Pełny tekst orzeczenia

Sygn. akt III CZP 1/13
UCHWAŁA
Dnia 8 marca 2013 r.
Sąd Najwyższy w składzie :
SSN Dariusz Dończyk (przewodniczący)
SSN Józef Frąckowiak
SSN Katarzyna Tyczka-Rote (sprawozdawca)
w sprawie ze skargi wierzyciela Spółdzielczej Kasy Oszczędnościowo-Kredytowej
w G.
na postanowienie Komornika Sądowego przy Sądzie Rejonowym w S. P. M. z dnia
9 maja 2012 r. w sprawie
[…] w przedmiocie oddalenia wniosku wierzyciela o egzekucję kosztów zastępstwa
poniesionych przez wierzyciela w poprzednim postępowaniu egzekucyjnym
przy uczestnictwie dłużnika S.W.
po rozstrzygnięciu w Izbie Cywilnej na posiedzeniu jawnym
w dniu 8 marca 2013 r.,
zagadnienia prawnego przedstawionego przez Sąd Okręgowy w S.
postanowieniem z dnia 15 listopada 2012 r.,
"1. Czy umorzenie postępowania egzekucyjnego na wniosek
wierzyciela (art. 825 pkt 1 k.p.c.), skutkuje stosownie do przepisu art.
826 k.p.c. uchyleniem postanowienia komornika o przyznaniu od
dłużnika na rzecz wierzyciela kosztów zastępstwa prawnego
w egzekucji, wydanego w toku sprawy?
2. Czy postanowienie komornika ustalające na rzecz
wierzyciela koszty zastępstwa prawnego i obciążające nimi
dłużnika wydane w toku postępowania, następnie umorzonego na
wniosek wierzyciela, w odniesieniu do którego komornik sądowy
stwierdził prawomocność (art. 365 § 1 k.p.c. w zw. z art. 13 § 2
k.p.c.), wiąże innego komornika oraz w przypadku pozytywnej
odpowiedzi, czy stanowi podstawę do wszczęcia odrębnego
postępowania egzekucyjnego, czy też winno być egzekwowane
wyłącznie w postępowaniu egzekucyjnym zainicjowanym ponownie
na podstawie tego samego tytułu, który stanowił podstawę pierwotnie
wszczętej egzekucji?"
podjął uchwałę:
2
1. Umorzenie postępowania egzekucyjnego na wniosek
wierzyciela powoduje uchylenie wydanego w jego toku
postanowienia o przyznaniu wierzycielowi od dłużnika kosztów
zastępstwa prawnego (art. 826 k.p.c.).
2. Komornik nie jest uprawniony do badania zasadności
złożonego przez wierzyciela tytułu, o którym mowa w art. 7701
k.p.c.
3. Odmawia udzielenia odpowiedzi w pozostałym zakresie.
Uzasadnienie
3
Zagadnienie prawne przedstawione przez Sąd Okręgowy w S. dotyczy
prawidłowości stosowanej przez komorników praktyki wydawania bezpośrednio po
wszczęciu postępowania egzekucyjnego postanowień o przyznaniu wierzycielowi
kosztów zastępstwa w tym postępowaniu i mocy wiążącej takiego prawomocnego
postanowienia, w wypadku kiedy postępowanie egzekucyjne zostanie umorzone na
wniosek wierzyciela. Sąd Okręgowy powziął wątpliwość, czy stanowi ono tytuł
wykonawczy uprawniający do wszczęcia odrębnego postępowania egzekucyjnego,
czy też ulega uchyleniu stosownie do art. 826 k.p.c. Pierwsza ewentualność
umożliwia, jego zdaniem, mnożenie postępowań mających na celu egzekucję tego
samego długu, prowadzące do multiplikowania kosztów zastępstwa, kiedy
wierzyciel korzysta z profesjonalnego zastępstwa.
W rozpoznawanej sprawie wierzyciel złożył wniosek o przeprowadzenie
egzekucji. Komornik jednocześnie z postanowieniem o wszczęciu egzekucji wydał
postanowienie z 5 grudnia 2011 r. o przyznaniu wierzycielowi od dłużnika kosztów
zastępstwa prawnego w kwocie 90 zł. Zorientowawszy się, że nastąpił zbieg
egzekucji sądowych wierzyciel wniósł o umorzenie postępowania. W postanowieniu
o umorzeniu postępowania egzekucyjnego na podstawie art. 825 § 1 k.p.c.
komornik zamieścił także wydane na podstawie art. 770 k.p.c. postanowienie
o ustaleniu kosztów egzekucji w postaci wydatków pokrytych przez wierzyciela
a obciążających dłużnika, nie orzekł w nim już natomiast o kosztach zastępstwa
prawnego. Wierzyciel wystosował następnie nowy wniosek egzekucyjny do
komornika prowadzącego wcześniej wszczętą egzekucję skierowaną do
wynagrodzenia dłużnika. We wniosku zawarł żądanie przyznania kolejnych kosztów
zastępstwa radcowskiego. Po otrzymaniu postanowienia o przyznaniu tych
kosztów, rozszerzył wniosek egzekucyjny o koszty poprzedniego postępowania
egzekucyjnego, przedkładając komornikowi postanowienie o przyznaniu kosztów
zastępstwa z 5 grudnia 2011 r. i postanowienie o umorzeniu postępowania
egzekucyjnego i obciążeniu dłużnika kosztami postępowania w poprzedniej
sprawie, zaopatrzone w stwierdzenie prawomocności. Komornik oddalił wniosek
wierzyciela o egzekucję kosztów zastępstwa radcowskiego wynikających
z postanowieniem z dnia 5 grudnia 2011 r. i zwrócił wierzycielowi to postanowienie,
4
uznając, że egzekucja tych kosztów powinna być prowadzona odrębnie.
Skarga wierzyciela na czynności komornika została oddalona przez sąd rejonowy,
który uznał, że postanowienie komornika o przyznaniu kosztów zastępstwa
prawnego wydane przed zakończeniem postępowania nie stanowi podlegającego
wykonaniu tytułu egzekucyjnego w rozumieniu art. 7701
k.p.c., gdyż taki charakter
ma jedynie na podstawie art. 770 k.p.c. postanowienie wydane po zakończeniu
postępowania.
Sąd Okręgowy w S., do którego wierzyciel wniósł zażalenie na
postanowienie Sądu Rejonowego, powziął wątpliwości, które w formie zagadnienia
prawnego przedstawił Sądowi Najwyższemu. Wyjaśnił, że w jego ocenie wysokość
kosztów egzekucji, obejmujących także koszty zastępstwa prawnego wierzyciela,
może zostać w zasadzie ustalona dopiero po zakończeniu postępowania
egzekucyjnego, w wyniku odpowiedniego zastosowania art. 108 § 1 k.p.c. w zw.
z art. 13 § 2 k.p.c. Sąd Okręgowy odwołał się również do poglądu wyrażonego
przez Sąd Najwyższy w uchwale z dnia 1 czerwca 2007 r. (III CZP 37/07, OSNC
2008, nr 7-8, poz. 74). Wydawanie postanowienia o obciążeniu dłużnika kosztami
zastępstwa prawnego wierzyciela na wstępnym etapie postępowania
egzekucyjnego Sąd pytający uznał za praktykę błędną i rodzącą szereg
wątpliwości. Wskazał, że charakter tej czynności nie jest jednoznaczny.
Gdyby uznać ją za czynność egzekucyjną powinny odnosić się do niej skutki z art.
826 k.p.c., jakkolwiek i tu Sąd Okręgowy dostrzega wątpliwości płynące z wykładni
tego przepisu dokonanej w wyroku Sądu Najwyższego z dnia 15 października
2004 r. (II CK 90/04, LEX nr 369327), a ponadto trudności z określeniem uprawnień
komornika do oceny, czy tytuł taki jest wiążący. Jeśli natomiast nie jest to czynność
egzekucyjna - wydane postanowienie pozostawałoby skutecznym tytułem
wykonawczym przewidzianym w art. 7701
k.p.c. Wreszcie - w wypadku przyjęcia,
że komornik jest związany takim postanowieniem – zwraca uwagę na problem,
czy ujęte w nim koszty egzekwowane są wraz z roszczeniem głównym tak jak
opłata egzekucyjna na podstawie art. 49 ust. 3 i 4 ustawy z dnia 29 sierpnia 1997 r.
o komornikach sądowych i egzekucji (tekst jedn. Dz.U. z 2011 r., Nr 231, poz. 1376
ze zm., dalej „u.k.s.e.”), czy też powinno się w tej sprawie toczyć odrębne
postępowanie egzekucyjne, co zdaje się sugerować § 21 ust. 1 i 2 rozporządzenia
5
Ministra Sprawiedliwości z dnia 20 grudnia 2005 r. w sprawie określenia
szczegółowych przepisów o biurowości i ewidencji operacji finansowych kancelarii
komorniczych (Dz.U. Nr 266, poz. 2242).
Przystępując do rozważenia przedstawionych zagadnień wskazać należy,
że koszty wynagrodzenia pełnomocnika lub należności strony działającej bez
pełnomocnika stanowią, obok opłaty egzekucyjnej i zaliczek na pokrycie wydatków
(art. 39 i 40 u.k.s.e.), jeden ze składników kosztów postępowania egzekucyjnego,
do których odnosi się art. 770 k.p.c. Przepis ten ustanawia podstawowe zasady
ponoszenia kosztów w postępowaniu egzekucyjnym - zasadę odpowiedzialności
dłużnika za koszty postępowania, zasadę zwrotu wierzycielowi kosztów
niezbędnych do celowego przeprowadzenia egzekucji oraz zasadę unifikacji
kosztów (polegającą na ściągnięciu kosztów wraz z egzekwowanym roszczeniem).
Obowiązki finansowe uczestników postępowania egzekucyjnego precyzują również
przepisy rozdziałów 6 i 7 u.k.s.e.
Zgodnie z art. 770 k.p.c., koszty niezbędne do celowego przeprowadzenia
egzekucji ściąga się wraz z egzekwowanym roszczeniem. Koszt egzekucji
ustala postanowieniem komornik, jeśli do niego należy przeprowadzenie egzekucji.
Postanowienie komornika podlega wykonaniu po uprawomocnieniu się
bez potrzeby zaopatrywania go w klauzulę wykonalności. Zróżnicowanie
terminologiczne nie jest przypadkowe. W uchwale z dnia z dnia 13 lipca 2011 r,
(III CZP 37/11, OSNC 2012, nr 3, poz. 32) Sąd Najwyższy wyjaśnił, że koszty
egzekucji wskazane przez komornika w zawiadomieniu o wszczęciu egzekucji
podlegają ściągnięciu wraz z dochodzonym roszczeniem. Ściągnięcie jest
czynnością faktyczną, nie wymagającą wydania odrębnego postanowienia przez
komornika, której zakres wyznaczony jest w przepisach oznaczających wysokość
opłat egzekucyjnych, zaliczek czy opłat za czynności profesjonalnych
pełnomocników. Przepisy konkretyzują wypadki, w których konieczne jest wydanie
postanowienia wzywającego wierzyciela lub dłużnika do uiszczenia określonych
kosztów egzekucyjnych. Postanowienia te, po uprawomocnieniu się, podlegają
wykonaniu w drodze egzekucji bez zaopatrywania w klauzulę wykonalności.
W innych wypadkach do ściągnięcia opłat egzekucyjnych postanowienie komornika
nie jest potrzebne. Ostateczne rozliczenie kosztu egzekucji następuje
6
w postanowieniu przewidzianym w art. 770 k.p.c., w końcowej fazie egzekucji, kiedy
możliwe jest całościowe rozliczenie, w tym ocena nakładu pracy pełnomocnika,
którego koszty wchodzą w skład kosztu egzekucji. Na tym etapie dopiero jest
możliwe prawidłowe oznaczenie stawki wynagrodzenia, wiadomo bowiem, jaki
sposób egzekucji został skutecznie wdrożony i jakich nakładów pracy
pełnomocnika wymagało postępowanie. Słusznie więc Sąd Okręgowy podnosi
nieprawidłowość praktyki wydawania postanowień o przyznaniu pełnomocnikowi
wierzyciela kosztów zastępstwa w postępowaniu egzekucyjnym przy pierwszej
czynności podejmowanej w postępowaniu egzekucyjnym. Przyjęty w art. 770 k.p.c.
schemat czynności, przewidujący wydanie postanowienia kompleksowo
ustalającego koszt egzekucji, możliwy do określenia w końcowej fazie egzekucji,
przemawia za dopuszczalnością odpowiedniego zastosowania w postępowaniu
egzekucyjnym art. 108 § 1 k.p.c. w zw. z art. 13 § 2 k.p.c. Wprawdzie w uchwale
z dnia 29 grudnia 1995 r. (III CZP 182/95, OSNC 1996, nr 6, poz. 76) Sąd
Najwyższy stwierdził, że przepis ten nie odpowiada specyfice postępowania
egzekucyjnego, ze względu na to, iż w toku tego postępowania może powstać
potrzeba wcześniejszego ustalenia pewnych kosztów, np. kiedy wierzyciel podważa
zasadność żądania przez komornika dalszych zaliczek. Jednak podobne przypadki
(np. zaliczki na koszty prowadzenia postępowania dowodowego, rozliczanie
kosztów poszczególnych dowodów) występują w postępowaniu rozpoznawczym
i nie są traktowane jako zaprzeczenie wiążącego charakteru art. 108 k.p.c.
Stanowisko takie wspiera także dalszy argument. Zasada ponoszenia przez
dłużnika kosztów celowych wiąże się z założeniem, że egzekucja powinna być
efektywna, to znaczy przeprowadzona w sposób zapewniający najpełniejsze
zaspokojenie roszczenia wierzyciela. Po zmianie art. 49 u.k.s.e., dokonanej ustawą
z dnia 24 maja 2007 r. o zmianie ustawy o komornikach sądowych i egzekucji oraz
niektórych innych ustaw (Dz.U. Nr 112, poz. 769) w art. 49 ust. 4 u.k.s.e. przyznano
komornikowi uprawnienie do obciążenia wierzyciela obowiązkiem uiszczenia opłaty
egzekucyjnej w wypadku, kiedy wszczęcie postępowania egzekucyjnego było
niecelowe. Spójność podstawy obciążenia wierzyciela opłatą i granicy obowiązku
ponoszenia przez dłużnika kosztów egzekucji, którym w świetle art. 770 k.p.c. są
koszty niezbędne do celowego przeprowadzenia egzekucji, uprawnia do wniosku,
7
że obecnie komornik upoważniony jest do oceny celowości prowadzenia egzekucji
i niezbędności jej kosztów także na podstawie art. 770 k.p.c. Rozdzielenie
uprawnień między komornika i sąd prowadziłoby - w wypadku stosowania przez
komornika art. 49 ust. 4 u.k.s.e. - do konieczności przyjmowania przez niego
sprzecznych wewnętrznie zasad rozdziału opłat (wierzyciel) i pozostałych kosztów
(dłużnik).
Ocena celowości prowadzenia egzekucji z oczywistych przyczyn nie jest
możliwa w momencie jej wszczynania, a ponieważ skutkiem stwierdzenia
niecelowego jej prowadzenia jest obarczenie wierzyciela kosztami postępowania
egzekucyjnego – wydane przy pierwszej czynności postanowienie o obciążeniu
dłużnika kosztami pełnomocnika wierzyciela może się okazać później błędne.
Jednocześnie na tym etapie postępowania trudno będzie dłużnikowi zwalczać
zasadność obciążenia go kosztami.
W postanowieniu wydanym na podstawie art. 770 k.p.c. powinny zostać
uwzględnione koszty egzekucji poniesione przez wierzyciela i komornika, ustalić też
w nim należy w jakim zakresie koszty te zostały ściągnięte od dłużnika, a także
którą ze stron koszty te obciążają przy zastosowaniu kryterium celowości
wszczęcia i przeprowadzenia egzekucji, a także przy odpowiednim zastosowaniu
art. 98 k.p.c. - 110 k.p.c. w zw. z 13 § 2 k.p.c. Ocena następuje według stanu
istniejącego w chwili ukończenia postępowania (art. 816 k.p.c.) lub jego umorzenia.
Wydane postanowienie zastępuje, przy odpowiednim zastosowaniu art. 359 § 1
k.p.c. w zw. z art. 13 § 2 k.p.c., postanowienia częściowe, o ile były wydane
na poszczególnych etapach egzekucji.
Zasada unifikacji kosztów postępowania egzekucyjnego, a także akcesoryjny
charakter tych kosztów w stosunku do zasadniczego przedmiotu postępowania,
jakim jest wykonanie tytułu wykonawczego powoduje, że zaspokojenie kosztów
egzekucji w innym postępowaniu egzekucyjnym, niż to, w którym powstały podlega
ograniczeniom. Nie budzi zastrzeżeń prawo egzekwowania kosztów bezskutecznej
egzekucji w ponownym postępowaniu wszczętym na podstawie tego samego tytułu
wykonawczego; dopuszcza się także możliwość wszczęcia egzekucji obejmującej
wyłącznie koszty takiego postępowania, jeżeli dłużnik dobrowolnie spłacił
8
zadłużenie poza kosztami egzekucji. Koszty egzekucji ustalone postanowieniem
przewidzianym w art. 770 i art. 7701
k.p.c. wlicza się wówczas na podstawie art. 46
ust. 1 i 2 u.k.s.e. do wartości egzekwowanego świadczenia, stanowiącej podstawę
ustalenia opłaty egzekucyjnej, nadal jednak korzystają one z uprzywilejowanej
kolejności zaspokojenia (art. 1025 § 1 pkt 1 k.p.c.). Prawomocne postanowienie
w przedmiocie kosztów egzekucji jest wiążącym tytułem wykonawczym (art. 7701
k.p.c. w zw. z art. 776 k.p.c.), a kontrolę jego zasadności przez komornika,
w wypadku, gdy na jego podstawie wszczynane jest postępowanie egzekucyjne,
wyłącza art. 804 k.p.c.
W razie umorzenia postępowania egzekucyjnego na wniosek wierzyciela
komornik również wydaje przewidziane w art. 770 k.p.c. postanowienie o ustaleniu
kosztów egzekucji i oznacza w nim podmiot obciążony tymi kosztami. Podniesiony
problem prawny dotyczy jednak losów postanowienia o kosztach zastępstwa
prawnego wierzyciela wydanego nieprawidłowo na wstępnym etapie postępowania
w wypadku, kiedy koszty te nie zostały ściągnięte i nie zostały też ujęte
w postanowieniu ostatecznie rozliczającym koszt egzekucji.
Wskazany w pytaniu Sądu Okręgowego przepis art. 826 k.p.c. wprowadza
zasadę, że umorzenie postępowania egzekucyjnego powoduje uchylenie
dokonanych czynności egzekucyjnych, nie pozbawiając jednocześnie wierzyciela
możności wszczęcia ponownej egzekucji. Przewidziany w tym przepisie skutek nie
może naruszać praw osób trzecich. W piśmiennictwie przyjmuje się, że skutek ten
następuje w każdym przypadku umorzenia postępowania egzekucyjnego (z mocy
samego prawa, na wniosek czy z urzędu) i polega na przywrócenie stanu prawnego
sprzed wszczęcia egzekucji. Podnoszone niekiedy w piśmiennictwie wątpliwości,
czy czynności komornika związane z ustalaniem kosztów należą do czynności
egzekucyjnych należy uznać za nieuzasadnione. Koszty podlegają ściągnięciu
przez komornika wraz z dochodzonym roszczeniem i muszą być przez niego
rozliczone. Przychylić się więc należy do dominującego poglądu, że wydawanie
postanowień dotyczących kosztów prowadzenia egzekucji stanowi jedną
z czynności egzekucyjnych. W konsekwencji przyjąć należy, że prawomocne
postanowienie o częściowym ustaleniu kosztów egzekucji w zakresie kosztów
zastępstwa radcowskiego i o obciążeniu tymi kosztami dłużnika, wydane
9
przedwcześnie i nieprawidłowo przy wszczęciu postępowania egzekucyjnego
i niewykonane w toku tego postępowania ulegają uchyleniu z chwilą
prawomocnego umorzenia postępowania egzekucyjnego, któremu towarzyszyć
powinno ostateczne rozliczenie kosztów. Niewydanie końcowego postanowienia
rozliczającego koszty postępowania stosownie do art. 108 § 1 k.p.c. w zw. z art.
13 § 2 k.p.c. lub niezamieszczenie w nim rozstrzygnięcia o wszystkich kosztach
tego postępowania uprawnia do żądania uzupełnienia tego niedopatrzenia
odpowiednio na podstawie art. 351 k.p.c. w zw. z art. 361 k.p.c. i w zw. z art. 13
§ 2 k.p.c. w odniesieniu do kosztów poniesionych przez wierzyciela, bądź na
podstawie art. 1081
k.p.c. w zw. z art. 13 § 2 k.p.c. w odniesieniu do kosztów
poniesionych przez komornika lub Skarb Państwa. Przyjęty pogląd
koresponduje ze stanowiskiem wyrażonym przez Sąd Najwyższy
w powoływanym przez Sąd Okręgowy wyroku z dnia 15 października 2004 r., CK
90/04.
Ponieważ jednak komornik nie jest, w świetle art. 804 k.p.c., uprawniony
z urzędu do kontroli zasadności ani wymagalności obowiązku wynikającego
z tytułu wykonawczego przedstawionego mu do wykonania, nie może także
oceniać, czy złożony przez wierzyciela tytuł wykonawczy formalnie spełniający
wymagania przewidziane w art. 7701
k.p.c., uległ uchyleniu z mocy prawa na
podstawie art. 825 k.p.c. w wyniku umorzenia postępowania egzekucyjnego.
W takim wypadku przyjąć należałoby, że odpowiednie zastosowanie znajduje
art. 825 pkt 2 k.p.c., umożliwiający umorzenie egzekucji na wniosek w wypadku,
kiedy prawomocnym orzeczeniem tytuł wykonawczy pozbawiony został
wykonalności (por. uzasadnienie uchwały Sądu Najwyższego z dnia 8 marca
2013 r., III CZP 109/12, nie publ.). Aby więc zapobiec egzekwowaniu tych
kosztów, dłużnik musiałby złożyć wniosek na podstawie powołanego przepisu.
Z przytoczonych względów udzielono odpowiedzi jak w uchwale.
Odmowa podjęcia uchwały odnoszącej się do sformułowanego przez Sąd
Okręgowy pytania dotyczącego możliwości wszczęcia odrębnego postpowania
egzekucyjnego w oparciu o postanowienie przyznające wierzycielowi od dłużnika
koszty zastępstwa prawnego we wcześniejszym postępowaniu spowodowana
10
jest tym, że pytanie to jest zbyt ogólne i nie nawiązuje należycie do problemu
występującego w sprawie, a jednocześnie udzielenie odpowiedzi w formie
uchwały z ograniczeniem jej do kwestii, która legła u podstaw postanowienia
komornika o oddaleniu wniosku wierzyciela o wszczęcie egzekucji kosztów
poprzedniej egzekucji, stanowiłoby w istocie rozstrzygnięcie zażalenia, które
rozpoznać ma Sąd Okręgowy. Wyjaśnienie zagadnienia prawnego nie może zaś
powodować zastąpienia sądu pytającego w jego obowiązkach orzeczniczych,
zagadnienie musi dotyczyć wykładni konkretnych przepisów prawa i wywoływać
poważne trudności interpretacyjne (por. postanowienie Sądu Najwyższego
z dnia 9 kwietnia 2010 r., III CZP 17/10, Lex nr 584036).
W praktyce może wystąpić szereg różnych stanów faktycznych, w których
wierzyciel kierować będzie do komornika wnioski o wykonanie tytułu
przyznającego mu koszty poprzednio prowadzonego postępowania
egzekucyjnego. Jeżeli jednak wierzyciel jednocześnie domaga się egzekucji
nieściągniętej we wcześniejszym postępowaniu wierzytelności oraz kosztów
postępowania egzekucyjnego wynikłych w związku z poprzednimi próbami
wyegzekwowania tej właśnie należności, to postępowanie egzekucyjne powinno
być prowadzone łącznie ze względu na akcesoryjny charakter orzeczeń
o kosztach egzekucji względem zasadniczego zakresu tego postępowania.
Odwoływanie się do przepisów rozporządzenia Ministra Sprawiedliwości z dnia
20 grudnia 2005 r. w sprawie określenia szczegółowych przepisów o biurowości
i ewidencji operacji finansowych kancelarii komorniczych (Dz.U. Nr 266, poz.
2242), jak to czyni Sąd Okręgowy, nie uzasadnia występowania wątpliwości, nie
są to bowiem przepisy normujące przebieg postępowania egzekucyjnego.