Pełny tekst orzeczenia

Sygn. akt I CSK 676/10
POSTANOWIENIE
Dnia 16 września 2011 r.
Sąd Najwyższy w składzie :
SSN Krzysztof Strzelczyk (przewodniczący, sprawozdawca)
SSN Marta Romańska
SSA Marek Machnij
w sprawie z powództwa Prezesa Urzędu Ochrony Konkurencji i Konsumentów
przeciwko A. Spółce z o.o. w W.
o uznanie postanowień wzorców umowy za niedozwolone,
po rozpoznaniu na rozprawie w Izbie Cywilnej w dniu 9 września 2011 r.,
skargi kasacyjnej strony pozwanej od wyroku Sądu Apelacyjnego
z dnia 18 czerwca 2010 r.,
1) uchyla zaskarżony wyrok w punkcie I (pierwszym)
w części oddalającej apelację pozwanej skierowaną do
zawartego w punkcie I (pierwszym) wyroku
Sądu Okręgowego z dnia 15 września 2009 r.
uwzględnienie powództwa odnośnie postanowienia § 3
ust 4 w związku z § 1 ust 2 pkt 4 Regulaminu ogólnego
świadczenia usług telekomunikacyjnych
rozpoczynającego się od słów: ,,§ 3 ust 4,, Jeżeli
przerwy w dostawie..." a kończącego się słowami: ...
znaczną część sieci (więcej niż trzy budynki)." oraz
skierowaną do zawartego w punktach III i IV (trzy i
cztery) wyroku Sądu Okręgowego rozstrzygnięcia o
kosztach a ponadto uchyla zaskarżony wyrok w
punkcie II (drugim) obejmującym koszty postępowania
apelacyjnego i w tym zakresie przekazuje sprawę do
ponownego rozpoznania Sądowi Apelacyjnemu
pozostawiając temu Sądowi rozstrzygnięcie o kosztach
postępowania kasacyjnego.
2) oddala skargę kasacyjną w pozostałej części.
Uzasadnienie
2
Wyrokiem z dnia 15 września 2009 Sąd Okręgowy - Sąd Ochrony
Konkurencji i Konsumentów, uwzględnił powództwo Prezesa Urzędu Ochrony
Konkurencji i Konsumentów o uznanie za niedozwolone bliżej określonych
postanowień wzorców umowy stosowanych przez pozwaną oraz orzekł o kosztach
postępowania apelacyjnego.
Sąd Okręgowy ustalił, że pozwana w ramach prowadzonej działalności
gospodarczej posługuje się wzorcami umów w postaci „Regulaminu ogólnego
świadczenia usług telekomunikacyjnych przez A. Spółkę z o.o. z siedzibą w W.”
(dalej jako regulamin ogólny) oraz „Regulaminu szczegółowego świadczenia usług
dostarczania programów telewizyjnych przez A. Spółkę z o.o. z siedzibą w W.”
(dalej jako regulamin szczegółowy).
Treść obu regulaminów jest jednostronnie ustalana przez pozwaną i nie
podlega negocjacjom.
W § 3 ust. 4 regulaminu ogólnego przewidziane zostało obniżenie – na
warunkach szczegółowo tam określonych – opłaty okresowej za usługę na
wypadek przerwy w dostawie sygnału lub pogorszenia jego jakości wynikających
z awarii, zaś według definicji awarii zawartej w § 1 ust. 2 pkt 4 tego regulaminu
obejmuje ona przerwę w świadczeniu usług spowodowana awaria sieci TP
obejmującą znaczną cześć sieci tj. więcej niż trzy budynki. Zdaniem Sądu
Okręgowego, treść tych postanowień wskazuje, że pozwana wprowadziła granice
swojej odpowiedzialności za niewykonanie lub nienależyte wykonanie
świadczonych usług i nie określiła, czy i w jaki sposób konsument będzie miał
możliwość sprawdzenia, że istniały okoliczności uzasadniające wystąpienie
uprawnienia konsumenta. Opisane postanowienie regulaminu nie spełnia kryterium
jasnej, przejrzystej, uwzględniającej interesy obu stron regulacji. Dlatego rażąco
narusza interes konsumenta i pozostaje w sprzeczności z dobrymi obyczajami.
Według § 6 ust. 10 regulaminu ogólnego, jeśli abonent nie zgłosi operatorowi
braku rachunku za dany okres rozliczeniowy w trybie reklamacji, wówczas za datę
doręczenia rachunku uważa się ostatni dzień danego okresu rozliczeniowego.
Sąd Okręgowy wskazał, że to postanowienie nie jest spójne z § 6 ust. 1 tego
3
regulaminu, który wymienia przypadki złożenia reklamacji i nie przewiduje
reklamacji z powodu nieotrzymania rachunku, wymaganej przez § 6 ust. 10 tego
regulaminu. Ponadto postanowienie to nakłada na konsumenta dodatkowe
obowiązki w postaci czuwania, aby otrzymał rachunek w terminie, składania
reklamacji z powodu jego braku i ponoszenia związanych z tym kosztów, a na
wypadek braku takiej reklamacji – uznania, że otrzymał go w ustalonym dniu,
co może skutkować obowiązkiem zapłaty odsetek za opóźnienie. W ten sposób
została wprowadzona nieusprawiedliwiona dysproporcja praw i obowiązków na
niekorzyść konsumenta, rażąco naruszając jego interes i sprzeciwiając się dobrym
obyczajom.
W § 2 ust. 10 pkt 4 regulaminu szczegółowego przewidziane zostało
uprawnienie operatora do zmiany oferty programowej lub częstotliwości
nadawanych programów telewizyjnych oraz zmiany systemu kodowania w razie
niskiej oglądalności programu lub zastąpienia go innym programem o podobnym
charakterze. Sąd Okręgowy wskazał, że przyczyny zmiany systemu kodowania
programów telewizyjnych powinny być tak sformułowane, aby konsument mógł
ocenić, czy zaistniały. Natomiast przyczyna w postaci niskiej oglądalności programu
nie spełnia tego wymagania i może prowadzić do nadużywania przez pozwaną
uprawnienia do wspomnianej zmiany, przez co jest sprzeczna z dobrymi
obyczajami i rażąco narusza interes konsumenta.
Według § 2 ust. 11 regulaminu szczegółowego abonent ma prawo do
rozwiązania umowy ze skutkiem na koniec okresu rozliczeniowego, w którym
nastąpiła bliżej określona zmiana oferty programowej, pod warunkiem doręczenia
operatorowi oświadczenia w formie pisemnej pod rygorem nieważności w terminie
siedmiu dni od wprowadzenia zmiany. Zdaniem Sądu Okręgowego, siedmiodniowy
termin przewidziany dla konsumenta na podjęcie decyzji co do rozwiązania umowy
z powodu zmiany oferty programowej przez pozwaną jest zbyt krótki. Przez to
ogranicza uprawnienia konsumenta do rozwiązania umowy, rażąco narusza jego
interes i sprzeciwia się dobrym obyczajom.
Z kolei w § 2 ust. 12 regulaminu szczegółowego został nałożony na
operatora obowiązek powiadomienia abonenta o bliżej określonej zmianie
4
co najmniej z siedmiodniowym wyprzedzeniem, z podaniem przyczyny, w formie
ulotki lub informacji na ekranie podanej w emitowanym programie lub na kanałach
operatora. Przewidziano również, że w sytuacjach nagłych i niezależnych
od operatora o zmianie oferty programowej lub częstotliwości nadawanych
programów abonent może zostać poinformowany z wyprzedzeniem krótszym niż
siedmiodniowe. Odnosząc się do tego postanowienia regulaminu szczegółowego
sąd uznał, że sposób realizacji obowiązku pozwanej powiadomienia konsumenta
o zmianie oferty programowej stwarza sytuację korzystną wyłącznie dla pozwanej,
przez co narusza zasadę równości stron, wykorzystuje słabszą pozycję
konsumenta i dezorientuje go co do jego praw i obowiązków. Możliwość
powiadomienia podczas emisji programu lub na kanałach pozwanej zmusza
konsumenta do ciągłego ich śledzenia. Dokonywanie oceny w zakresie terminów
powiadomienia należy wyłącznie do pozwanej, a wprowadzone pojęcia
niedookreślone umożliwiają jej powołanie się na zaistnienie okoliczności
niezależnych od niej. Realizacja przez pozwaną obowiązku powiadomienia
o zmianie oferty programowej może zaś powodować utratę przez konsumenta
uprawnienia do rozwiązania umowy, skoro uprawnienie to może on zrealizować
w terminie siedmiodniowym, liczonym od daty wprowadzenia przez pozwaną
zmiany oferty programowej. Postanowienie to sprzeciwia się zatem dobrym
obyczajom, rażąco naruszając interesy konsumenta.
Cytowany wyżej § 3 ust. 4 regulaminu ogólnego kwestionowany był
poprzednio przez Sławomira O., niebiorącego udziału w rozpoznawanej sprawie,
który pozwem z dnia 29 listopada 2006 r., skierowanym przeciwko pozwanej, żądał
uznania za niedozwolone m.in. tego postanowienia. Prawomocnym wyrokiem z
dnia 15 października 2007 r., Sąd Okręgowy - Sąd Ochrony Konkurencji i
Konsumentów oddalił powództwo Sławomira O. uznając, ż zakwestionowane
postanowienie nie jest abuzywne.
Wyrokiem z dnia 18 czerwca 2010 r., Sąd Apelacyjny oddalił apelację
pozwanej „A.” Spółki z o.o. z siedzibą w W. wniesioną od wyroku sądu pierwszej
instancji.
5
Sąd Apelacyjny w całości podzielił wnioski Sądu Okręgowego
przemawiające za uznaniem, że zarówno § 3 ust. 4 w zw. z § 1 ust. 2 pkt 4 oraz § 6
ust. 10 regulaminu ogólnego, jak też § 2 ust. 10 pkt 4, § 2 ust. 11 oraz § 2 ust. 12
regulaminu szczegółowego stanowią niedozwolone postanowienia wzorców
umowy. Powołał się jedynie na treść art. 3853
pkt 2, 19 i 22 k.c., według których
w razie wątpliwości za niedozwolone postanowienia umowne uważa się te, które
wyłączają lub istotnie ograniczają odpowiedzialność względem konsumenta za
niewykonanie lub nienależyte wykonanie zobowiązania, które przewidują wyłącznie
dla kontrahenta konsumenta jednostronne uprawnienie do zmiany, bez ważnych
przyczyn, istotnych cech świadczenia oraz które przewidują obowiązek wykonania
zobowiązania przez konsumenta mimo niewykonania lub nienależytego wykonania
zobowiązania przez jego kontrahenta. Sąd Apelacyjny ocenił jako niezasadny
zarzut naruszenia art. 3851
§ 1 k.c. podniesiony w apelacji pozwanej.
Za niezasadny uznał również zarzut naruszenia art. 365 § 1 k.p.c.
Wskazał, że rozszerzona prawomocność wynikająca z art. 47943
k.p.c. dotyczy
jedynie wyroków uwzględniających powództwo o uznanie wzorca umowy
za niedozwolony. Wyrok wydany w sprawie z powództwa Sławomira O., dotyczący
tego samego postanowienia wzorca umowy, które było przedmiotem niniejszego
procesu, nie został wpisany do rejestru, o którym mowa w art. 47945
§ 2 k.p.c. i nie
korzysta z rozszerzonej prawomocności materialnej. Sąd Apelacyjny przyjął, że
przyznanie każdemu legitymacji czynnej do wniesienia powództwa o uznanie tego
postanowienia za niedozwolone, nie prowadzi do wniosku, że w wyniku oddalenia
powództwa Sławomira O. sprawa niniejsza dotyczy tego samego roszczenia
między tymi samymi stronami co sprawa już prawomocnie osądzona i pozew
powinien być odrzucony na podstawie art. 199 ust. 1 pkt 2 k.p.c. Sąd Apelacyjny
wskazał, że zasadą jest, iż prawomocne orzeczenie nie wywołuje skutków erga
omnes, a w myśl art. 365 § 1 k.p.c. rozszerzona prawomocność materialna
występuje jedynie wyjątkowo, z mocy przepisów szczególnych, m.in. art. 47943
k.p.c. Przepisy o charakterze wyjątkowym powinny zaś podlegać wykładni
zwężającej.
Sąd Apelacyjny nie uwzględnił również zarzutu naruszenia art. 328 § 2
k.p.c., wskazując, że mógłby być on usprawiedliwiony jedynie w wyjątkowych
6
okolicznościach, ani zarzutu naruszenia art. 236 w zw. z art. 354 k.p.c, podnosząc,
że niewydanie postanowienia odmawiającego przeprowadzenia dowodu
wnioskowanego przez stronę nie narusza art. 236 k.p.c., który określa jedynie
wymagania dotyczące postanowienia o przeprowadzeniu dowodu, a ponadto,
że brak jest wymogu wydawania osobnego postanowienia odmawiającego
przeprowadzenia dowodu. Z kolei zarzut naruszenia art. 26 ust. 1 pkt 6 u.k.s.c. nie
został uwzględniony przez Sąd Apelacyjny ze wskazaniem, że opłata stała
od pozwu obejmującego żądanie uznania postanowień wzorca umowy
za niedozwolone powinna wynosić 600 zł, bowiem żądanie takie stanowi
roszczenie o charakterze niemajątkowym.
Pozwana wniosła skargę kasacyjną od wyroku Sądu Apelacyjnego.
W ramach podstawy przewidzianej w art. 3983
§ 1 pkt 1 k.p.c. zarzuciła
naruszenie art. 3851
§ 1 k.c. przez uznanie za niedozwolone postanowień:
1) § 3 ust. 4 regulaminu ogólnego pomimo tego, że niezależnie od trybu
przewidzianego tym postanowieniem regulaminu konsument może dochodzić
swoich roszczeń na drodze sądowej w oparciu o przepisy Kodeksu cywilnego,
oraz mimo tego, że bieg terminu, po upływie którego konsumentowi przysługuje
zwrot części opłaty, rozpoczyna się od zgłoszenia dokonanego przez konsumenta,
a odmowa uznania jego reklamacji zawiera uzasadnienie faktyczne i prawne, stąd
ma on możliwość sprawdzenia okoliczności uzasadniających jego roszczenie;
2) § 6 ust. 10 regulaminu ogólnego pomimo tego, że umowa o świadczenie
usług telekomunikacyjnych nosi cechy umowy o kredyt konsumencki, bowiem
świadczenie pieniężne konsumenta ma zostać spełnione później, niż świadczenie
pozwanej, stąd obowiązek czuwania przez konsumenta, czy otrzymał rachunek
w terminie oraz obowiązek złożenia reklamacji w razie jego braku są naturalnie
wpisane w jego rolę jako dłużnika, oraz pomimo tego, że brak postanowienia
określającego termin zapłaty w oparciu o chwilę otrzymania rachunku,
powodowałby wymagalność świadczenia konsumenta z każdym kolejnym dniem
świadczenia usługi przez pozwaną, skoro świadczenia te, jako wynikające z umowy
wzajemnej, powinny być spełniane jednocześnie, a konsument posiada wiedzę
o wysokości stałych opłat okresowych, zaś jedynie wysokość innych opłat musi
7
ustalić dochowując aktu staranności w postaci zawiadomienia pozwanej o braku
rachunku, która następnie dostarcza jego duplikat; z kolei przerzucenie na pozwaną
ciężaru udowodnienia, że konsument nie otrzymał rachunku, wymagałoby używania
przesyłek poleconych, co podniosłoby koszty usług świadczonych przez pozwaną;
3) § 2 ust. 10 regulaminu szczegółowego pomimo tego, że do essentialia
negotii umowy należy jedynie ilość programów telewizyjnych, zaś w świetle
obowiązujących przepisów prawa oraz ograniczeń natury technicznej pozwana
nie może zagwarantować reemisji ściśle określonych programów oraz nie
dysponuje - jako pośrednik między nadawcą a odbiorcą programów telewizyjnych –
swobodnie danym programem i nie jest w stanie przyjąć odpowiedzialności za jego
reemisję;
4) § 2 ust. 11 regulaminu szczegółowego pomimo tego, że dokonując
zmiany oferty programowej z uwagi na niską oglądalność danego programu
pozwana jedynie odpowiada na potrzeby przeważającej większości konsumentów,
a wprowadzając możliwości rozwiązania umowy w związku ze zmianą oferty
programowej pozwana rozszerza uprawnienia konsumenta;
5) § 2 ust. 12 regulaminu szczegółowego pomimo tego, że na wypadek
zmian nadawanych programów pozwana, niebędąca ich nadawcą a jedynie
reemitentem, nie ma możliwości uprzedniego poinformowania konsumenta
o zmianach.
W ramach podstawy przewidzianej w art. 3983
§ 1 pkt 2 k.c. pozwana
zarzuciła mające istotny wpływ na wynik sprawy:
1) naruszenie art. 365 § 1 k.p.c. przez wydanie orzeczenia w sprawie
uprzednio rozstrzygniętej prawomocnym wyrokiem z dnia 15 października 2007 r.,
sygn. XVII AmC 84/06, i złamanie jego mocy wiążącej, co prowadzi do wniosku,
że to samo postanowienie wzorca umowy poprzednio zostało uznane
za dozwolone, zaś w rozpoznawanej sprawie - za niedozwolone;
2) naruszenie art. 379 pkt 3 w zw. z art. 366 k.p.c. przez wydanie orzeczenia
w sprawie uprzednio rozstrzygniętej prawomocnym wyrokiem z dnia
15 października 2007 r., sygn. XVII AmC 84/06, bez uwzględnienia, że abstrakcyjna
kontrola postanowienia wzorca umowy dokonywana jest w oderwaniu od stron
8
umowy oraz że pomiędzy podmiotami, które mogą wytoczyć powództwo o uznanie
takiego postanowienia za niedozwolone, zachodzi współuczestnictwo jednolite,
stąd wyrok ten wywiera bezpośredni skutek nie tylko wobec Sławomira O., lecz
także wobec Prezesa Urzędu Ochrony Konkurencji i Konsumentów, w stosunku do
którego korzysta z powagi rzeczy osadzonej;
3) naruszenie art. 47943
k.p.c. przez jego błędne zastosowanie;
4) naruszenie art. 382, 233 § 1 i art. 316 w zw. z art. 391 k.p.c. przez
dowolną i pozbawioną wszechstronności ocenę dowodów i wynikające stąd
wadliwe ustalenie, że kwestionowane postanowienia wzorców umowy kształtują
uprawnienia i obowiązki konsumenta w sposób sprzeczny z dobrymi obyczajami,
rażąco naruszając jego interes a także przez brak odniesienia się przez Sąd
Apelacyjny do zarzutów związanych z naruszeniem art. 3851
k.c.
5) naruszenie art. 26 ust. 1 pkt 6 u.k.s.c. przez wadliwe przyjęcie, że pozew
o uznanie postanowień wzorca umowy za niedozwolone jest pozwem o ochronę
praw niemajątkowych.
W oparciu o te podstawy pozwana wniosła o uchylenie wyroków Sądów obu
instancji i odrzucenie pozwu w części dotkniętej nieważnością postępowania oraz
o zmianę wyroku Sądu Apelacyjnego i oddalenie powództwa w pozostałej części,
ewentualnie o zmianę wyroku Sądu Apelacyjnego i oddalenie powództwa w całości,
oraz o zasądzenie kosztów postępowania kasacyjnego według norm przepisanych.
W odpowiedzi na skargę powód wniósł o jej oddalenie i zasądzenie kosztów
postępowania kasacyjnego według norm przepisanych.
Sąd Najwyższy zważył, co następuje:
W pierwszej kolejności wymaga rozważenia zarzut naruszenia art. 379
pkt 3 w zw. z art. 366 k.p.c., którego uwzględnienie prowadziłoby
do stwierdzenia nieważność postępowania w części dotyczącej postanowienia § 3
ust. 4 regulaminu ogólnego. Wnosząca skargę kasacyjną Spółka, zarzut ten wiąże
z podmiotowym zakresem powagi rzeczy osądzonej uprzednio wydanego
prawomocnego wyroku oddalającego powództwo o uznanie tego postanowienia
wzorca umownego za niedozwolone, wywodząc, że podmioty legitymowane do
9
wytoczenia takiego powództwa są współuczestnikami jednolitymi i wyrok ma
powagą rzeczy osądzonej wobec wszystkich współuczestników - także tych, którzy
nie zostali w wyroku wymienieni.
Zagadnienie zakresu powagi rzeczy osądzonej wyroku sądu wydanego
w sprawie o uznanie postanowień wzorca umowy za niedozwolone było
podejmowane w orzecznictwie Sądu Najwyższego, ale jedynie w odniesieniu do
wyroków uwzględniających powództwo. W uchwale z dnia 19 stycznia 2003 r.,
III CZP 95/03, OSNC 2005, nr 2, poz. 25, Sąd Najwyższy przyjął, że powaga rzeczy
osądzonej wyroku uznającego postanowienie wzorca umowy za niedozwolone
wyłącza – od chwili wpisania tego postanowienia do rejestru (art. 47943
w związku
z art. 365 i 47945
§ 2 k.p.c.) – ponowne wytoczenie powództwa w tym przedmiocie,
także przez osobę nie biorącą udziału w sprawie, w której wydano wyrok.
W uzasadnieniu Sąd Najwyższy wskazał, że art. 47943
k.p.c. przewiduje
skuteczność takiego wyroku nie tylko w stosunku do stron procesu, lecz także
wobec osób trzecich. Uznał też, że pomimo braku wyraźnego zastrzeżenia w treści
art. 366 k.p.c., prawomocny wyrok ma powagę rzeczy osądzonej także w stosunku
do innych osób niż strony procesu, jeżeli wynika to z ustawy. Przyjęte rozwiązanie
pozwala uniknąć prowadzenia kilku postępowań, z których każde musiałoby
zakończyć się identycznym rozstrzygnięciem merytorycznym, jak również służy
realizacji celu postępowania w sprawie o uznanie postanowień wzorca
za niedozwolone, którym jest usunięcie niedozwolonych postanowień z obrotu ze
skutkiem nie tylko dla stron procesu, lecz także wobec osób trzecich.
Stanowisko wyrażone w powyższej uchwale Sąd Najwyższy podzielił
w uchwale z dnia 13 lipca 2006 r., III SZP 3/06, OSNP 2007, nr 1-2, poz. 34, oraz
w wyroku z dnia 20 czerwca 2006 r., III SK 7/06, OSNP 2007, nr 13-14, poz. 207,
które odnosiły się do stosowania postanowień o treści tożsamej z postanowieniami
uznanymi za niedozwolone i wpisanymi do rejestru jako praktyki naruszającej
zbiorowe interesy konsumentów przewidzianej poprzednio w art. 23a ust. 2 ustawy
z dnia 15 grudnia 2000 r. o ochronie konkurencji i konsumentów (t.j. Dz.U. z 2003 r.
Nr 86, poz. 804 ze zm.), a obecnie – w art. 24 ust. 1 pkt 2 ustawy z dnia 16 lutego
2007 r. o ochronie konkurencji i konsumentów (Dz.U. Nr 50, poz. 331 ze zm.).
W obu tych rozstrzygnięciach przyjęto jeszcze dalej idący pogląd, że uznanie
10
danego postanowienia za niedozwolone i wpisane go rejestru, odnoszące skutek
wobec osób trzecich według art. 47943
k.p.c., oznacza zakaz posługiwania się nim
przez wszystkich i przeciwko wszystkim kontrahentom występującym w stosunkach
prawnych określonego rodzaju, którego złamanie stanowi praktykę naruszającą
zbiorowe interesy konsumentów.
W innej uchwale z dnia 7 października 2008 r. (sygn. akt III CZP 80/08,
OSNC 2009, nr 9, poz. 118) Sąd Najwyższy przyjął, że rozszerzona prawomocność
wyroku uwzględniającego powództwo o uznanie postanowień wzorca umowy za
niedozwolone (art. 47943
w związku z art. 365 k.p.c.) nie wyłącza możliwości
wytoczenia powództwa przez tego samego lub innego powoda – w tym także przez
organizację społeczną działającą na rzecz ochrony interesów konsumentów –
przeciwko innemu przedsiębiorcy, niebiorącemu udziału w postępowaniu, w którym
zapadł wyrok, stosującemu takie same lub podobne postanowienia wzorca, jak
wpisane do rejestru, o którym mowa w art. 47945
§ 2 k.p.c. W uzasadnieniu Sąd
Najwyższy wskazał, że ustalenie czy sprawa o to samo roszczenie pomiędzy tymi
samymi stronami została prawomocnie osądzona, uzasadniające odrzucenie
pozwu, wymaga określenia przedmiotu rozstrzygnięcia i jego podstawy faktycznej.
W sprawie o uznanie postanowienia wzorca umowy za niedozwolone sąd dokonuje
kontroli określonego postanowienia konkretnego wzorca, uwzględniając przy tym
pozostałe postanowienia tego wzorca. Stąd powaga rzeczy osądzonej wyroku
wydanego w danej sprawie nie może obejmować takich samych lub podobnych
postanowień innego wzorca stosowanego przez innego przedsiębiorcę. Przyjęcie
wniosku przeciwnego mogłoby skutkować ograniczeniem prawa do sądu
zainteresowanego przedsiębiorcy, wobec niewystarczających gwarancji
procesowych związanych z możliwością zgłoszenia interwencji ubocznej, co nie jest
konieczne dla realizacji zbiorowego interesu konsumentów.
Wymienione orzeczenia Sądu Najwyższego dotyczyły wyłącznie
konsekwencji wyroku uwzględniającego powództwo w postępowaniu o uznanie
postanowień wzorca umowy za niedozwolone, wpisanego do rejestru
prowadzonego przez Prezesa Urzędu Ochrony Konkurencji I Konsumentów.
W uchwale z dnia 19 grudnia 2003 r. Sąd Najwyższy opowiedział się za koncepcją
ujęcia rozszerzonej prawomocności w łączności z powagą rzeczy osądzonej.
11
Jak wynika ze szczególnego postanowienia art. 47943
k.p.c., tylko wyroki uznające
postanowienia wzorca umowy za niedozwolone i zakazujące ich wykorzystania
cechuje rozszerzona moc wiążąca na osoby trzecie. Z przymiotu tego nie
korzystają wyroki oddalające powództwo w tych samych sprawach. Pogląd ten
dominuje w piśmiennictwie. Powaga rzeczy osądzonej nie obejmuje podmiotu
uprawnionego do jego wytoczenia, który nie był stroną procesu.
Poglądu przeciwnego nie da się usprawiedliwić konstrukcją współuczestnictwa
jednolitego, która zgodnie z treścią art. 73 § 2 k.p.c. może wynikać z istoty
spornego stosunku prawnego lub z przepisu ustawy. Podmioty legitymowane
czynnie do dochodzenia roszczeń o uznanie postanowień wzorca umownego za
niedozwolone nie łączy żaden stosunek prawny i nie ma też szczególnych
ustawowych podstaw do traktowania osób nie uczestniczących w dotychczasowym
procesie, a legitymującymi własnymi uprawnieniami do wytoczenia powództwa jako
współuczestników jednolitych. Trzeba także podnieść, że gdyby wszystkie podmioty
uprawnione do wytoczenia powództw w tym zakresie łączył stosunek
współuczestnictwa i to mogłoby stanowić podstawę do uznania, że wydany w takim
procesie miałby powagę rzeczy osądzonej wobec wszystkich współuczestników
także tych, którzy nie zostali w wyroku wymienieni (zob. postanowienie Sądu
Najwyższego z dnia 27 marca 1999 r., III CKN 48/99 nie publ.), wówczas zbędne
byłoby postanowienie art. 47943
k.p.c. wprowadzające rozszerzoną prawomocność
i to tylko w odniesieniu do wyroków uwzględniających powództwo.
Wobec tego należy przyjąć, że dopuszczalne jest wszczęcie kolejnego
postępowania o uznanie postanowienia tego samego wzorca umownego za
niedozwolone przez inny uprawniony podmiot nie uczestniczący
w dotychczasowym postępowaniu zakończonym oddaleniem powództwa. Samo
istnienie prawomocnego wyroku Sądu Okręgowego z dnia 15 października 2007 r.,
sygn. XVII AmC 84/06, oddalającego powództwo Sławomira O. o uznanie za
niedozwolone postanowienia § 3 ust. 4 regulaminu ogólnego nie wywołuje stanu
powagi rzeczy osądzonej w tym samym zakresie i nie prowadzi do nieważności
postępowania, wszczętego z powództwa Prezesa Urzędu Ochrony Konkurencji i
Konsumentów, w części dotyczącej tego samego postanowienia wzorca
umownego.
12
Poza kwestiami związanymi z postanowieniem zawartym w § 3 ust. 4
w związku z § 1 ust. 2 pkt 4 regulaminu ogólnego, bezzasadnie podnosi się
w skardze kasacyjnej wadliwości dotyczące oceny i poczynionych ustaleń co do
abuzywności postanowień wzorców umownych, jak również brak odniesienia się
przez Sąd Apelacyjny do innych zarzutów apelacji dotyczących naruszenia art.
3851
k.c. Ten ostatni zarzut jest w ocenie skarżącej konsekwencją naruszenia art.
233 § 1, 382 k.p.c. oraz art. 316 w zw. z art. 391 k.p.c. Przepisy te dotyczą jednak
innych obowiązków sądu drugiej instancji. Właściwy w tym zakresie art. 378 § 1
k.p.c, który w ramach powinności rozpoznania sprawy w granicach apelacji nakłada
na ten sąd obowiązek wzięcia pod uwagę, rozważenia i oceny wszystkich zarzutów
i wniosków apelacji (zob. wyroki Sądu Najwyższego z dnia 19 sierpnia 2010 r.,
IV CSK 80/10, nie publ.; z dnia 20 czerwca 2010 r., I PK 33/10, nie publ.; z dnia
10 lutego 2011 r., II PK 194/10, nie publ.) nie został wskazany w skardze
kasacyjnej. O naruszeniu przytoczonego w skardze art. 316 § 1 k.p.c. można więc
mówić wówczas, gdy sąd wydając wyrok, nie uwzględnił stanu rzeczy z chwili
orzekania, a rozstrzygnięcie wydał np. w oparciu o stan rzeczy z chwili wniesienia
powództwa. Przepis ten nie reguluje natomiast zasad dokonywania ustaleń
faktycznych i przeprowadzania postępowania dowodowego, a w konsekwencji nie
może stanowić podstawy zarzutu pominięcia przy ustalaniu stanu faktycznego,
a także przy ocenie materiału dowodowego zebranego w sprawie, okoliczności
faktycznych wynikających z treści przeprowadzonych dowodów (tak trafnie Sąd
Najwyższy w uzasadnieniu wyroku z dnia 27 listopada 2007 r. (sygn. akt IV CSK
247/07, nie publ.). Poza tym zarzut naruszenia art. 233 § 1 k.p.c. polegający na
kwestionowaniu oceny dowodów dokonanej przez Sąd Apelacyjny, uznać należy
za nieskuteczny w myśl art. 3983
§ 3 k.p.c.
Inaczej natomiast należy ocenić zarzuty dotyczące oceny postanowienia § 3
ust. 1 pkt 4 w zw. z § 1 ust. 2 pkt 4 regulaminu ogólnego w kontekście
przytoczonego w skardze kasacyjnej art. 382 k.p.c. oraz zarzutu, że to samo
postanowienie wzorca umownego zostało uznane za dozwolone a w obecnym
postępowaniu sąd ocenił je jako niedozwolone. Obowiązkiem sądu odwoławczego
niezależnie od tego, czy sąd ten przeprowadza nowe dowody, ponawia dowody
wcześniej przeprowadzone, czy też – tak jak w rozpoznawanej sprawie – podziela
13
ustalenia poczynione przez sąd pierwszej instancji jest uwzględnienie i ocena
całego materiału dowodowego. W niniejszej sprawie skarżąca, jeszcze przed
Sądem Okręgowym, powołała się na prawomocny wyrok z dnia 15 października
2007 r., sygn. XVII AmC 84/06, dołączając go do akt sprawy wraz z uzasadnieniem.
Sąd Apelacyjny podzielił ustalenia Sądu Okręgowego odnoszące się do tego
wyroku, sprowadzające się jedynie do stwierdzenia, że Sąd Okręgowy – Sąd
Ochrony Konkurencji i Konsumentów oddalił powództwo o uznanie za
niedozwolone między innymi postanowienia zawartego w § 3 ust. 4 regulaminu
ogólnego uznając, że postanowienie to nie jest abuzywne. Chociaż do
prawomocnego wyroku oddalającego powództwo o uznanie danego postanowienia
wzorca umowy za niedozwolone nie odnosi się art. 47943
k.p.c. i nie korzysta on
z powagi rzeczy osądzonej w sprawie z powództwa uprawnionego podmiotu,
niebędącego stroną poprzedniego procesu, o uznanie za niedozwolonego tego
samego postanowienia wzorca umownego, to jednak nie oznacza, że nie ma on
żadnego znaczenia w niniejszym postępowaniu. Wobec związania Sądu
Najwyższego ustaleniami faktycznymi stanowiącymi podstawę zaskarżonego
orzeczenia (art. 398 13 § 2 k.p.c.), pozostają nieznane okoliczności sprawy
i motywy, którymi kierował się sąd w poprzednim postępowaniu oddalając
powództwo o uznanie za niedozwolone tych samych postanowień wzorca
umownego. Brak jest też podstaw do stwierdzenia, czy rzeczywiście przedmiot
rozstrzygnięcia w obu sprawach jest ten sam. Tak byłoby, gdyby przedmiotem
oceny były te same postanowienia, tego samego regulaminu i nie zmieniły się
okoliczności sprawy np. przez zmianę innych postanowień regulaminu. Zważyć
bowiem należy, że ocena konkretnych postanowień regulaminu dokonywana jest
w kontekście wszystkich zawartych w nim uregulowań. Pisemne motywy
orzeczenia, jakkolwiek same nie stanowią dowodu i nie mają wiążącego
charakteru, stanowią część składową prawomocnego orzeczenia i nie powinny być
pominięte przez sąd przy ocenie roszczenia innego podmiotu skierowanego do
tego samego postanowienia wzorca umownego. Sąd, który dokonuje kolejnej, tym
razem radykalnie odmiennej oceny - przy założeniu, że nie uległy zmianie
okoliczności sprawy - tego samego postanowienia wzorca umownego, powinien
co najmniej odnieść się do okoliczności faktycznych poprzedniej sprawy oraz
14
treści wydanego w niej wyroku z uwzględnieniem jego pisemnych motywów
i na tej podstawie wskazać przyczyny, które usprawiedliwiały podważenie
dotychczasowych ocen, wyrażonych przez sąd w wyroku oddalającym powództwo.
Chociaż dopuszczalny, to jednak niepożądany jest taki stan, w którym dochodzi do
wydania sprzecznych ze sobą orzeczeń sądowych dotyczących tego samego
przedmiotu rozstrzygnięcia, zwłaszcza jeśli uwzględni się szczególny, abstrakcyjny
charakter kontroli postanowień wzorca umownego przeprowadzonej w obu
sprawach przez Sąd Okręgowy - Sąd Ochrony Konkurencji i Konsumentów.
Jak wskazuje się w piśmiennictwie, celem kontroli abstrakcyjnej jest eliminacja
z obrotu, w interesie zbiorowym konsumentów, takich postanowień wzorca umowy,
które - z dużą dozą prawdopodobieństwa – niemal w każdym przypadku ich
zastosowania w umowach z konsumentami należałoby zakwalifikować do kategorii
postanowień niedozwolonych. Kontrola ta jest dokonywana przez sąd niezależnie
od istnienia jakiegokolwiek stosunku umownego. Punktem odniesienia jest
wyłącznie wzorzec umowy stosowany przez uczestnika obrotu i treść tego wzorca.
Jednolite kryteria, jakie mają zastosowanie w przypadku oceny tego samego
postanowienia wzorca umownego powinny w zasadzie prowadzić do jednakowych
wniosków. Kwestia ta wymaga rozważenia przez sąd w obecnym postępowaniu,
także wobec związanych z treścią § 3 ust. 4 w zw. z § 1 ust. 2 pkt 4 regulaminu
ogólnego dodatkowych argumentów podniesionych w apelacji strony pozwanej.
Nie zasługują na uwzględnienie pozostałe podniesione w skardze kasacyjnej
zarzuty naruszenia przepisów postępowania. Skarżąca nie podała na czym miałoby
polegać błędne zastosowanie art. 47943
k.p.c. Z kolei zarzut naruszenia art. 26 ust.
1 pkt 6 u.k.s.c. nie mógł zostać uwzględniony, bowiem w istocie dotyczył
on wymiaru opłaty a rozstrzygnięcie w tym zakresie nie dotyczy istoty sprawy.
Nie zasługują również na uwzględnienie podniesione przez skarżącą zarzuty
naruszenia prawa materialnego związane z zastosowaniem artykułu 3851
§ 1 k.p.c.
w odniesieniu do pozostałych - poza § 3 ust. 4 w związku z § 1 ust. 2 pkt 4
regulaminu ogólnego - postanowień regulaminów. Odnośnie do § 6 ust. 10
regulaminu ogólnego wskazać należy, że postanowienie to zostało uznane za
niedozwolone w pierwszym rzędzie z powodu jego niespójności z tym
postanowieniem wzorca, które przewiduje przypadki zgłoszenia reklamacji i wśród
15
nich nie wymienia reklamacji na wypadek nieotrzymania rachunku. Zgodnie zaś
z art. 385 § 2 zd. 1 k.c. wzorzec umowy powinien być sformułowany jednoznacznie.
Po wtóre, obowiązek zapłaty odsetek za opóźnienie mogący wyniknąć z uchybienia
przez konsumenta terminowi zapłaty wskazanemu na rachunku, którego
konsument może nie otrzymać z przyczyn od siebie niezależnych, może być
uznany za nadmiernie uciążliwy i ocena Sądów obu instancji w tym zakresie
zasługuje na akceptację. Rzeczą skarżącej jest zaś wprowadzenie do wzorca
umowy odpowiedniego trybu postępowania, który zabezpieczy zarówno jej interes,
jak i efektywne powiadomienie konsumenta o wysokości i terminie płatności za
świadczone na jego rzecz usługi. Odnosząc się do § 2 ust. 10 pkt 4 oraz ust. 11
regulaminu szczegółowego wskazać należy, że wymagania Sądów obu instancji,
aby konsument miał możliwość weryfikacji przyczyny zmiany systemu kodowania
programów telewizyjnych, jaką jest niska oglądalność danego programu, oraz aby
korzystał z odpowiednio długiego terminu na realizację uprawnienia do rozwiązania
umowy z powodu takiej zmiany, ani nie kolidują ze statusem skarżącej jako
reemitentem nadawanych programów, ani nie przekreślają możliwości modyfikacji
katalogu reemitowanych programów. Rzeczą skarżącej jest jednak wprowadzenie
do wzorca umowy takiego trybu zmiany warunków świadczenia usług, który będzie
uwzględniał również interes konsumenta, kierującego się przy zawieraniu umowy
przede wszystkim katalogiem reemitowanych przez nią programów, a nie tylko ich
ilością, oraz potrzebującego odpowiedniej ilości czasu na podjęcie decyzji
o dalszym korzystaniu z usług skarżącej. Uwagi te odnoszą się także do § 2 ust. 12
regulaminu, do formy powiadamiania konsumenta o dokonywanych zmianach.
Prawidłowa jest ocena Sądów obu instancji, że nadawanie przez skarżącą
odpowiedniego komunikatu podczas emisji danego programu lub na innych
kanałach nie stanowi adekwatnej formy zmiany warunków umowy, bowiem zmusza
konsumenta do ciągłego ich śledzenia. Ocena co do prawidłowości formy
powiadamiania konsumenta o dokonywanych zmianach nie zależy zaś od przyczyn
dokonywanych zmian programowych.
Ponieważ skarga kasacyjna okazała się uzasadniona jedynie w części
dotyczącej oddalenia apelacji skierowanej do wyroku uwzględniającego powództwo
odnośnie postanowienia § 3 ust. 4 w związku z § 1 ust. 2 regulaminu ogólnego,
16
Sąd Najwyższy na podstawie art. 39815
§ 1 k.p.c. uchylił w tym zakresie zaskarżony
wyrok i przekazał sprawę do ponownego Sądowi Apelacyjnemu pozostawiając
temu sądowi rozstrzygnięcie o kosztach postępowania kasacyjnego rozpoznania.
Jednocześnie Sąd Najwyższy podstawie art. 39814
k.p.c. oddalił skargę kasacyjną
w pozostałej części.