Pełny tekst orzeczenia

.
Sygn. akt III CSK 192/12
WYROK
W IMIENIU RZECZYPOSPOLITEJ POLSKIEJ
Dnia 8 marca 2013 r.
Sąd Najwyższy w składzie :
SSN Dariusz Dończyk (przewodniczący, sprawozdawca)
SSN Józef Frąckowiak
SSN Katarzyna Tyczka-Rote
w sprawie z powództwa małoletniego H. P. reprezentowanego przez przedstawicieli
ustawowych J. P. i R. P.
przeciwko Samodzielnemu Publicznemu Zespołowi Zakładów Opieki Zdrowotnej
w S. i Powszechnemu Zakładowi Ubezpieczeń S.A. w W. Oddziałowi
Regionalnemu w K.
o zapłatę i ustalenie,
po rozpoznaniu na posiedzeniu niejawnym w Izbie Cywilnej
w dniu 8 marca 2013 r.,
skargi kasacyjnej strony powodowej
od wyroku Sądu Apelacyjnego
z dnia 10 listopada 2011 r.,
uchyla zaskarżony wyrok w części oddalającej apelację
powoda w zakresie dotyczącym żądania odsetek ustawowych od
kwoty 500.000 (pięćset tysięcy) zł za okres od dnia 2 sierpnia
2007 r. do dnia 13 czerwca 2011 r. od pozwanego
2
Samodzielnego Publicznego Zespołu Zakładów Opieki
Zdrowotnej w S. oraz za okres od dnia 11 października 2009 r. do
dnia 13 czerwca 2011 r. od pozwanego Powszechnego Zakładu
Ubezpieczeń S.A. w W. Oddział Regionalny w K. oraz w części
rozstrzygającej o kosztach postępowania apelacyjnego i w tym
zakresie przekazuje sprawę Sądowi Apelacyjnemu do
ponownego rozpoznania i rozstrzygnięcia o kosztach
postępowania kasacyjnego.
3
Uzasadnienie
Małoletni powód H. P. z powodu szkody w postaci dziecięcego porażenia
mózgowego, skutkującego trwałą i całkowitą niepełnosprawnością, zarówno
ruchową, jak i umysłową, dochodził od pozwanego Samodzielnego Publicznego
Zespołu Zakładów Opieki w S. oraz od jego ubezpieczyciela - w zakresie
odpowiedzialności cywilnej - Powszechnego Zakładu Ubezpieczeń S.A. w W.
Oddziału Regionalnego w K. odszkodowania za szkodę majątkową w wysokości
10.000 zł oraz zadośćuczynienia w wysokości 590.000 zł, w obydwu przypadkach z
odsetkami od dnia wniesienia pozwu, oraz renty miesięcznej z tytułu zwiększonych
potrzeb w wysokości 1.500 zł oraz ustalenia odpowiedzialności pozwanego na
przyszłość. W toku procesu powód rozszerzał wysokość roszczenia o
zadośćuczynienie do kwoty 690.000 zł, a następnie do kwoty 1.000.000 zł.
Wyrokiem z dnia 13 czerwca 2011 r., Sąd Okręgowy w K. zasądził od
pozwanych na rzecz powoda in solidum odszkodowanie w wysokości 7.191 zł oraz
zadośćuczynienie za doznaną krzywdę w wysokości 500.000 zł, w obydwu
przypadkach z odsetkami ustawowymi od dnia wydania wyroku, a ponadto rentę
w wysokości 1.100 zł płatną miesięcznie oraz kwotę 52.800 zł tytułem
skapitalizowanego świadczenia rentowego. Ustalono także odpowiedzialność
pozwanego na przyszłość.
Od tego wyroku apelację wnieśli powód oraz pozwany Powszechny Zakład
Ubezpieczeń S.A. Powód w apelacji zarzucił zasądzenie zbyt niskiego
zadośćuczynienia. Zakwestionował ponadto termin (od wydania wyroku), od
którego powinny być naliczane odsetki od zasądzonego zadośćuczynienia.
Zdaniem powoda, odsetki powinny być naliczane od dnia doręczenia pozwu,
ewentualnie od dnia doręczania pozwanym pism procesowych rozszerzających
żądanie pozwu. Pozwany kwestionował zarówno przyjęcie podstaw do
odpowiedzialności odszkodowawczej pozwanego Samodzielnego Publicznego
Zespołu Zakładów Opieki Zdrowotnej w S., jak również wysokość zasądzonego
zadośćuczynienia.
4
Sąd Apelacyjny, wyrokiem z dnia 10 listopada 2011 r., oddalił obydwie
apelacje jako bezzasadne. Żądanie przez powoda zadośćuczynienia ponad kwotę
zasądzoną przez Sąd pierwszej instancji nie było usprawiedliwione okolicznościami
sprawy. Podobnie Sąd Apelacyjny ocenił żądanie naliczania odsetek od
uwzględnionej kwoty zadośćuczynienia od dnia doręczenia pozwu. Zasądzenie
odsetek od dnia wydania wyroku jest uzasadnione faktem, że rozmiar doznanej
krzywdy został ujawniony dopiero na podstawie faktów wynikających z dowodów,
które były sukcesywnie przeprowadzane w toku procesu.
Od wyroku Sądu Apelacyjnego skargę kasacyjną wniósł powód, który
zaskarżył go w części oddalającej apelację powoda w zakresie żądania odsetek od
kwoty 500.000 zł, zarzucając mu naruszenie: art. 445 § 1, art. 481 § 1 w zw. z art.
455 k.c. oraz art. 445 § 1 i art. 481 § 1 k.c. w zw. z art. 14 ust. 1 ustawy z dnia 22
maja 2003 r. – o ubezpieczeniach obowiązkowych, Ubezpieczeniowym Funduszu
Gwarancyjnym i Polskim Biurze Ubezpieczycieli Komunikacyjnych (Dz. U. Nr 124,
poz. 1152, ze zm.). Powód wniósł o uchylenie zaskarżonego wyroku i orzeczenie
przez Sąd Najwyższy co do istoty sprawy w zakresie, przez zasądzenie odsetek
ustawowych od kwoty zadośćuczynienia w wysokości 500.000 zł - od dnia 2
sierpnia 2007 r. do dnia 13 czerwca 2011 r. od pozwanego Samodzielnego
Publicznego Zespołu Zakładów Opieki Zdrowotnej w S. oraz od dnia 11
października 2009 r. do dnia 13 czerwca 2011 r. od pozwanego Powszechnego
Zakładu Ubezpieczeń S.A. w W., Oddział Regionalny w K., ewentualnie o uchylenie
wyroku w zaskarżonej części i przekazanie sprawy w tym zakresie i przekazanie
sprawy do ponownego rozpoznania Sądowi drugiej instancji.
Sąd Najwyższy zważył, co następuje:
Roszczenie o zapłatę szeroko pojmowanego odszkodowania, w tym
o zapłatę pieniężnego zadośćuczynienia, jest roszczeniem bezterminowym.
Zgodnie z art. 455 k.c., jeżeli termin spełnienia świadczenia nie jest oznaczony ani
nie wynika z właściwości zobowiązania, świadczenie powinno być spełnione
niezwłocznie po wezwaniu dłużnika. Wymagalność tego rodzaju roszczenia
w zasadzie następuje bezpośrednio po wezwaniu dłużnika przez wierzyciela do
jego zapłaty, a więc w dniu następnym do otrzymaniu wezwania do zapłaty,
5
ewentualnie – jak przyjmuje się w orzecznictwie - z doliczeniem pewnego okresu
(kliku bądź kilkunastu dni) niezbędnego do przeanalizowania przez dłużnika
zasadności żądania. Należałoby zatem przyjąć, że ustawowe odsetki za opóźnienie
w zapłacie zadośćuczynienia należą się od dnia następującego po dniu, w którym
zapłata powinna nastąpić niezwłocznie po wezwaniu wierzyciela, o którym stanowi
art. 455 k.c. Taki kierunek wykładni był reprezentowany w orzecznictwie Sądu
Najwyższego (por. wyroki: z dnia 18 września 1970 r., II PR 257/70, OSNC 1971,
nr 6, poz. 103; z dnia 12 lipca 2002 r., V CKN 1114/00, nie publ.; z dnia 18 lutego
2010 r., II CSK 434/09, nie publ.).
Według odmiennego zapatrywania, także występującego w judykaturze
Sądu Najwyższego, zadośćuczynienie pieniężne za doznaną krzywdę, mimo treści
art. 455 k.c. w związku z art. 481 § 1 k.c., wymagalne jest, przy uwzględnieniu art.
316 k.p.c., dopiero z dniem wyrokowania. Zobowiązany pozostaje w opóźnieniu
w zapłacie zasądzonego zadośćuczynienia dopiero od tego dnia; od niego należą
się odsetki za opóźnienie (por. wyroki Sądu Najwyższego: z dnia 8 grudnia 1997 r.,
I CKN 361/97, nie publ.; z dnia 20 marca 1998 r., II CKN 650/97, nie publ.; z dnia
4 września 1998 r., II CKN 875/97, nie publ.; z dnia 9 września 1999 r., II CKN
477/98, nie publ.).
Należy jednak podzielić trzecie, kompromisowe, stanowisko, według którego
żadna z przedstawionych koncepcji nie może mieć waloru wyłącznie trafnej (por.
wyroki Sądu Najwyższego: z dnia 18 lutego 2011 r., I CSK 243/10, nie publ., z dnia
30 stycznia 2004 r., I CK 131/03, nie publ.; z dnia 4 listopada 2008 r., II PK 100/08,
OSNP 2010, nr 10, poz. 108). Odsetki należą się co do zasady, zgodnie z art. 481
k.c., za samo opóźnienie w spełnieniu świadczenia, choćby więc wierzyciel nie
poniósł żadnej szkody i choćby opóźnienie było następstwem okoliczności, za które
dłużnik nie ponosi odpowiedzialności. Stanowią one bowiem rekompensatę
uszczerbku majątkowego doznanego przez wierzyciela wskutek pozbawienia go
możliwości czerpania korzyści z należnego mu świadczenia pieniężnego. Jeżeli
zobowiązany nie płaci pieniężnego zadośćuczynienia w terminie wynikającym
z przepisu szczególnego lub w terminie ustalonym zgodnie z art. 455 k.c.,
uprawniony nie ma możliwości czerpania korzyści z zadośćuczynienia, jakie mu się
należy już w tym terminie. W konsekwencji odsetki za opóźnienie w zapłacie
6
zadośćuczynienia należnego uprawnionemu w tym terminie powinny się należeć od
tego właśnie terminu. Przyjętemu stanowisku nie sprzeciwia się to, że zasądzenie
pieniężnego zadośćuczynienia i określenie jego wysokości w pewnym zakresie
pozostaje w kompetencji sądu. Możliwość przyznania przez sąd odpowiedniej sumy
tytułem zadośćuczynienia za krzywdę (art. 445 § 1 i art. 448 k.c.) nie zakłada
bowiem dowolności ocen sądu, a jest jedynie konsekwencją niewymiernego w pełni
charakteru okoliczności decydujących o doznaniu krzywdy i jej rozmiarze. Mimo
więc pewnej swobody sądu przy orzekaniu o zadośćuczynieniu, wyrok zasądzający
zadośćuczynienie nie ma charakteru konstytutywnego, lecz deklaratywny
(por. wyroki Sądu Najwyższego: z dnia 30 stycznia 2004 r., I CK 131/03, OSNC
2005, nr 2, poz. 40; z dnia 17 listopada 2006 r., V CSK 266/06, nie publ.; z dnia
26 listopada 2009 r., III CSK 62/09, nie publ.).
Poglądu tego nie podważa także to, że do zadośćuczynienia ma
zastosowanie art. 363 § 2 k.c. (por. wyrok Sądu Najwyższego z dnia 22 maja
1990 r., II CR 225/90, nie publ.), według którego jeżeli naprawienie szkody ma
nastąpić w pieniądzu, wysokość odszkodowania powinna być ustalona według cen
z daty ustalenia odszkodowania, chyba że szczególne okoliczności wymagają
przyjęcia za podstawę cen istniejących w innej chwili. W związku z tym zwraca się
uwagę, że jedną z funkcji odsetek ustawowych, analogiczną do funkcji wynikającej
z art. 363 § 2 k.c., jest funkcja waloryzacyjna świadczenia pieniężnego w związku
ze spadkiem siły nabywczej pieniądza. Jednakże w orzecznictwie zwrócono uwagę
na to, że obecnie w związku z normalizacją stosunków ekonomicznych i stabilizacją
cen - w odniesieniu do okresu transformacji ustrojowej - odsetki ustawowe,
w odróżnieniu od wcześniejszego okresu, w mniejszym stopniu pełnią funkcję
waloryzacyjną świadczenia pieniężnego. Odsetki ustawowe mają przede wszystkim
zapewnić swego rodzaju zryczałtowane wynagrodzenie dla wierzyciela za
korzystanie ze środków pieniężnych jemu należnych przez dłużnika. Ponadto mają
na celu motywować dłużnika do jak najszybszego spełnienia świadczenia.
Natomiast zasada wyrażona w art. 363 § 2 k.c., nawiązującym do art. 316
§ 1 k.p.c., oznacza, że rozmiar szkody, zarówno majątkowej, jak i niemajątkowej,
ustala się, uwzględniając czas wyrokowania. Ma ona na celu możliwie pełną
7
kompensatę szkody ze względu na jej dynamiczny charakter. Nie może więc
usprawiedliwiać ograniczenia praw poszkodowanego (por. wyroki Sądu
Najwyższego: z dnia 10 lutego 2000 r., II CKN 725/98, nie publ.; z dnia 16 kwietnia
2009 r., I CSK 524/08, OSNC-ZD 2009, nr D, poz. 106). Rozmiar krzywdy oraz
szkody majątkowej, może się zmieniać w czasie. Różna może być zatem w miarę
upływu czasu wysokość należnego zadośćuczynienia. W związku z tym początek
opóźnienia w jego zapłacie może łączyć się z różnymi terminami. Jeżeli więc
powód żąda od pozwanego zapłaty określonej kwoty tytułem zadośćuczynienia z
odsetkami ustawowymi za opóźnienie od określonego dnia, poprzedzającego dzień
wyrokowania, odsetki te powinny być zasądzone zgodnie z żądaniem pozwu, o ile
tylko w toku postępowania zostanie wykazane, że dochodzona suma rzeczywiście
się powodowi należała tytułem zadośćuczynienia od wskazanego przez niego dnia
(por. wyrok Sądu Najwyższego z dnia 14 stycznia 2011 r., I PK 145/10, nie publ.).
Jeżeli natomiast sąd ustali, że zadośćuczynienie w rozmiarze odpowiadającym
sumie dochodzonej przez powoda należy się dopiero od dnia wyrokowania, odsetki
od zasądzonego w takim przypadku zadośćuczynienia mogą się należeć dopiero
od dnia wyrokowania. Sytuacja może być także bardziej złożona. W szczególności,
w dochodzonej przez powoda sumie jej część może odpowiadać zadośćuczynieniu
należnemu w terminie lub terminach poprzedzających dzień wyrokowania, a część
zadośćuczynieniu należnemu dopiero od dnia wyrokowania. W takim przypadku,
odsetki za opóźnienie w zapłacie co do jednej części należnego zadośćuczynienia
powinny być zasądzone od terminu lub terminów poprzedzających dzień
wyrokowania, a co do innej części, od dnia wyrokowania (por. wyrok Sądu
Najwyższego z dnia 9 września 1999 r., II CKN 477/98, nie publ.). W świetle
przedstawionego stanowiska terminem, od którego należą się odsetki za
opóźnienie w zapłacie zadośćuczynienia za krzywdę, może być więc, w zależności
od okoliczności sprawy, zarówno dzień poprzedzający wyrokowanie
o zadośćuczynieniu, jak i dzień tego wyrokowania.
Odsetki należą się za sam fakt opóźnienia się dłużnika w spełnieniu
świadczenia pieniężnego (art. 481 § 1 k.c.). Konstrukcja prawa do żądania odsetek
przez wierzyciela od dłużnika za czas opóźnienia jest dostosowana do świadczeń
typowo pieniężnych i zakłada, że dłużnik wiedział nie tylko o obowiązku
8
świadczenia na rzecz wierzyciela, ale także znał wysokość świadczenia, które ma
spełnić (por. wyrok Sądu Najwyższego z dnia 17 czerwca 2010 r, III CSK 308/09,
nie publ.). Specyfika świadczenia zadośćuczynienia pieniężnego jest jednak tego
rodzaju, że jego wysokość nie jest ściśle określona przez przepisy prawa, ma
charakter ocenny. Z tej przyczyny, dłużnik, który zna wyłącznie wysokość żądania
uprawnionego, nie ma pewności, czy żądana kwota zadośćuczynienia jest słuszna
nie tylko do co zasady, ale również co do wysokości. Specyfika tego świadczenia
powinna mieć również wpływ na określenie daty, od której powstał stan opóźnienia
w spełnieniu tego świadczenia. Z tej perspektywy istotne jest nie tylko to, czy
dłużnik znał wysokość żądania uprawnionego, ale także to, czy znał lub powinien
znać okoliczności decydujące o rozmiarze należnego od niego zadośćuczynienia.
Uwzględniając powyższe o terminie, od którego należy naliczać odsetki decyduje
także kryterium oczywistości żądania zadośćuczynienia. Jeżeli bowiem w danym
przypadku występowanie krzywdy oraz jej rozmiar są ewidentne i nie budzą
większych wątpliwości, trzeba przyjąć, że odsetki powinny być naliczane od dnia
wezwania do zapłaty od kwoty, która była wówczas usprawiedliwiona. Nie można
bowiem usprawiedliwiać opóźnienia w zapłacie pieniężnego zadośćuczynienia
przez podmiot do tego zobowiązany w sytuacji, gdy wysokość pieniężnego
zadośćuczynienia – ze względu na występujące typowe okoliczności - nie budzi
większych wątpliwości w świetle ukształtowanej praktyki orzeczniczej w podobnych
sprawach. Z kolei w sytuacjach, w których istnienie krzywdy oraz jej zakres są
niejasne i konieczne jest często żmudne przeprowadzanie ustaleń w tych
kwestiach w toku postępowania sądowego, adekwatnym terminem, od którego
mogą być naliczane odsetki za zadośćuczynienie za taką krzywdę jest termin
wyrokowania. Odnosząc to do okoliczności sprawy, Sąd Apelacyjny zaniechał
oceny, czy ze względu na charakter doznanego przez powoda rozstroju zdrowia,
a w jego następstwie krzywdy, w chwili wezwania pozwanych do zapłaty
pieniężnego zadośćuczynienia było ono zasadne w ostatecznie uwzględnionej
przez sądy wysokości, a ponadto, czy pozwani na podstawie znanym im wówczas
okoliczności, w szczególności wskazanych w wezwaniu do zapłaty (pozwie) bądź
posiadanej dokumentacji, powinni byli je spełnić w takim rozmiarze. Wprawdzie
Sąd Apelacyjny ocenił, że rozmiar krzywdy powoda został ujawniony dopiero na
9
podstawie dowodów przeprowadzonych w sprawie – co w jego ocenie uzasadniało
zasądzenie odsetek ustawowych od kwoty pieniężnego zadośćuczynienia dopiero
od dnia wyrokowania - jednakże stanowiska tego bliżej nie wyjaśnił w konfrontacji
z charakterem krzywdy doznanej przez powoda na skutek doprowadzenia go do
kalectwa w postaci porażenia mózgowo-dziecięcego oraz twierdzeniami
dotyczącymi rozmiaru i charakteru krzywdy doznanej przez powoda zawartymi
w uzasadnieniu pozwu, stanowiącym zarazem wezwaniem pozwanych do zapłaty
pieniężnego zadośćuczynienia.
Uwzględniając powyższe zarzut naruszenia art. 445 k.c., art. 481 § 1 w zw.
z art. 455 k.c. oraz art. 445 § 1 i art. 481 § 1 k.c. w zw. z art. 14 ust. 1 ustawy z dnia
22 maja 2003 r. – o ubezpieczeniach obowiązkowych, Ubezpieczeniowym
Funduszu Gwarancyjnym i Polskim Biurze Ubezpieczycieli Komunikacyjnych
(Dz. U. Nr 124, poz. 1152, ze zm.) był uzasadniony. Z tych względów na podstawie
art. 39815
§ 1 k.p.c. oraz art. 108 § 2 w zw. z art. 39821
k.p.c. orzeczono, jak
w sentencji.