Pełny tekst orzeczenia

Sygn. akt II UK 196/12
WYROK
W IMIENIU RZECZYPOSPOLITEJ POLSKIEJ
Dnia 18 lutego 2013 r.
Sąd Najwyższy w składzie :
SSN Beata Gudowska (przewodniczący, sprawozdawca)
SSN Romualda Spyt
SSN Krzysztof Staryk
w sprawie z wniosku C.M.
przeciwko Zakładowi Ubezpieczeń Społecznych II Oddział w W
o zwrot zasiłku chorobowego oraz prawo do zasiłku chorobowego,
po rozpoznaniu na posiedzeniu niejawnym w Izbie Pracy, Ubezpieczeń
Społecznych i Spraw Publicznych w dniu 18 lutego 2013 r.,
skargi kasacyjnej organu rentowego od wyroku Sądu Okręgowego […] w W.
z dnia 25 stycznia 2012 r., sygn. akt […]
oddala skargę.
Uzasadnienie
Wyrokiem z dnia 26 maja 2011 r. Sąd Rejonowy dla W. oddalił odwołania
C.M. od decyzji Zakład Ubezpieczeń Społecznych, II Oddział w W. z dnia 11 i 15
października 2010 r. w przedmiocie odmowy przyznania zasiłku chorobowego za
2
okres od dnia 31 lipca 2010 r. do dnia 26 września 2010 r. oraz zobowiązania go do
zwrotu zasiłku chorobowego nienależnie pobranego zasiłku w okresie od dnia 1
lutego 2008 r. do 27 lipca 2008 r. Ustalił, że odwołujący się nabył w dniu 1 czerwca
2001 r. prawo do emerytury wojskowej na podstawie ustawy z dnia 10 grudnia 1993
r. o zaopatrzeniu emerytalnym żołnierzy zawodowych oraz ich rodzin (jednolity
tekst: Dz.U. z 2004 r. Nr 8, poz. 66 ze zm.), po czym od dnia 4 sierpnia 2003 r. do
dnia 31 stycznia 2008 r. był zatrudniony w R., spółce z o.o. w W., od dnia 1
października 2008 r. do dnia 12 maja 2010 r. w S&S Zarządcy nieruchomości, a od
dnia 1 maja 2010 r. do dnia 30 lipca 2010 r. w L. Zarządzanie i Administrowanie
Nieruchomościami w W. Występując o zasiłek chorobowy po ustaniu zatrudnienia
w spółce R. i następnie po ustaniu zatrudnienia w firmie L. ubezpieczony – mimo
prawidłowego pouczenia stosownie do art. 84 ustawy z dnia 13 października 1998
r. o systemie ubezpieczeń społecznych (jednolity tekst: Dz.U. z 2009 r. Nr 205, poz.
1585 ze zm.) – nie podał, że pobiera emeryturę. Organ rentowy uzyskał o tym
informację w Wojskowym Biurze Emerytalnym w dniu 11 października 2010 r. Dane
te były z punktu widzenia prawa do zasiłku chorobowego istotne, gdyż pobieranie
emerytury, w tym także emerytury wojskowej z systemu zaopatrzenia emerytalnego
żołnierzy zawodowych, organ rentowy uznał za jedną z przyczyn wymienionych w
art. 13 ust. 1 pkt 1 ustawy z dnia 25 czerwca 1999 r. o świadczeniach pieniężnych z
ubezpieczenia społecznego w razie choroby i macierzyństwa (jednolity tekst: Dz.U.
z 2010 r. Nr 77, poz. 512 ze zm.), wobec których prawo do zasiłków chorobowych
po ustaniu tytułu ubezpieczenia nie przysługuje.
Wyrokiem z dnia 25 stycznia 2012 r. Sąd Okręgowy […] w W. zmienił wyrok
Sądu pierwszej instancji i poprzedzające go decyzje Zakładu Ubezpieczeń
Społecznych i zwolnił ubezpieczonego z obowiązku zwrotu pobranych świadczeń
oraz ustalił jego prawo do zasiłku chorobowego od dnia 31 lipca 2010 r. do dnia 26
września 2010 r. Wskazał, że art. 13 ust. 1 pkt 1 ustawy o świadczeniach
pieniężnych z ubezpieczenia społecznego w razie choroby i macierzyństwa stanowi
o nieprzysługiwaniu prawa do zasiłku chorobowego po ustaniu tytułu ubezpieczenia
chorobowego ze względu na ustalone na rzecz osoby niezdolnej do pracy prawo do
emerytury. Przyjął, że pojęcia „emerytura” ujętego w tym przepisie nie należy
utożsamiać z emeryturą przysługującą na podstawie ustawy zaopatrzeniu
3
emerytalnym żołnierzy zawodowych oraz ich rodzin, nazwanej „emeryturą
wojskową” i przysługującą z budżetu państwa; odpowiada ono tylko emeryturze
przewidzianej w ustawie z dnia 17 grudnia 1998 r. o emeryturach i rentach z
Funduszu Ubezpieczeń Społecznych (jednolity tekst: Dz.U. z 2009 r. Nr 153, poz.
1227 ze zm.).
Skarga kasacyjna organu rentowego zawierająca wniosek o uchylenie
wyroku Sądu drugiej instancji i przekazanie sprawy temu Sądowi do ponownego
rozpoznania, ewentualnie – po jego uchyleniu – orzeczenie co do istoty sprawy
przez oddalenie odwołań, została oparta na podstawie naruszenia prawa
materialnego przez błędną wykładnię art. 13 ust. 1 pkt 1 ustawy o świadczeniach
pieniężnych z ubezpieczenia społecznego w razie choroby i macierzyństwa,
polegającą na przyjęciu, że C.M. przysługiwał zasiłek chorobowy za okres, w
którym był uprawniony do emerytury na podstawie ustawy o zaopatrzeniu
emerytalnym żołnierzy zawodowych oraz ich rodzin. Skarżący przedstawił
wykładnię tego przepisu wskazującą na cel regulacji, stanowiący gwarancję źródła
utrzymania dla tych – i tylko tych – osób niezdolnych do pracy, które nie uzyskują
jakichkolwiek innych dochodów, wskazując, że w katalogu przyczyn wyłączających
prawo do zasiłku chorobowego po ustaniu ubezpieczenia ustalonym w tym
przepisie wymienia się uzyskiwanie dochodów z różnych źródeł, nie tylko z
zabezpieczenia społecznego (emerytura lub renta z tytułu niezdolności do pracy),
lecz także z Funduszu Pracy (zasiłek dla bezrobotnych, zasiłek lub świadczenie
przedemerytalne) lub z własnej kontynuowanej lub podjętej działalności
zarobkowej. W ocenie skarżącego, także to, że ustawodawca posłużył się ogólnym
pojęciem „emerytura” stwarza postawę do przyjęcia, iż obejmuje ono nie tylko
emeryturę z systemu ubezpieczeniowego, lecz także z sytemu zaopatrzeniowego.
Sąd Najwyższy zważył co następuje:
Świadczenia z ubezpieczenia chorobowego, o którym stanowi art. 1 pkt 3
ustawy o systemie ubezpieczeń społecznych, regulowane w ustawie o
świadczeniach pieniężnych z ubezpieczenia społecznego w razie choroby i
macierzyństwa, przysługują z tytułu spełnienia się ryzyka czasowej niezdolności do
4
pracy spowodowanej chorobą lub innymi przeszkodami biologicznymi
przewidzianymi w ustawie, wywołującymi niemożność wykonywania zatrudnienia
lub uzyskiwania dochodu z własnej działalności. Z art. 6 tej ustawy wynika, że
prawo do zasiłku chorobowego przysługuje z tytułu niezdolności do pracy powstałej
w czasie trwania ubezpieczenia, co oznacza, że zasiłek chorobowy ma zastąpić
utracony zarobek uzyskiwany z działalności objętej tytułem ubezpieczenia, jako
równoważnik opłacanej składki. Stosownie do art. 7 ustawy, prawo do tego zasiłku
przysługuje również – wyjątkowo – osobie, która stała się niezdolna do pracy po
ustaniu tytułu ubezpieczenia chorobowego, pod warunkiem jednak, że niezdolność
do pracy była długotrwała (trwająca co najmniej 30 dni) i powstała nie później niż w
ciągu 14 dni od ustania tytułu ubezpieczenia lub w ciągu 3 miesięcy w wypadku
choroby, której objawy ujawniają się po dłuższym czasie.
Odwołanie się do funkcji i celu prawa do zasiłku chorobowego, udzielanego
po przekroczeniu okresu objętego składką, pozwala na stwierdzenie, że w
kontekście ogólnych zasad nabywania prawa do zasiłku chorobowego, zasiłek
przysługujący osobom niepodlegającym ubezpieczeniu różni się od zasiłku
przysługującego z art. 6 ustawy o świadczeniach pieniężnych nie tylko pod
względem konstrukcyjnym (wymaganie wystąpienia co najmniej trzydziestodniowej
niezdolności do pracy w krótkim czasie od ustania tytułu ubezpieczenia), ale
również co do swego charakteru i usytuowania w systemie świadczeń na wypadek
choroby. Przyczyny, wobec których ustawodawca zdecydował się finansować
zasiłki chorobowe z tytułu niezdolności do pracy powstałej lub utrzymującej się po
ustaniu tytułu ubezpieczenia bez ekwiwalentu w składce, Sąd Najwyższy uściślił na
tle poprzednio obowiązującego art. 6 ust. 1 i 2 ustawy z dnia 17 grudnia 1974 r. o
świadczeniach pieniężnych z ubezpieczenia społecznego w razie choroby i macie-
rzyństwa (jednolity tekst: Dz.U. z 1983 r. Nr 30, poz. 143 ze zm.), dotyczącego
wyłącznie pracowniczego tytułu ubezpieczenia, uznając, że prawo do tak
dedykowanych świadczeń uzasadnione jest koniecznością ochrony wytworzonej
przez chorobę przerwy w pracy oraz przeszkodą w znalezieniu i podjęciu nowego
zatrudnienia (por. uchwałę Sądu Najwyższego z dnia z dnia 10 grudnia 1984 r.,
III UZP 55/84, OSPiKA 1985 nr 7-8, poz. 154 oraz uchwałę składu siedmiu sędziów
Sądu Najwyższego z dnia 18 kwietnia 1996 r., II UZP 23/95, OSNAPiUS 1996 nr
5
24, poz. 376). Obecnie nie chodzi jednak tylko o poszukiwanie nowej pracy lub o
niezdolność do jej podjęcia, gdyż art. 13 ust. 1 pkt 2 ustawy o świadczeniach
pieniężnych obejmuje podjęcie lub kontynuowanie działalności zarobkowej. Wynika
z tego, że ryzykiem chronionym jest niemożność wykonywania (kontynuowania lub
podjęcia) każdej działalności zarobkowej.
Wyróżniając w art. 7 ustawy o świadczeniach pieniężnych sytuacje
„nadające się” do ochrony ze względów społecznych, ustawodawca uznał, że
ochrona ta nie przysługuje temu, kto – jak stanowi art. 13 ust. 1 ustawy – ma
ustalone prawo do emerytury lub renty z tytułu niezdolności do pracy, kontynuuje
działalność zarobkową lub podjął działalność zarobkową, nie nabył prawa do
zasiłku w czasie ubezpieczenia (w przypadkach określonych w art. 4 ust. 1) albo
jest uprawniony do zasiłku dla bezrobotnych, zasiłku przedemerytalnego lub
świadczenia przedemerytalnego albo podlega obowiązkowo ubezpieczeniu
społecznemu rolników. Zasiłek chorobowy nie przysługuje również za okres
niezdolności do pracy po ustaniu tytułu ubezpieczenia chorobowego, jeżeli
ubezpieczenie to ustało po wyczerpaniu prawa do zasiłku chorobowego. Przyczyny
te nie są jednorodne, jednak mają wspólne podłoże w zbędności świadczenia
zasiłku jako zamiennika innych środków utrzymania. Nie można jednak pomijać, że
ustawodawca nie posłużył się ogólną kategorią opisującą przyczyny nieświadczenia
zasiłku jako brak źródeł utrzymania, lecz wymienił ich poszczególne źródła,
wskazując każde z nich osobno.
Trafnie organ rentowy zwrócił uwagę na wymienienie w art. 13 ustawy o
świadczeniach pieniężnych na dochody z różnych źródeł, nie tylko z
zabezpieczenia społecznego, lecz także z Funduszu Pracy lub z własnej
kontynuowanej lub podjętej działalności zarobkowej. Analiza poszczególnych
punktów art. 13 ust. 1 ustawy o świadczeniach pieniężnych, w których wymieniono
świadczenia lub przychód wyłączające uprawnienie do zasiłku, prowadzi do
wniosku, że stanowią one zbiór zamknięty, lecz niewyczerpujący wszystkich innych
niż zasiek chorobowy, środków utrzymania się przez osobę niezdolną do pracy po
ustaniu ubezpieczenia. Możliwość podjęcia lub kontynuowania działalności zarob-
kowej wskazuje na to, że choroba nie ogranicza zdolności do pracy, a zatem nie
zachodzą przesłanki przyznania prawa do zasiłku. Z drugiej strony, jeżeli po ustaniu
6
tytułu ubezpieczenia dojdzie do kontynuowania lub podjęcia działalności
zarobkowej, to - zależnie od jej rodzaju - zostanie ona objęta ubezpieczeniem
chorobowym. Wówczas zdarzenie ubezpieczeniowe (zachorowanie) będzie już
pozostawać w związku z nowym tytułem ubezpieczenia, a prawo do zasiłku
przewidzianego w z art. 7 ustawy zasiłkowej, jako „słabsze” od prawa do innych
świadczeń, mających tytuł zakotwiczony w ubezpieczeniu, odpadnie wobec braku
potrzeby wprowadzenia tej szczególnej ochrony.
Należy więc przyjąć, że nie chodzi o samą możliwość utrzymania się po
ustaniu ubezpieczenia z innych środków niż zasiłek chorobowy nierefundowany
przez składkę i że nie jest jedynym celem świadczenia pomocniczość polegająca
na przyznawaniu świadczeń tylko osobom, które nie mogą uzyskać środków
utrzymania z innych źródeł. Pogląd, że prawo do świadczeń z ubezpieczenia
społecznego nie poddaje się metodzie subsydiarności, charakterystycznej dla
pomocy społecznej, przyjął Sąd Najwyższy w uchwale z dnia 30 sierpnia 2001 r.
(III ZP 11/01, OSNP 2002 nr 1, poz. 18 z glosą H. Pławuckiej, OSP 2002 nr 12,
poz. 151). Jest to oczywiste, gdy weźmie się pod uwagę, że w ubezpieczeniu
społecznym warunki nabycia świadczeń określają bezwzględnie obowiązujące
przepisy prawne, a świadczenia indywidualizowane są tylko przez dostosowanie ich
rodzaju i wysokości do konkretnych sytuacji, a tylko o pomocy społecznej decyduje
rozmiar i rodzaj potrzeb zasługujących na zaspokojenie. W konkluzji tych rozważań
należy przyjąć, że wykładnia funkcjonalna art. 13 ust. 1 ustawy zasiłkowej nie
prowadzi do rezultatu prezentowanego w skardze kasacyjnej.
Odczytanie art. 13 ust. 1 pkt 1 ustawy w sposób zaprezentowany w skardze
kasacyjnej nie da się pogodzić przede wszystkim z jego wykładnią literalną.
Charakter prawa ubezpieczeń społecznych, jako zawierającego zbiór przepisów
bezwzględnie obowiązujących, nakazuje nadawanie wskazanym art. 13 ust. 1
ustawy przyczynom odmowy prawa do zasiłku chorobowego bez ekwiwalentu w
składce tylko takie znaczenie, jakie wypływa z jego tekstu. Określenie „emerytura”,
którym się posługuje, nie może być uznane za pojęcie zbiorcze, obejmujące
wszystkie świadczenia przyznawane z tytułu wieku i (lub) wysługi nie tylko z
ubezpieczenia emerytalnego, lecz także w postaci świadczeń zabezpieczeniowych
z budżetu, jakim jest „emerytura wojskowa” i nie jest tożsame z tym pojęciem.
7
Identyfikacja tych świadczeń jest wykluczona, co dostrzegł Sąd Najwyższy w
wyroku z dnia 18 stycznia 2012 r. (II UK 168/11, OSNP 2012 nr 23-24, poz. 297),
wyraźnie odróżniając rentę z tytułu niezdolności do pracy przyznawano na
podstawie ustawy o emeryturach i rentach z Funduszu Ubezpieczeń Społecznych
od policyjnej renty inwalidzkiej. W orzeczeniu tym Sąd Najwyższy wskazał w
szczególności na odmienne przesłanki i źródło finansowania świadczenia
zaopatrzeniowego przyznawanego na podstawie art. 19 w związku z art. 20 ustawy
z dnia 18 lutego 1994 r. o zaopatrzeniu emerytalnym funkcjonariuszy Policji,
Agencji Bezpieczeństwa Wewnętrznego, Agencji Wywiadu, Służby Kontrwywiadu
Wojskowego, Służby Wywiadu Wojskowego, Centralnego Biura Antykorupcyjnego,
Straży Granicznej, Biura Ochrony Rządu, Państwowej Straży Pożarnej i Służby
Więziennej oraz ich rodzin (jednolity tekst: Dz.U. z 2004 r. Nr 8, poz. 67 ze zm.). Te
same argumenty można przytoczyć dla odróżnienia emerytury z funduszu
emerytalnego i świadczeń z ustawy o zaopatrzeniu emerytalnym żołnierzy
zawodowych.
Rezultat wykładni językowej potwierdza wykładnia systemowa,
uwzględniająca brak jakiegokolwiek związku normatywnego między wskazanymi
systemami, a także zasady techniki prawodawczej, wskazujące, że w ustawie nie
zamieszcza się przepisów, które regulowałyby sprawy wykraczające poza
wyznaczony przez nią zakres podmiotowy, czyli regulowane w niej stosunki oraz
krąg podmiotów, do których się odnosi (por. § 3 ust. 2 załącznika do
rozporządzenia Rady Ministrów z dnia 20 czerwca 2002 r. w sprawie „Zasad
techniki prawodawczej”, Dz.U. Nr 100, poz. 908). Wykluczone jest więc, by
ustawodawca w ustawie regulującej stosunki ubezpieczenia chorobowego,
odwołując się do pojęcia „osoby mającej ustalone prawo do emerytury”, sięgał do
jakiejkolwiek innej definicji świadczenia przysługującego na podstawie innych
przepisów, niż określenie emeryta w art. 4 pkt 1 ustawy o emeryturach i rentach z
Funduszu Ubezpieczeń Społecznych, jako osoby mającej ustalone prawo do
emerytury, w tym do emerytury częściowej.
Jeżeli ustawodawca odwołuje się w art. 13 ust. 1 ustawy zasiłkowej do
świadczeń z ogólnie pojętego zabezpieczenia społecznego lub budżetu, to
wyraźnie o nich stanowi, jak w art. 13 ust. 1 pkt 4 ustawy. Z art. 95 ust. 1 ustawy o
8
emeryturach i rentach z Funduszu Ubezpieczeń Społecznych wynika – jako zasada
prawa ubezpieczeniowego regulująca zbieg prawa do świadczeń – prawo do
pobierania jednego świadczenia (wyższego lub wybranego przez uprawnionego).
Zasada ta dotyczy zbiegu prawa do emerytury lub renty określonych w ustawie z
prawem do świadczeń przewidzianych w ustawie o zaopatrzeniu emerytalnym
żołnierzy zawodowych (por. art. 95 ust. 2 ustawy o emeryturach i rentach oraz art. 7
ustawy o zaopatrzeniu emerytalnym żołnierzy zawodowych), nie ma jednak
zastosowania do świadczeń z ubezpieczenia chorobowego, których w systemie
zabezpieczenia emerytalnego wojskowych nie przewidziano.
W konsekwencji prawo do zasiłku chorobowego po ustaniu tytułu
ubezpieczenia wyłączone jest tylko w tych okolicznościach, które wyczerpująco i
wyraźnie określone zostały w art. 13 ust. 1 ustawy zasiłkowej. Nie została w nim
wymieniona emerytura wojskowa, więc pobieranie tego świadczenia nie uzasadnia
zastosowania art. 13 ust. 1 pkt 1 ustawy o świadczeniach pieniężnych z
ubezpieczenia społecznego.
Mając to na względzie, Sąd Najwyższy orzekł jak w sentencji (art. 39814
k.p.c.).
/tp/