Sygn. akt I CZ 7/13
POSTANOWIENIE
Dnia 14 marca 2013 r.
Sąd Najwyższy w składzie:
SSN Krzysztof Pietrzykowski (przewodniczący)
SSN Irena Gromska-Szuster (sprawozdawca)
SSN Agnieszka Piotrowska
w sprawie z powództwa L. C.-Z. i L. P.
przeciwko Skarbowi Państwa - Państwowemu Wojewódzkiemu Inspektorowi
Sanitarnemu w W.
o zapłatę,
po rozpoznaniu na posiedzeniu niejawnym
w Izbie Cywilnej w dniu 14 marca 2013 r.,
zażalenia powódek na wyrok Sądu Apelacyjnego w […]
z dnia 27 września 2012 r.,
1) oddala zażalenie;
2) wniosek strony pozwanej o zasądzenie kosztów postępowania
zażaleniowego pozostawia do rozstrzygnięcia Sądowi
w orzeczeniu kończącym postępowanie w sprawie.
Uzasadnienie
2
Powódki L. C.-Z. i L. P. wnosiły o zasądzenie od Skarbu Państwa
reprezentowanego przez Państwowego Wojewódzkiego Inspektora Sanitarnego w
W. kwot po 367 940,50 zł. zł. na rzecz każdej z nich tytułem wynagrodzenia za
korzystanie z opisanej w pozwie nieruchomości.
Strona pozwana wnosząc o oddalenie powództwa podniosła zarzut
potrącenia kwoty 600 000 zł. za poczynione nakłady na remont budynków
na nieruchomości.
Wyrokiem z dnia 6 lutego 2012 r. Sąd Okręgowy w W. uwzględnił
powództwo w zakresie należności głównych wraz z ustawowymi odsetkami od dnia
11 października 2010 r., oddalając żądanie zasądzenia odsetek za okres od dnia
8 stycznia 2010 r. do dnia 10 października 2010 r., umorzył postępowanie
w pozostałej części i orzekł o kosztach procesu.
Sąd ten ustalił między innymi, że powódki są współwłaścicielkami po ½
części nieruchomości opisanej w pozwie, która została wywłaszczona w 1954 r.
na rzecz Wojewódzkiej Stacji Sanitarno-Epidemiologicznej. Orzeczenie
o wywłaszczeniu zostało uchylone w 1996 r. Przez cały czas nieruchomość była
w posiadaniu i użytkowaniu Wojewódzkiej Stacji Sanitarno- Epidemiologicznej.
Wyrokiem sądowym z dnia 6 marca 2009 r. nakazano wydanie nieruchomości
powódkom. W czasie wieloletniego użytkowania strona pozwana poczyniła
na nieruchomości nakłady na budowę i remont budynków oraz dokonanie
przyłącza gazowego i wodociągowego, które wyceniła za okres ostatnich 10 lat na
kwotę 600 000 zł. Dnia 22 czerwca 2009 r. powódki zawarły z Powiatową Stacją
Sanitarno-Epidemiologiczną umowę najmu nieruchomości za kwotę czynszu po
3 900 zł. na rzecz każdej z nich. Za okres dochodzony pozwem mogły uzyskać
tytułem czynszu kwotę 735 881 zł.
Sąd Okręgowy stwierdził, że od 1996 r. pozwany korzystał z nieruchomości
bez tytułu prawnego i będąc samoistnym posiadaczem w złej wierze obowiązany
jest na podstawie art. 224 § 2 i art. 225 k.c. do wynagrodzenia za korzystanie
z rzeczy w wysokości wskazanej przez biegłego. Ponieważ wynagrodzenie to
wyliczone zostało jako równowartość czynszu, jaki powódki mogłyby otrzymać
3
za wynajmowanie nieruchomości niezabudowanej, nie było, zdaniem Sądu
Okręgowego, potrzeby uwzględniania zarzutu potrącenia z tytułu nakładów
poczynionych przez pozwanego ani z tytułu wzrostu czynszu najmu budynków
przez niego wybudowanych. Poza tym Sąd Okręgowy stwierdził, że zgodnie z art.
229 k.c. pozwany mógłby żądać zwrotu nakładów z chwilą wydania rzeczy,
a ponieważ do chwili obecnej posiada przedmiotową nieruchomość, sam korzysta
z poczynionych przez siebie nakładów.
W wyniku apelacji strony pozwanej Sąd Apelacyjny wyrokiem z dnia 27
września 2012 r. uchylił wyrok Sądu pierwszej instancji i przekazał sprawę temu
Sądowi do ponownego rozpoznania i rozstrzygnięcia o kosztach postępowania
apelacyjnego.
Sąd drugiej instancji uznał za skuteczne zarzuty apelacji wskazujące
na uchylenie się Sądu Okręgowego od rozpoznania zgłoszonego przez
pozwanego zarzutu potrącenia stwierdzając, że wynikało to z błędnego przyjęcia,
iż nie doszło do zwrotu powódkom przedmiotowej nieruchomości. Powołując się
na uchwałę Sądu Najwyższego z dnia 22 lipca 2005 r. III CZP 47/05 (OSNC
2006/6/100) stwierdził, że zwrot rzeczy w rozumieniu art. 229 § 1 k.c. może
nastąpić także w sposób przewidziany w art. 349 k.c., a zatem w rozpoznawanej
sprawie należy uznać, że najpóźniej w dacie zawarcia umowy najmu przedmiotowej
nieruchomości, tj. w dniu 22 czerwca 2009 r. doszło do zwrotu powódkom
nieruchomości i od tej chwili posiadanie jej przez stronę pozwaną, choć
reprezentowaną przez inne statio fisci Skarbu Państwa, zyskało podstawę prawną.
Stronie pozwanej zatem, co do zasady przysługiwało roszczenie o zwrot nakładów,
nierozpoznane przez Sąd pierwszej instancji.
Sąd Apelacyjny nie podzielił też stanowiska Sądu Okręgowego, że nie było
potrzeby uwzględniania zarzutu potrącenia ponieważ powódki domagały się
wynagrodzenia za bezumowne korzystanie z nieruchomości niezabudowanej.
Stwierdził, że zakres zgłoszonych przez nie roszczeń w sytuacji, gdy nieruchomość
została im zwrócona, nie ma wpływu na uprawnienia posiadacza nieruchomości
do żądania zwrotu nakładów na podstawie art. 226-227 k.c.
4
Sąd Apelacyjny, powołując się na stanowisko Sądu Najwyższego zajęte
między innymi w wyrokach z dnia 23 października 2003 r. V CK 387/02, z dnia
22 stycznia 2003 r. II CKN 1103/00 i z dnia 14 kwietnia 1999 r. (niepubl.) stwierdził
również, że Sąd pierwszej instancji miał obowiązek z urzędu ustalić, które statio
fisci Skarbu Państwa było w rzeczywistości samoistnym posiadaczem
przedmiotowej nieruchomości, czego nie uczynił, a w konsekwencji nie ustalił, która
jednostka organizacyjna powinna reprezentować pozwany Skarb Państwa
w sprawie, co budzi wątpliwości. Wskazał na okoliczności, które wątpliwości te
wywołują i stwierdził, że konieczne jest poczynienie w tym przedmiocie określonych
ustaleń i dokonanie na gruncie ustawy z dnia 14 marca 1985 r. o Państwowej
Inspekcji Sanitarnej (jedn. tekst: Dz. U. z 2011 r., Nr 212, poz. 1263, ze zm.) oceny,
która jednostka organizacyjna Państwowej Inspekcji Sanitarnej powinna w sprawie
reprezentować pozwany Skarb Państwa. Sąd Apelacyjny wskazał, że zgodnie z art.
17c ust.1 ustawy z dnia 8 sierpnia 1996 r. o zasadach wykonywania uprawnień
przysługujących Skarbowi Państwa (Dz. U. Nr 106, poz. 493 ze zm.- dalej: „ustawa
z dnia 8 sierpnia 1996 r.”), potrącenie z wierzytelności Skarbu Państwa
przysługującej danemu podmiotowi reprezentującemu Skarb Państwa może być
dokonane, jeżeli potrącana wierzytelność wzajemna przysługuje wobec tego
samego podmiotu reprezentującego Skarb Państwa, a zatem zarzut potrącenia
mógłby być w sprawie uwzględniony jedynie w sytuacji, gdyby wierzytelność
z tytułu wynagrodzenia za bezumowne korzystanie z nieruchomości przysługiwała
powódkom wobec tej samej jednostki organizacyjnej Skarbu Państwa, która
dokonała i zgłasza do potrącenia nakłady.
W konsekwencji Sąd Apelacyjny na podstawie art. 386 § 4 k.p.c. uchylił
wyrok Sądu pierwszej instancji i przekazał sprawę do ponownego rozpoznania.
W zażaleniu na powyższe rozstrzygnięcie powódki zarzuciły naruszenie
przepisów postępowania: art. 386 § 4 i art. 382 k.p.c. przez uznanie, że Sąd
Okręgowy nie rozpoznał istoty sprawy lub, że wydanie wyroku wymagało
przeprowadzenia postępowania dowodowego w całości, choć materiał zebrany
przez Sąd Okręgowy pozwalał na wydanie merytorycznego wyroku przez Sąd
odwoławczy; art. 162 k.p.c. przez dopuszczenie prowadzenia postępowania
dowodowego dotyczącego zarzutu potrącenia, mimo że strona pozwana nie
5
zgłosiła zastrzeżenia po oddaleniu przez Sąd pierwszej instancji jej wniosków
dowodowych w tym przedmiocie oraz art. 381 k.p.c. przez nie pominięcie nowych
faktów związanych z kwestią właściwej reprezentacji Skarbu Państwa zgłoszonych
przez stronę pozwaną dopiero w apelacji, a także naruszenie prawa materialnego
przez niezastosowanie art. 225 i art. 226 § 2 k.c. Wniosły o uchylenie zaskarżonego
wyroku i przekazanie go do ponownego rozpoznania Sądowi Apelacyjnemu.
Sąd Najwyższy zważył, co następuje:
Na wstępie należy stwierdzić, że wprowadzona z dniem 3 maja 2012 r w art.
3941
§ 11
k.p.c. nowa, nieznana dotychczas procedurze cywilnej instytucja
zażalenia do Sądu Najwyższego na orzeczenie kasatoryjne Sądu drugiej instancji
służyć ma skontrolowaniu, czy orzeczenie to, które w obowiązującym systemie
apelacji pełnej, powinno być wyjątkiem od zasady merytorycznego rozstrzygnięcia
sprawy przez Sąd drugiej instancji, zostało wydane prawidłowo i oparte na jednej
z wymienionych w art. 386 § 2 i § 4 k.p.c. podstaw kasatoryjnych., którymi są:
nieważność postępowania przed sądem pierwszej instancji, nierozpoznanie przez
ten sąd istoty sprawy oraz sytuacja, gdy wydanie wyroku przez sąd drugiej instancji
wymagałoby przeprowadzenia postępowania dowodowego w całości.
Jak wskazał Sąd Najwyższy w postanowieniu z dnia 7 listopada 2012 r.
IV CZ 147/12 (OSNC z 2013 r., nr 3, poz. 41), przedmiotem badania Sądu
Najwyższego przy rozpoznawaniu zażalenia na uchylenie wyroku jest jedynie
istnienie formalnych, procesowych podstaw wydania przez Sąd drugiej instancji
wyroku kasatoryjnego zamiast merytorycznego zakończenia sprawy. Tak określony
zakres kontroli nie obejmuje ani oceny zasadności roszczeń ani merytorycznego
badania stanowiska prawnego Sądu drugiej instancji, gdyż zażalenie przewidziane
w art. 3941
§ 11
k.p.c. nie jest środkiem prawnym służącym kontroli
materialnoprawnej podstawy wyroku ani zasad postępowania. Jest ono skierowane
jedynie przeciwko uchyleniu wyroku i przekazaniu sprawy do ponownego
rozpoznania, a więc ocenie może być poddany jedynie ewentualny błąd sądu
odwoławczego przy kwalifikowaniu określonej sytuacji procesowej jako
odpowiadającej powołanej podstawie orzeczenia kasatoryjnego.
6
Z tych względów w rozpoznawanej sprawie poza oceną Sądu Najwyższego
pozostają zarzuty zażalenia oparte na podstawie naruszenia przepisów prawa
materialnego: art. 225 i art. 226 § 2 k.c., jak również procesowe zarzuty naruszenia
art. 162 k.p.c. i art. 381 k.p.c., jako wykraczające poza zakres kognicji Sądu
Najwyższego przy rozpoznawaniu zażalenia przewidzianego w art. 3941
§ 11
k.p.c.
Podstawą wydania przez Sąd Apelacyjny orzeczenia kasatoryjnego był art.
386 § 4 k.p.c., który przewiduje dwie przyczyny uchylenia wyroku sądu pierwszej
instancji: gdy sąd ten nie rozpoznał istoty sprawy i gdy wydanie przez sąd drugiej
instancji orzeczenia merytorycznego wymagałoby przeprowadzenia przez ten sąd
postępowania dowodowego w całości. Choć Sąd Apelacyjny nie wskazał, która
z tych przesłanek stanowiła podstawę uchylenia wyroku Sądu pierwszej instancji,
uchybienie to nie uniemożliwia oceny zasadności zaskarżonego orzeczenia,
gdyż ze wskazanych przez Sąd okolicznościach wynika, że chodzi
o nierozpoznanie przez Sąd Okręgowy istoty sprawy.
Jak wielokrotnie wskazywał Sąd Najwyższy, nierozpoznanie istoty sprawy
przez sąd pierwszej instancji zachodzi wtedy, gdy sąd ten, w wyniku stwierdzenia
istnienia przesłanki unicestwiającej roszczenie pozwu lub żądanie zgłoszone
w zarzucie przez pozwanego, nie rozpoznał merytorycznie sprawy, a więc nie
zbadał podstawy merytorycznej dochodzonego roszczenia lub zarzutu pozwanego
(porównaj między innymi orzeczenia Sądu Najwyższego z dnia 20 lipca 2006 r.
V CSK 140/06, z dnia 7 maja 2009 r. I CSK 513/09, z dnia 6 września 2011 r. I UK
70/11 i z dnia 9 listopada 2012 r. IV CZ 156/12, niepubl.). W szczególności - jak
wskazał Sąd Najwyższy w wyroku z dnia 23 września 1998 r. II CKN 897/97 (OSNC
1999/1/22) – nierozpoznanie istoty sprawy oznacza zaniechanie przez sąd
pierwszej instancji zbadania materialnej podstawy żądania pozwu albo pominięcie
merytorycznych zarzutów pozwanego.
Nie ulega wątpliwości, że w rozpoznawanej sprawie Sąd pierwszej instancji
pominął merytoryczny zarzut potrącenia zgłoszony przez stronę pozwaną i nie
rozpoznał go w ogóle uznając, że jest on niedopuszczalny wobec tego, iż nie
nastąpił zwrot przedmiotowej nieruchomości. Nie doszło więc do rozpoznania istoty
sprawy przed Sądem pierwszej instancji, bowiem uwzględnienie tego zarzutu
7
mogło zniweczyć roszczenie powódek w wyniku wzajemnego umorzenia
wierzytelności zgłoszonych w sprawie przez obie strony. Zakwestionowanie przez
Sąd Apelacyjny poglądu Sądu pierwszej instancji o niedopuszczalności potrącenia
i stwierdzenie dopuszczalności zgłoszenia przez stronę pozwaną tego zarzutu
uzasadniało więc uchylenie zaskarżonego wyroku i przekazanie sprawy do
ponownego rozpoznania, gdyż w konsekwencji niedokonania merytorycznej oceny
zarzutu potrącenia nie doszło do rozpoznania istoty sprawy, a merytoryczna ocena
tego zarzutu wymagałoby przeprowadzenia w tym zakresie postępowania
dowodowego w całości.
Nierozpoznanie przez Sąd pierwszej instancji zarzutu potrącenia było
wystarczającą przyczyną, uzasadniającą uchylenie wyroku tego Sądu przez Sąd
drugiej instancji, a zatem podniesiony w zażaleniu zarzut naruszenia art. 386 § 4
k.p.c. w zw. z art. 382 k.p.c. należy uznać za nieuzasadniony.
Natomiast rozważając kwestię ustalenia właściwej reprezentacji pozwanego
Skarbu Państwa, wskazaną jako druga przyczyna uchylenia wyroku Sądu pierwszej
instancji trzeba stwierdzić, że obowiązek ustalenia właściwej reprezentacji
pozwanego Skarbu Państwa spoczywa na sądach obu instancji i, jak stwierdził Sąd
Najwyższy w wyroku z dnia14 kwietnia 1999 r. III CKN 1239/98 (OSNC
1999/11/191), do nieważności postępowania z przyczyn określonych w art. 379 pkt
2 k.p.c. mogłoby ewentualnie dojść tylko w przypadku, gdyby przed sądem
pierwszej instancji Skarb Państwa był reprezentowany przez jednostkę
organizacyjną zupełnie nie mającą żadnego związku z dochodzonym roszczeniem.
W innych przypadkach Sąd drugiej instancji może sam zawiadomić o toczącym się
procesie pozostałe jednostki organizacyjne Skarbu Państwa, z których działaniem
łączy się dochodzone roszczenie, umożliwiając im udział w sprawie.
Jednakże w rozpoznawanej sprawie kwestia właściwej reprezentacji Skarbu
Państwa ma przesądzające znaczenie dla oceny skuteczności zarzutu potrącenia,
bowiem, jak wielokrotnie wskazywał Sąd Najwyższy, ze względu na wielość
państwowych jednostek organizacyjnych należy przyjąć zasadę, że przesłanka
wzajemności przewidziana w art. 498 § 1 k.c. jest spełniona wtedy, gdy obie
wierzytelności, tj. wierzytelność wobec Skarbu Państwa i wierzytelność Skarbu
8
Państwa, są związane z tą samą państwową jednostką organizacyjną (porównaj
między innymi uchwałę z dnia 1 czerwca 1994 r. II UZP 32/93, OSNP 1994/7-
8/150 oraz wyroki z dnia 12 października 2000 r. IV CKN 144/00, OSNC 2001/4/60
i z dnia 23 października 2003 r. V CK 387/02, OSNC 2004/12/196). Ta sama
zasada przewidziana jest w powołanym przez Sąd Apelacyjny art. 17c ust.1 ustawy
z dnia 8 sierpnia 1996 r. Z tego względu w przedmiotowej sprawie rozpoznanie jej
istoty, do której należało rozpoznanie także zarzutu potrącenia, wymagało ustalenia
właściwej reprezentacji Skarbu Państwa, a zatem w tych konkretnych
okolicznościach zaniechanie ustalenia tego przez Sąd pierwszej instancji stanowiło
nierozpoznanie istoty sprawy, w rozumieniu art. 386 § 4 k.p.c.
Biorąc wszystko to pod uwagę Sąd Najwyższy na podstawie 39814
w zw.
z art. 3941
§ 3 i art. 3941
§ 11
k.p.c. oddalił zażalenie.
es