Pełny tekst orzeczenia

Sygn. akt V CSK 101/12
POSTANOWIENIE
Dnia 30 stycznia 2013 r.
Sąd Najwyższy w składzie :
SSN Marian Kocon (przewodniczący)
SSN Teresa Bielska-Sobkowicz (sprawozdawca)
SSN Maria Szulc
Protokolant Izabella Janke
w sprawie z powództwa Przedsiębiorstwa Farmaceutycznego "J."
S.A.
przeciwko Skarbowi Państwa - Prokuraturze Okręgowej w J.
o ustalenie,
po rozpoznaniu na rozprawie w Izbie Cywilnej w dniu 30 stycznia 2013 r.,
skargi kasacyjnej strony powodowej od postanowienia Sądu Okręgowego
w J.
z dnia 24 listopada 2011 r.,
uchyla zaskarżone postanowienie i przekazuje sprawę do
ponownego rozpoznania Sądowi Okręgowemu w J.,
pozostawiając temu sądowi rozstrzygnięcie o kosztach
postępowania kasacyjnego.
2
Uzasadnienie
Wyrokiem z dnia 18 lipca 2011 r. Sąd Rejonowy w J. ustalił, że między
Przedsiębiorstwem Farmaceutycznym J. S.A. a Skarbem Państwa - Prokuraturą
Okręgową w J. nie istnieje stosunek prawny, który zobowiązywałby stronę
powodową do przyjmowania lub przechowywania produktów leczniczych Corhydron
250 mg, zatrzymanych, jako dowody rzeczowe w postępowaniu prowadzonym
przez Prokuraturę Okręgową w J. w sprawie o sygnaturze V Ds …/06. Wyrok ten
został wydany po uchyleniu przez Sąd Okręgowy w J. wydanego pierwotnie w
sprawie postanowienia o odrzuceniu pozwu z uwagi na niedopuszczalność drogi
sądowej.
Z ustaleń wynika, że w postępowaniu przygotowawczym prowadzonym
przez Prokuraturę Okręgową w J. zabezpieczone zostały jako dowody wszystkie
obecne na rynku określone leki o nazwie Corhydron. Leki te zostały zajęte u ich
właścicieli (w aptekach, szpitalach i hurtowniach) i w większości przypadków,
wbrew dyspozycji art. 228 k.p.k. i art. 227 k.p.k., nie zostały pozostawione do
przechowywania w odpowiednich warunkach, lecz zostały fizycznie odebrane przez
organy ścigania. W konsekwencji leki te zostały pozbawione wartości użytkowej, co
stwierdzone zostało m.in. w decyzji Głównego Inspektora Farmaceutycznego z 17
stycznia 2007 r. (Nr 5/D/2007).
Zarządzeniem z 23 października 2007 r. Prokurator Prokuratury Okręgowej
w J. uznał za zbędne dla potrzeb toczącego się postępowania karnego produkt
leczniczy Corhydron 250, proszek i rozpuszczalnik do sporządzania roztworu do
wstrzykiwań lub wlewu dożylnego siedemnastu wymienionych serii, zabezpieczony
przez organy ścigania na potrzeby śledztwa, i zarządził zwrot w/w przedmiotów
osobie uprawnionej, za którą uznał powoda, tj. Przedsiębiorstwo
Farmaceutycznemu J. S.A. Jako podstawę prawną zarządzenia wskazano art. 230
§ 2 k.p.k. i art. 122 pkt 1 ust. 1 ustawy z dnia 06.09.2001 r. Prawo farmaceutyczne
a także decyzje Głównego Inspektora Farmaceutycznego o wycofaniu z obrotu na
terenie całego kraju produktu leczniczego Corhydron 250. Zgodnie z art. 236 § 2
k.p.k. w brzmieniu obowiązującym w dniu wydania zarządzenia, zażalenie na
3
postanowienie, o którym mowa w § 1 oraz na postanowienie w przedmiocie
dowodów rzeczowych, a także inne czynności w toku postępowania
przygotowawczego, rozpoznawał prokurator nadrzędny. Powód nie wyczerpał trybu
odwoławczego.
Prokuratura nie dokonała zwrotu leków do ich właścicieli, lecz domagała się
ich przyjęcia przez powodową spółkę, ponadto zawiadamiała poszkodowane
podmioty o tym, że leki po przebadaniu zostaną przekazane do powodowej spółki
oraz że wszelkie roszczenia powinny być kierowane do niej.
Postanowieniem z 7 lipca 2011 r. Prokurator Prokuratury Okręgowej w J.
dowód rzeczowy w postaci produktu Corhydron 250 mg oraz dowody rzeczowe
wskazane w postanowieniach z 30 czerwca 2008 r. i 11 maja 2009 r. postanowił
uznać za zbędne dla potrzeb postępowania karnego i przechowywać w magazynie
dowodów rzeczowych Komendy Miejskiej Policji w J., do czasu prawomocnego
rozstrzygnięcia toczącego się w niniejszej sprawie postępowania w przedmiocie
ustalenia nieistnienia po stronie obowiązku ich przyjęcia.
Sąd Rejonowy uznał powództwo z art. 189 k.p.c. za uzasadnione. Powód
bowiem wystąpił z cywilnoprawnym roszczeniem o ustalenie nieistnienia stosunku
prawnego i wykazał istnienie interesu prawnego, który wymaga ochrony.
Niepewność co do stosunków o charakterze prawnym wywołało zachowanie strony
pozwanej, która przypisując powodowi uprawnienie, a więc tytuł prawny do rzeczy,
wywodziła z tego prawny obowiązek do ich przyjęcia. Takim zachowaniem strona
pozwana dała wyraz, że uznaje się za dłużnika powoda („osoby uprawnionej"
w myśl art. 230 § 2 k.p.k.), który dzierży jego rzecz w rozumieniu art. 338 k.c.
W płaszczyźnie kwalifikacji materialnoprawnej prawa cywilnego jest to stosunek
obligacyjny zbliżony do prowadzenia cudzych spraw bez zlecenia, do którego
można stosować odpowiednio przepisy art. 752-757 k.c. Z przepisu art. 757 § 2 k.c.
wynika zaś obowiązek zwrotu rzeczy. Jeżeli osobą uprawnioną jest właściciel
rzeczy, jego uprawnienie i korelujący z nim obowiązek zwrotu rzeczy wynika z art.
222 § 1 k.c. Sąd Rejonowy podkreślił, że co prawda obowiązek zwrotu rzeczy
z art. 230 § 2 k.p.k. ma jedynie charakter karnoprocesowy, jednak jego postawą
materialnoprawną są przepisy prawa cywilnego. Dlatego też procesowemu
4
obowiązkowi wydania rzeczy na tej podstawie nie odpowiadają karnoprocesowe
uprawnienia osób do żądania, aby organ karnoprocesowy wydał im zatrzymaną
rzecz w drodze akcji właściwej dla postępowania karnego. Mogą one realizować
tego rodzaju roszczenia w stosunku do Skarbu Państwa w postępowaniu cywilnym
na podstawie przepisów prawa obligacyjnego. Sąd Rejonowy uznał, że strona
powodowa wykazała istnienie drugiej przesłanki z art. 189 k.p.c., a mianowicie,
że między nią a stroną pozwaną nie istnieje stosunek prawny, który
zobowiązywałby stronę powodową do przyjmowania lub przechowywania
produktów leczniczych zatrzymanych jako dowody rzeczowe w postępowaniu
karnym. Nie można uznać jej za „osobę uprawnioną" w myśl art. 230 § 2 k.p.k.,
nie była bowiem właścicielem zatrzymanych leków w dacie ich zatrzymania, ani nie
stała się ich właścicielem po ich zatrzymaniu. Nie posiadała ona również innego
skutecznego względem właścicieli uprawnienia do władania lekami. Brak też
podstaw do uznania strony powodowej za „osobę uprawnioną" na gruncie art. 230
§ 2 k.p.k. w oparciu o status „podmiotu odpowiedzialnego" w rozumieniu przepisów
Prawa farmaceutycznego i przepisów wykonawczych. O tym bowiem, kto jest
osobą uprawnioną wg art. 230 § 2 k.p.k. decydują przepisy prawa cywilnego.
Na skutek apelacji pozwanego Skarbu Państwa Sąd Okręgowy w J.
postanowieniem z 24 listopada 2011 r. uchylił powyższy wyrok w całości i odrzucił
pozew na podstawie art. 199 § 1 pkt 1 k.p.c. stwierdzając, że droga sądowa jest
niedopuszczalna.
Sąd uznał, że nie jest związany wydaną w sprawie oceną prawną tego Sądu,
wyrażoną w postanowieniu z 2 lipca 2010 r., którym uchylone zostało
postanowienie o odrzuceniu pozwu wobec niedopuszczalności drogi sądowej.
W jego ocenie, dopuszczalne jest ponowne odrzucenia pozwu w sytuacji, w której
nastąpiła zmiana okoliczności sprawy. Taką zmianę stanowiło wydanie przez
Prokuratora Prokuratury Okręgowej w J. postanowienia z 7 lipca 2011 r., które
zapadło po wydaniu pierwszego orzeczenia Sądu odwoławczego. Zgodnie z tym
postanowieniem, zbędne dla potrzeb postępowania karnego winny być
przechowywane w magazynie dowodów rzeczowych Komendy Miejskiej Policji w J.
do czasu prawomocnego rozstrzygnięcia w niniejszej sprawie. Tym samym organ
postępowania przygotowawczego, który wydał uprzednio postanowienie,
5
stanowiące podstawę faktyczną niniejszego sporu, uznał, że brak jest podstaw do
stwierdzenia, że strona powodowa jest osobą uprawnioną do odbioru
przedmiotowych rzeczy.
Sąd Odwoławczy doszedł do przekonania, że Sąd pierwszej instancji
rozpoznał sprawę, która nie należała do drogi sądowej. Nie jest to bowiem sprawa
cywilna ani w znaczeniu formalnym ani materialnym, co czyniło niedopuszczalnym
merytoryczne rozpoznanie sprawy. Procedowanie zaś w okolicznościach
niedopuszczalności drogi sądowej, która uzasadniała odrzucenie pozwu (art. 199
pkt 1 k.p.c.), doprowadza do nieważności postępowania (art. 379 pkt 1 k.p.c.).
W skardze kasacyjnej opartej na podstawach naruszenia przepisów
postępowania (art. 3983
§ 1 pkt 2 k.p.c.) oraz naruszenia prawa materialnego (art.
3983
§ 1 pkt 1 k.p.c.), strona powodowa Przedsiębiorstwo Farmaceutyczne J. S.A.,
zaskarżając w całości powyższe postanowienie, zarzuciła:
1. naruszenie prawa materialnego, to jest art. 189 k.p.c. poprzez jego błędne
zastosowanie, polegające na przyjęciu że powód, któremu pozwany
przypisuje status „osoby uprawnionej" do rzeczy zbędnych dla postępowania
karnego w rozumieniu art. 230 § 2 k.p.k. i któremu pozwany zamierza na tej
podstawie przekazać zbędne rzeczy, nie ma interesu prawnego w żądaniu
ustalenia nieistnienia stosunku prawnego zobowiązującego go do
przyjmowania lub przechowywania tych rzeczy;
2. naruszenie przepisów prawa postępowania, mogące mieć istotny wpływ na
wynik sprawy, w tym:
- art. 365 § 1 k.p.c. w związku z art. 386 § 3 k.p.c. oraz art. 199 § 1 pkt 1,
art. 359 § 1 w związku z art. 378, 379, 380 i 391 § 1 k.p.c. poprzez
odrzucenie pozwu z powodu niedopuszczalności drogi sądowej mimo
uprzedniego wydania prawomocnego postanowienia Sądu Okręgowego z
dnia 2 lipca 2010 roku, uchylającego postanowienie Sądu Rejonowego z
dnia 29 kwietnia 2010 roku o odrzuceniu pozwu z uwagi na
niedopuszczalność drogi sądowej;
- art. 1 k.p.c. w związku z art. 1 k.c., poprzez przyjęcie, że sprawa nie stanowi
sprawy cywilnej w znaczeniu materialnym, mimo że dotyczy stosunku stron
6
względem rzeczy, a w tym zakresie powód i pozwany pozostają względem
siebie w stosunku równorzędnym, a nie w stosunku podległości, a ponadto
dysponowanie rzeczami zbędnymi dla postępowania karnego nie realizuje
celów postępowania karnego, a zatem nie stanowi działania w sferze
imperium;
- art. 1 k.p.c. w zw. z art. 230 § 2 k.p.k., poprzez przyjęcie, że sprawa nie
stanowi sprawy cywilnej, mimo tego że art. 230 § 2 k.p.k. odsyła strony sporu
o tytuł do rzeczy zbędnych dla postępowania karnego na drogę procesu
cywilnego;
- art. 2 § 3 k.p.c. z związku z art. 230 § 2, 235 i 236 k.p.k. poprzez błędne
przyjęcie, że art. 235 i 236 k.p.k. przekazują rozpoznawanie wszelkich spraw
cywilnych związanych z dysponowaniem zbędnymi dowodami, za wyjątkiem
spraw objętych hipotezą art. 230 § 2 k.p.k., do właściwości organów
prowadzących postępowanie karne, podczas gdy nie wynika to z treści ww.
przepisów;
- art. 1 k.p.c. w związku. z art. 2 § 1 k.p.c. oraz art. 45 ust. 1 Konstytucji
poprzez przyjęcie, że sprawa nie stanowi sprawy cywilnej, mimo,
że rozstrzygnięcie prokuratora dotyczące sposobu dysponowania rzeczami
uznanymi za zbędne dla postępowania nie podlegało w dacie jego wydania
kontroli sądowej.
W konkluzji strona powodowa wniosła o uchylenie w całości zaskarżonego
postanowienia i przekazanie sprawy do ponownego rozpoznania.
W odpowiedzi na skargę kasacyjną strona pozwana domagała się odmowy
przyjęcia skargi kasacyjnej do rozpoznania, ewentualnie oddalenia skargi
i zasądzenia kosztów postępowania kasacyjnego.
Sąd Najwyższy zważył, co następuje:
Rozpoznanie skargi kasacyjnej wymaga wyjaśnienia dwóch kwestii,
z których pierwsza dotyczy związania sądu odwoławczego oceną sądu drugiej
instancji uchylającego poprzednio wydane w sprawie orzeczenie, a druga –
dopuszczalności drogi sądowej.
7
Zgodnie z art. 386 § 2 k.p.c. ocena prawna i wskazania co do dalszego
postępowania wyrażone w uzasadnieniu orzeczenia sądu drugiej instancji wiążą
zarówno sąd, któremu sprawa została przekazana, jak i sąd drugiej instancji przy
ponownym rozpoznaniu sprawy. Od tej zasady istnieją jedynie dwa wyjątki,
wyrażone przez ustawodawcę w tym przepisie – gdy nastąpiła zmiana stanu
prawnego lub zmiana okoliczności faktycznych. Nawet zatem w sytuacji, w której
wyrażona już przez sąd odwoławczy ocena prawna jest wadliwa, związanie istnieje,
także wtedy, gdy ocena ta dotyczy dopuszczalności drogi sądowej. Oznacza to,
że ani strony nie mogą kolejnej apelacji opierać na zarzutach z tą oceną sprzeczną,
ani sąd drugiej instancji nie może formułować ocen prawnych sprzecznych
ze stanowiskiem wyrażonym przez ten sąd w poprzednim orzeczeniu (por. wyroki
Sądu Najwyższego z dnia 13 grudnia 1999 r., I CKN 175/99; z 28 października
2005 r., II CSK 3/05, postanowienie z 22 października 2009 r., III CZP 75/09,
wszystkie niepubl.; wyrok z 8 kwietnia 2009 r., V CSK 405/09, OSNC 2010, nr 7-8,
poz. 44, wyrok z 11 marca 2010 r., IV CSK401/09, niepubl.).
Sąd Okręgowy uznał, że odstąpienie od poprzednio wyrażonej oceny
prawnej jest uzasadnione z uwagi na zmianę stanu faktycznego, jaka zaistniała na
skutek wydania przez Prokuratora Okręgowego postanowienia z 7 lipca 2011 r.
Wbrew jednak tej konstatacji, powołane postanowienie nie oznacza zmiany stanu
faktycznego z dwóch względów. Po pierwsze, roszczenie powoda oparte jest na
podstawie faktycznej istniejącej w związku z wydaniem zarządzenia z 23
października 2007 r., uznającym go za osobę uprawnioną do przechowywania
dowodów. Po drugie, postanowienie z 7 lipca 2011 r. nie stanowi zmiany ani
uchylenia wspomnianego zarządzenia i rozstrzyga tylko o miejscu przechowywania
zbędnych dowodów rzeczowych i wyłącznie do czasu zakończenia postępowania w
niniejszej sprawie. W razie zatem umorzenia postępowania nastąpi powrót do stanu
wyznaczonego zarządzeniem z 2007 r. Nie było zatem podstaw do odstąpienia
przez Sąd Okręgowy od poprzednio wyrażonej oceny prawnej, co trafnie zarzucono
w skardze kasacyjnej. Naruszenie art. 386 § 6 k.p.c. wskutek nieuwzględnienia
ocen wiążących przy ponownym rozpoznaniu sprawy nie przekreślałoby natomiast
możliwości uznania wyroku za odpowiadający prawu, w rozpoznawanej sprawie
8
brak jednak ku temu podstaw, wbrew bowiem ocenie Sądu Okręgowego należy
uznać, że droga sądowa w niniejszej sprawie jest dopuszczalna.
Zarówno w orzecznictwie Sądu Najwyższego, jak i Trybunału
Konstytucyjnego pojęcie drogi sądowej i sprawy cywilnej rozumiane jest szeroko.
Nie należą natomiast o drogi sądowej przed sądem cywilnym sprawy wynikłe
na tle stosunków prawnych regulowanych normami prawa publicznego, w ramach
których zachodzi nierównorzędność pomiędzy podmiotami tych stosunków
(por. m.in. postanowienie Sądu Najwyższego z dnia 22 sierpnia 2000 r., IV CKN
1188/00, OSNC 2001. Nr 1, poz. 20). Zasadnicze znaczenie ma zatem kwestia, czy
zarządzenie prokuratora, oznaczające powódkę jako osobę uprawnioną
do przechowania rzeczy tworzy ową nierównorzędność, jakie zatem skutki w sferze
praw i obowiązków wywołuje. Zarządzenie takie, jak podnosiły w pismach
procesowych strony, pozbawione jest sankcji, co oznacza, że prokurator nie ma,
w ramach uprawnień władczych, możliwości wyegzekwowania przyjęcia
przedmiotów zbędnych dla postępowania karnego przez osobę, którą określił jako
uprawnioną, zarządzając ich zwrot na jej rzecz. W sytuacji, w której osoba
określona jako uprawniona odmawia ich przyjęcia, wobec braku w tym zakresie
uprawnień władczych, doprowadzenie do wykonania zarządzenia wymagałoby
wystąpienia na drodze sądowej ze stosownym żądaniem. Z drugiej strony, osoba
uprawniona, której rzeczy nie wydano, może, również na drodze sądowej, żądać
ich wydania. Nie istnieje zatem w omawianym zakresie nierównorzędność stron,
która wykluczałaby dopuszczalność drogi sądowej. W orzecznictwie Sądu
Najwyższego przyjmuje się, że, zgodnie z dominującą obecnie formalną koncepcją
sprawy cywilnej, o samej dopuszczalności wszczęcia i przeprowadzenia
postępowania cywilnego nie decyduje ustalenie, że pomiędzy stronami
rzeczywiście istnieje stosunek prawny, z którego mogą wynikać ich sporne prawa
bądź obowiązki, lecz samo twierdzenie osoby inicjującej postępowanie
przed sądem, że tak jest (por. postanowienie z 22 kwietnia 1998 r., I CKN 1000/97,
OSNC 1999/1/6; postanowienie z 10 marca 1999 r., II CKN 340/98, OSNC/9/161;
postanowienie z 22 sierpnia 2000 r., IV CKN 1188/00, OSNC 2001/1/20;
z 3 października 2000 r., I CKN 852/00, M. Prawn. 2006/24/1331;
postanowienie z 24 czerwca 2010 r., V CSK 554/09, wyrok z 11 maja 2012 r.,
9
II CSK 471/11, niepubl.). Niezależnie od powyższego, należy zwrócić uwagę,
że w demokratycznym państwie prawa nie do przyjęcia jest sytuacja, w której
nie istnieje możliwość sądowej kontroli wydawanych w jakimkolwiek postępowaniu
orzeczeń czy innych decyzji. Zarządzenie, które stało się podstawą sporu, zostało
wydane 23 października 2007 r. na podstawie art. 230 § 2 k.p.k.
Zgodnie z obowiązującym w tej dacie art. 236 § 2 k.p.k., na postanowienie
dotyczące m.in. zatrzymania rzeczy oraz na postanowienie w przedmiocie
dowodów rzeczowych rozpoznawał prokurator nadrzędny. Przepis ten został
uznany za niezgodny z art. 45 ust. 1 i art. 77 ust. 2 Konstytucji wyrokiem Trybunału
Konstytucyjnego z dnia 3 lipca 2008 r. (Dz.U.2008.123.802) i zgodnie z tym
wyrokiem utracił moc z dniem 12 stycznia 2009 r. Brak kontroli sądowej
w postępowaniu karnym uzasadniał zatem uznanie o uznaniu sprawy za
sprawę cywilną.
Trzeba też zwrócić uwagę, że w postanowieniu SN z 21 maja 2002 r., III CK
53/02, (OSNC 2003/2/31) wskazano, że do odrzucenia pozwu z powodu
niedopuszczalności drogi sądowej nie wystarczy nawet odmowa zakwalifikowania
sprawy jako sprawy cywilnej w rozumieniu art. 1 k.p.c., sąd odrzucający pozew
powinien wskazać inny sąd, do którego właściwości rozpoznanie tej sprawy zostało
ustawowo zastrzeżone, spełniając w ten sposób wymogi standardów
konstytucyjnych wynikających z art. 45 ust. 1 i art. 177 Konstytucji. Tego obowiązku
nie dopełnił Sąd Okręgowy.
Z tych względów orzeczono jak w sentencji na podstawie art. 39815
k.p.c.
jw