniu
zaskarżonego wyroku ocenie z punktu widzenia kryteriów przewidzianych w art.
3851
§ 1 k.c. poddany został także wspomniany zwrot, a więc - cała treść § 49 ust.
2 „ogólnych warunków” (s. 7 uzasadnienia). Z wywodów zaskarżonego wyroku nie
4
wynika, że taka poszerzona przedmiotowo ocena wskazanej klauzuli umownej
służyć miała jedynie prawnej weryfikacji jej zakresu wskazanego w pozwie.
W każdym razie kontroli kasacyjnej może być poddane rozstrzygnięcie Sądu
Apelacyjnego w granicach żądania sformułowanego w pozwie (art. 321 § 1 k.p.c.).
2. Należy podzielić stanowisko Sądu Apelacyjnego, że w rozpoznawanej
sprawie nie było procesowych przeszkód dla jej merytorycznego rozpoznania,
mimo że wcześniej w sprawie z powództwa innego powoda przeciwko temu
samemu pozwanemu Bankowi w odniesieniu do tej samej klauzuli (zawartej w tym
samym wzorcu umownym; § 49 ust. 2 „ogólnych warunków”) doszło do oddalenia
powództwa. Rozszerzona prawomocność wyroków, zapadłych w postępowaniu
o uznaniu klauzuli umownej za niedozwoloną (art. 47943
k.p.c.), nie dotyczy
bowiem wyroku oddalającego powództwo (zob. np. wyrok Sądu Najwyższego
z dnia 16 września 2011 r., I CSK 676/10, niepubl., i powołane tam orzecznictwo).
Podnoszona w skardze kasacyjnej (w ramach naruszenia art. 365 k.p.c.)
kwestia znaczenia prawomocnego wyroku Sądu Okręgowego z dnia
27 października (oddalającego powództwo) staje się jednak bezprzedmiotowa,
ponieważ Sąd Najwyższy – podzielając zarzuty naruszenia prawa materialnego
– uchylił wyroki obu Sądów meriti i oddalił powództwo (zob. pkt 3 uzasadnienia).
3. Przepis art. 729 k.c. nakłada na posiadacza imiennego rachunku
bankowego obowiązek informowania banku o każdej zmianie swojego miejsca
zamieszkania lub siedziby (art. 25 k.c.; art. 41 k.c.). Chodzi tu o ogólny obowiązek
kontraktowy posiadacza imiennego rachunku bankowego mający wyraźny
funkcjonalny związek z obowiązkiem współdziałania stron umowy rachunku
bankowego (art. 354 § 2 k.c.). Takie współdziałanie posiadacza jest o tyle istotne,
że w umowie rachunku bankowego - jak trafnie zauważono w literaturze -
większość obowiązków kontraktowych obciąża bank prowadzący rachunek.
Współdziałanie posiadacza z bankiem i w postaci przewidzianej w art. 729 k.c.
umożliwia zatem bankowi prawidłowe wykonywania wielu obowiązków
wynikających z umowy rachunku bankowego (art. 471 k.c.). Omawiany obowiązek
informacyjny może być wykonany w każdy sposób (bezpośrednio lub pośrednio),
chyba że w umowie rachunku bankowego (w odpowiednim wzorcu – art. 384 k.c.)
5
przewidziano w jakiś określony sposób komunikowanie bankowi o zmianie miejsca
zamieszkania lub siedziby przez posiadacza rachunku. Niewykonanie przez
posiadacza tego obowiązku (lub wykonanie go niewłaściwie) powinno obciążać
posiadacza zgodnie z postanowieniami art. 471 k.c. Nie można zatem czynić
zarzutu bankowi, że - wykonując obowiązki wynikające z umowy - powoływał się
na dotychczas znany mu adres (miejsce zamieszkania lub siedzibę) posiadacza
rachunku (np. przy komunikowaniu odpowiedniego salda, art. 728 k.c.). Wykazanie
niewykonania lub nienależytego wykonania obowiązku informacyjnego przez
posiadacza obciąża bank (art. 6 k.c.), natomiast posiadacz rachunku może
podnosić, że niewykonanie lub nienależyte wykonanie omawianej powinności było
następstwem okoliczności, za które nie ponosił on odpowiedzialności (art. 471 k.c.,
art. 355 § 1 k.c.).
Konsekwencje prawne niewykonania lub nienależytego wykonania przez
posiadacza rachunku obowiązku wynikającego z art. 729 k.c. można zatem
określić na podstawie ogólnych reguł wykonywania zobowiązań (art. 471 k.c., art.
354 § 2 k.c., art. 355 § 1 k.c.). Stanowisko takie przyjmuje się także w literaturze.
Użyte we wzorcu sformułowanie („wszelką korespondencję wysłaną na adres
będący w posiadaniu Banku uznaje się za doręczoną”) może być rozumiane
z pewnością jako potwierdzenie takiego właśnie stanowiska. Nie sposób zatem
twierdzić, że przewidziana w § 49 ust. 2 „ogólnych warunków” klauzula tworzy inne
niż wspomniane skutki prawne niezachowania przez posiadacza obowiązku
wynikającego z art. 729 k.c., w szczególności - jak wywiodły Sądy meriti -
wprowadza „fikcję prawną doręczenia w przypadku zaniedbania (tego) obowiązku
przez posiadacza rachunku”, wzorowaną na konstrukcji tzw. doręczeń zastępczych
(art. 136 k.p.c.). W każdym razie oba Sądy, przyjmując inne założenie, nie podały
przekonywających argumentów mających przemawiać na rzecz interpretacji,
zgodnie z którą zawarta w § 49 ust. 2 klauzula reguluje w sposób szczególny skutki
prawne niewykonania lub nienależytego wykonania przez posiadacza obowiązku
określonego w art. 729 k.c. Niezrozumiała jurydycznie pozostaje zatem ogólna
uwaga Sądu Apelacyjnego, że przepis ten „nie upoważnia banku
do przyjmowania fikcji doręczenia”, ponieważ funkcja tego przepisu
6
ogranicza się tylko do skonstatowania kontraktowego obowiązku posiadacza
do komunikowania bankowi zmiany miejsca zamieszkania lub siedziby.
4. W treści kwestionowanej klauzuli ujętej w § 49 ust. 2 „ogólnych warunków”
wspomina się o „wszelkiej korespondencji” kierowanej przez Bank do posiadacza
rachunku. Nie wskazuje się natomiast na jej prawne znaczenie. Korespondencja
taka może zawierać zarówno oświadczenie woli (stanowiące wykonanie uprawnień
kształtujących i inne, art. 60 k.c.), oświadczenia podobne do oświadczeń woli
(np. zakomunikowanie o saldzie na rachunku, art. 728 § 1 k.c.) i zwykłe informacje
niewywołujące skutków prawnych (np. materiały informacyjne, foldery). Z punktu
widzenia stosunku rachunku bankowego i najistotniejsze znaczenie mają
oczywiście dwie pierwsze kategorie korespondencji bankowej.
Sąd Okręgowy stwierdził, że przenoszenie procesowej instytucji tzw.
doręczenia zastępczego do wzorców umownych „jest niezgodne z regułą wyrażoną
w art. 61 k.c.” i to zwłaszcza w stosunkach z konsumentami. Z uzasadnienia
zaskarżonego wyroku wynika to, że Sąd Apelacyjny podzielił takie stanowisko Sądu
pierwszej instancji (s. 7 uzasadnienia), przy czym oba Sądy meriti instytucję tzw.
doręczenia zastępczego wydają się traktować szeroko, obejmując nią wszystkie
trzy kategorie korespondencji banku, a nie tylko oświadczenie woli składane przez
bank kontrahentowi.
Tymczasem nie sposób twierdzić, że treść § 49 ust. 2 „ogólnych warunków”
modyfikuje w jakiś sposób ogólne zasady składania oświadczeń woli przyjęte w art.
61 k.c., także w zakresie wiążącego stronę stosunku rachunku bankowego (art. 725
k.c.). Zgodnie z art. 61 § 1 k.c., oświadczenie woli, które ma być złożone innej
osobie, jest złożone z chwilą, w której doszło do tej osoby w taki sposób, że mogła
zapoznać się z jego treścią. Oznacza to, że korespondencja banku, przeznaczona
dla posiadacza rachunku i zawierająca oświadczenie woli banku, powinna być
kierowana na znany bankowi adres posiadacza rachunku, przy czym oświadczenie
woli będzie skutecznie złożone posiadaczowi, jeżeli w konkretnych okolicznościach
mógł on zapoznać się z jego treścią (art. 61 § 1 k.c.). Należy zatem przyjąć,
że klauzula zawarta w § 49 ust. 2 „ogólnych warunków” i przewidująca, iż „wszelką
korespondencję wysłaną na adres będący w posiadaniu banku, uznaje się za
7
dostarczoną”, nie podważa ogólnej, systemowej zasady, zgodnie z którą
oświadczenie woli jest złożone jego adresatowi wówczas, gdy miał on możliwość
zapoznania się z jego treścią (art. 61 k.c.). W takiej sytuacji brak podstaw do
twierdzenia, że kwestionowana klauzula kształtuje prawa i obowiązki stron umowy
imiennego rachunku bankowego w sposób sprzeczny z kryteriami wskazanymi
w art. 3851
§ 1 k.c.
Nie należy, oczywiście, wykluczyć takiej sytuacji, w której korespondencja
sądowa, kierowana do jednej ze stron procesu zgodnie z regułami przewidzianymi
w art. 136-139 k.p.c., zawierająca także oświadczenia woli drugiej strony procesu
(np. oświadczenia określone w art. 88 k.c.), może in concreto oznaczać skutecznie
złożone oświadczenie woli jego adresatowi (art. 61 k.c.). W judykaturze Sądu
Najwyższego trafnie przyjmuje się taką możliwość (zob. np. ostatnio - wyrok Sądu
Najwyższego z dnia 19 lipca 2012 r., II CSK 655/11, nie publ., i podane tam inne
orzeczenia).
W konsekwencji należy stwierdzić, że zastrzeżenie we wzorcu umownym
skutku doręczenia korespondencji zawierającej oświadczenie woli banku,
kierowane wobec posiadacza rachunku na adres znany bankowi, nie wyłącza
oceny, czy doszło do naruszenia przez posiadacza rachunku obowiązku
kontraktowego, wynikającego z art. 729 k.c. i naruszenia przez bank ogólnych
zasad składania oświadczeń woli innej osobie (art. 61 k.c.).
Z przedstawionych względów Sąd Najwyższy uznał za trafne zarzuty
naruszenia art. 729 k.c., art. 61 k.c., art. 3851
§ 1 k.c. oraz art. 65 k.c. (aczkolwiek
przy przyjęciu innej argumentacji prawnej) i orzekł jak w sentencji (art. 39815
k.p.c.).