Pełny tekst orzeczenia

Sygn. akt IV CSK 587/12
WYROK
W IMIENIU RZECZYPOSPOLITEJ POLSKIEJ
Dnia 24 kwietnia 2013 r.
Sąd Najwyższy w składzie :
SSN Mirosława Wysocka (przewodniczący)
SSN Anna Kozłowska (sprawozdawca)
SSN Maria Szulc
w sprawie z powództwa M. K.
przeciwko Skarbowi Państwa - Zakładowi Karnemu w W.
o odszkodowanie,
po rozpoznaniu na posiedzeniu niejawnym w Izbie Cywilnej
w dniu 24 kwietnia 2013 r.,
skargi kasacyjnej powoda
od wyroku Sądu Okręgowego w S.
z dnia 27 kwietnia 2012 r.,
1. oddala skargę kasacyjną,
2. zasądza od powoda na rzecz Prokuratorii Generalnej
Skarbu Państwa kwotę 1800 (jeden tysiąc osiemset) zł
tytułem zwrotu kosztów zastępstwa procesowego
w postępowaniu kasacyjnym,
3. przyznaje adw. A. G. od Skarbu Państwa (Sądu
Okręgowego) kwotę 1800 (jeden tysiąc osiemset) zł
podwyższoną o kwotę podatku od towarów i usług tytułem
2
wynagrodzenia za udzieloną powodowi pomoc prawną w
postępowaniu kasacyjnym.
3
Uzasadnienie
W pozwie skierowanym przeciwko Skarbowi Państwa Zakładowi Karnemu
w W. powód M. K. domagał się zasądzenia 50.000 zł tytułem zadośćuczynienia za
warunki w jakich odbywał karę pozbawienia wolności w okresie od lutego 2007 r. do
20 sierpnia 2008 r.
Wyrokiem z dnia 13 maja 2011 r. Sąd Rejonowy oddalił powództwo i ustalił,
że w okresie pobytu powoda w Zakładzie Karnym w W. cele, w których powód był
umieszczany, były przeludnione, powierzchnia celi na jedną osobę wynosiła mniej
niż 3 m2
. Zmniejszanie powierzchni następowało okresowo, było to wynikiem
podwyższenia przez Dyrektora Generalnego Służby Więziennej pojemności tego
Zakładu do 499 miejsc, dyrekcja Zakładu Karnego informowała o powstałym
zagęszczeniu Okręgowy Inspektorat Służby Więziennej i sędziego penitencjarnego.
Cele nie posiadały w pełni zabudowanego kącika sanitarnego, co wynikało z
ogólnego stanu technicznego budynku; kącik ten był oddzielony metalowym
parawanem o wysokości ok. 145 cm. Brak ciepłej wody w celach był wynikiem
istniejącej, przestarzałej konstrukcji instalacji wodociągowej; osadzeni mieli dostęp
do łaźni raz w tygodniu i możliwość korzystania z czajnika. Wyposażenie cel był
zgodne z przepisami Ministra Sprawiedliwości z dnia 17 października 2003 r. w
sprawie warunków bytowych osób osadzonych w zakładach karnych i aresztach
śledczych. Ustalenia te doprowadziły Sąd Rejonowy do oceny, że powód
powołujący się na złe warunki wykonywania kary pozbawienia wolności nie
udowodnił, iż warunki te uwłaczały jego godności jako osadzonego.
Apelacja powoda od tego wyroku została oddalona wyrokiem Sądu
Okręgowego z dnia 27 kwietnia 2012 r. W motywach rozstrzygnięcia Sąd Okręgowy
podzielił ustalenia faktyczne Sądu pierwszej instancji, odnosząc się natomiast do
oceny prawnej wskazał, że umieszczenie osadzonego w celi nie mającej
wynikającego z art. 110 k.k.w. metrażu, jest działaniem bezprawnym, nie było to
jednak wystarczające dla przyjęcia odpowiedzialności Skarbu Państwa.
Bezprawność uchyla bowiem działanie w granicach obowiązującego prawa.
W okresie pobytu powoda w pozwanym Zakładzie obowiązywał (do dnia 6 grudnia
2008 r.) art. 248 k.k.w., który w określonych warunkach, w okolicznościach sprawy
4
dopełnionych, pozwalał na umieszczenie więźnia w celach, w których nie była
zagwarantowana minimalna powierzchnia 3 m2
. Zważywszy przeto, że powołany
przepis art. 248 k.k.w. stanowił obowiązujące prawo, wypełnienie jego dyspozycji
uchylało bezprawność.
Nadto Sąd Okręgowy zauważył, że uznanie, co do zasady, iż przebywanie
osadzonego w przeludnionej celi może prowadzić do naruszenia dobra osobistego,
nie oznacza automatycznie, że każde osadzenie w takich warunkach godzi w dobra
osobiste. Wskazał, że powód poza ogólnikowymi twierdzeniami o naruszeniu dóbr
osobistych nie przedstawił żadnych dowodów dla wykazania konkretnych skutków
takiego osadzenia, nie wykazał też, że ewentualne cierpienia przekroczyły ich
nieunikniony stopień wynikający z faktu pozbawienia wolności.
W skardze kasacyjnej od wyroku Sądu Okręgowego powód, powołując się
na obie podstawy z art. 3983
§ 1 k.p.c., w ramach podstawy naruszenia prawa
materialnego, zarzucił naruszenie art. 6 w związku z art. 24 k.c., przez przyjęcie, że
na nim spoczywał ciężar dowodu, iż pozwany nie naruszył jego dóbr osobistych,
a także naruszenie art. 24 w związku z art. 448 k.c. w związku z art. 110 § 2 k.k.w.
przez uznanie, że bezprawność działania pozwanego polegająca na osadzeniu
skarżącego w celi, w której powierzchnia nie przekraczała 3 m2
nie jest
wystarczająca dla przyjęcia odpowiedzialność Skarbu Państwa; zarzucił również
naruszenie powołanych przepisów w związku z art. 3 Konwencji o ochronie Praw
Człowieka i Podstawowych Wolności. W ramach podstawy naruszenia przepisów
procesowych, skarżący zarzucił naruszenie art. 386 § 2 w związku z art. 378 § 1
w związku z art. 379 pkt 5 i art. 212 k.p.c. oraz w związku z art. 117 § 1, art. 5 i art.
271 § 1 k.p.c. przez niewzięcie z urzędu pod uwagę przez Sąd Okręgowy
nieważności postępowania przed sądem pierwszej instancji wynikającej
z pozbawienia go możności obrony jego praw. Z uzasadnienie skargi wynika nadto,
że w ocenie skarżącego również przed Sądem odwoławczym powód został
pozbawiony możności obrony swych praw, ze skutkiem nieważności postępowania
apelacyjnego.
We wnioskach skarżący domagał się uchylenia zaskarżonego wyroku oraz
wyroku Sądu Rejonowego, zniesienia postępowania w obu instancjach
i przekazania sprawy Sądowi pierwszej instancji do ponownego rozpoznania.
5
Sąd Najwyższy zważył, co następuje:
Skarga kasacyjna jest nieuzasadniona. Brak było postaw do podzielenia
stanowiska skarżącego, że w postępowaniu przed sądem odwoławczym, przez
zaniechanie pouczenia w trybie art. 5 k.p.c. i art. 212 k.p.c. (w brzmieniu tych
przepisów obowiązującym do dnia 3 maja 2012 r.) o możliwości żądania
doprowadzenia na rozprawę i wystąpienia o ustanowienie pełnomocnika z urzędu,
skarżący pozbawiony został możności obrony swych praw ze skutkiem nieważności
postępowania (art. 379 pkt 5 k.p.c.) oraz, że Sąd odwoławczy winien był dostrzec
powstałą z tej samej przyczyny nieważność postępowaniu przed Sądem pierwszej
instancji, co powinno było skutkować uchyleniem przez ten Sąd zaskarżonego
apelacją wyroku i zniesieniem postępowania przed Sądem Rejonowym (art. 386 § 2
w związku z art. 378 § 1 k.p.c.).
Powołane przez skarżącego przepisy, w brzmieniu obowiązującym do dnia
3 maja 2012 r., nie przewidywały kategorycznego obowiązku każdorazowego
pouczania strony działającej bez adwokata lub radcy prawnego co do potrzeby
dokonania czynności procesowej, nawet bowiem w systemie ograniczonej
kontradyktoryjności, obowiązki sądu w zakresie wskazania stronie potrzeby
dokonania danej czynności czy też udzielenia pouczenia, były wyznaczane przez
„uzasadnioną potrzebę”. Ocena czy strona działając w procesie bez adwokata lub
radcy prawnego zalazła się w sytuacji uzasadnionej potrzeby udzielenia jej
niezbędnego pouczenia, również w zakresie potrzeby ustanowienia pełnomocnika
z urzędu, zawsze należała do sądu orzekającego. Ustanowienie pełnomocnika
z urzędu następuje wówczas gdy sąd uzna jego udział w sprawie za potrzebny,
stąd też zwrócenie uwagi na potrzebę złożenia wniosku w tym przedmiocie już musi
być poprzedzone oceną powstania uzasadnionej potrzeby. Okoliczność, że powód,
który w procesie działał bez adwokata lub radcy prawnego, prowadził proces będąc
pozbawiony wolności, co ograniczało go w szczególności w uczestniczeniu
w rozprawach, nie była okolicznością wystarczającą dla przyjęcia istnienia
uzasadnionej potrzeby pouczania o potrzebie złożenia wniosku o doprowadzenie
na rozprawy i o ustanowienie pełnomocnika z urzędu. Zaniechanie pouczenia
skarżącego co do tych czynności, w szczególności, że może złożyć wniosek
o ustanowienie pełnomocnika z urzędu, nie prowadziło do pozbawienia skarżącego
6
możności obrony jego prawa. Możliwość skorzystanie z instytucji pełnomocnika
z urzędu jest wśród osób pozbawionych wolności powszechnie znana; sąd nie ma
obowiązku pouczać o potrzebie podjęcia czynności oczywistych i powszechnie
znanych, tym bardziej, że czynności tych za niezbędne w okolicznościach sprawy
nie musiał uznawać (postanowienie Sądu Najwyższego z dnia 23 czerwca 1981 r.
IV PZ 35/81, wyrok SN z dnia 9 lutego 2000 r. III CKN 590/98 - niepubl.).
Nietrafne są również zarzuty naruszenia prawa materialnego. Nie ma racji
skarżący twierdząc, że Sąd dokonał błędnej wykładni art. 6 w związku z art. 24 k.c.
przyjmując, że na nim spoczywał obowiązek wykazania naruszenia dóbr
osobistych. Rozpoznając sprawę o ochronę dóbr osobistych sąd musi po pierwsze
ustalić czy doszło do naruszenia dobra osobistego. Dowód, że naruszenie takie
miało miejsce, zgodnie z art. 6 k.c., obarcza powoda. Naruszeniu dobra ustawa
przypisuje bezprawność (art. 24 k.c.), bowiem cywilnoprawna ochrona dóbr
osobistych oparta jest na konstrukcji prawa podmiotowego, niemajątkowego,
o charakterze bezwzględnym (skutecznego erga omnes). Oznacza to powszechny,
obciążający wszystkie inne podmioty obowiązek nieingerencji w określoną sferę
podmiotu uprawnionego, niewkraczania w sferę jego uprawnień. Z chwilą, gdy taki
ogólny zakaz zostanie pogwałcony, miedzy osobą naruszającą zakaz a osobą
uprawnioną nawiązuje się stosunek prawny, w ramach którego uprawniony może
wystąpić z odpowiednimi roszczeniami wynikającymi z ustawy. Roszczenia są
ukształtowane jako obiektywne, całkowicie oderwane od uświadamiania sobie
przez pozwanego samego faktu naruszenia cudzego prawa. Taka konstrukcja
ochrony dóbr powoduje więc przypisanie naruszeniu dobra osobistego
bezprawności, w związku z czym na pozwanym ciąży obowiązek przeprowadzenia
dowodu braku bezprawności. Bezprawność uchyla m.in. działanie w granicach
obowiązującego porządku prawnego. Wbrew stanowisku skarżącego, nic innego
nie wynika z uzasadnienia zaskarżonego wyroku. Natomiast zagadnienie
skuteczności wykazania dowodzonych okoliczności, a więc kto i jakimi środkami
dowodowymi dowodził w procesie swoich racji, nie jest prawnomaterialnym
zagadnieniem rozkładu ciężaru dowodu; ta kwestia podlega ocenie w płaszczyźnie
przepisów procesowych. O tym, czy każda ze stron sprostała w procesie
obarczającemu ją ciężarowi dowodu decydują wyniki całego postępowania
7
dowodowego czyli treść wszystkich dowodów przeprowadzonych w sprawie
niezależnie od tego, na wniosek której ze stron dowody te zostały przeprowadzone.
Ze stanowiska skarżącego zdaje się wynikać, że fakt przebywania
w przeludnionej celi utożsamia z naruszeniem dobra osobistego. W związku z tym
należy podkreślić, że nie istnieje dobro osobiste polegające na prawie osadzonego
do przebywania w nieprzeludnionej celi, nie istnieje też samoistne dobro osobiste
w postaci prawa do godnego odbywania kary pozbawienia wolności, na co zwrócił
uwagę Sąd Najwyższy w uzasadnieniu uchwały składu siedmiu sędziów SN z dnia
18 października 2011 r. III CZP 25/11 (OSNC z 2012 r. Nr 2, poz. 5). Chronienie
tych wartości następuje w ramach ochrony dobra osobistego jakim jest godność
człowieka. W tezie powołanej uchwały Sąd Najwyższy wypowiedział pogląd, że
umieszczenie osoby pozbawionej wolności w celi o powierzchni przypadającej na
osadzonego mniejszej niż 3 m2
może stanowić wystarczającą przesłankę
stwierdzenia naruszenia jej dóbr osobistych. Teza uchwały, wskazująca na
możliwość dokonania takiej kwalifikacji oznaczonego stanu faktycznego nie
upoważnia jednak do, jak czyni to skarżący, stawianiu znaku równości pomiędzy
osadzeniem w takich warunkach a naruszeniem godności. Nie zawsze bowiem taka
sytuacja stanowi bezwzględnie i automatycznie naruszenie godności. Każda
z sytuacji podlega ocenie in concreto.
W okolicznościach sprawy niniejszej zostało ustalone, że poza
przebywaniem powoda w celach przeludnionych, pozostałe niedogodności pobytu
w zakładzie karnym nie przekraczały poziomu zwykłego, właściwego dla kary
izolacyjnej. Okoliczności sprawy podlegały zatem ocenie, czy pobyt skarżącego w
takich celach uzasadniał przyjęcie, że nastąpiło naruszenie dobra osobistego w
postaci godności, a jeśli tak, to czy naruszenie to było bezprawne. Z uzasadnienia
zaskarżonego wyroku wynika, że Sąd drugiej instancji przyjął, iż skarżący w okresie
pobytu w pozwanym Zakładzie Karnym w okresie od 13 marca 2007 r. do 20
sierpnia 2008 r. przebywał w przeludnionych celach, aczkolwiek Sąd ten zwrócił
uwagę, że powód nie przebywał w takich celach nieustannie, był bowiem również
umieszczany w celach, w których norma zaludnienia była zachowana. W
uzasadnieniu zaskarżonego wyroku Sąd Okręgowy wypowiedział pogląd, że powód
nie udowodnił naruszenia jego dóbr osobistych, a jednocześnie wywiódł, że
8
pozwany skutecznie powołał się na wyłączenie bezprawności w postaci działania w
ramach obowiązującego do dnia 6 grudnia 2009 r. porządku prawnego. Ponieważ
zagadnienie uchylenia bezprawności nie powstaje jeżeli nie dochodzi do
naruszenia dobra osobistego, zauważyć należy, że dokonaną przez Sąd Okręgowy
ocenę prawną cechuje istotna niespójność. Niespójność ta ostatecznie jednak nie
wpływa na sposób rozstrzygnięcia o skardze kasacyjnej. Biorąc pod uwagę, że
standard 3 m2
jest standardem ustalonym na najniższym poziomie, a naruszenie
takiego minimum miało miejsce właściwe w całym okresie pobytu powoda
w pozwanym Zakładzie Karnym, istniały podstawy do stwierdzenia, że pozwany
przez takie działanie, nie zapewniające humanitarnych warunków odbywania kary
pozbawienia wolności, naruszył godność powoda. Nietrafne jest jednak stanowisko
skarżącego, że odwołanie się przez Sąd do braku bezprawności działania
pozwanego nie ma znaczenia w sprawie.
W stanie prawnym obowiązującym do dnia 6 grudnia 2009 r., przepis art.
248 k.k.w. przewidywał, że w szczególnie uzasadnionych wypadkach dyrektor
zakładu karnego lub aresztu śledczego może umieścić osadzonych na czas
określony w warunkach, w których powierzchnia celi na jedna osobę wynosi mniej
niż 3 m2
. Powód przebywał w zakładzie karnym w okresie obowiązywanie tego
przepisu, a z ustaleń Sądu odwoławczego wynikało, że decyzja dyrektora Zakładu
Karnego o zagęszczeniu cel miała podstawę prawną w tym przepisie, przy czym
Sąd, oceniając okoliczności sprawy, również w aspekcie argumentów
podniesionych w uzasadnieniu wyroku Trybunału Konstytucyjnego z dnia 26 maja
2008 r. SK 25/07 (Dz. U. z 2008 r. Nr 96, poz. 620 i OTK-A Zb.Urz.2008, nr 4,
poz. 62) doszedł do przekonania, że wszystkie warunki zastosowania tego
przepisu, z uwzględnieniem rygorów przewidzianych w uzasadnieniu wyroku
Trybunału Konstytucyjnego, zostały w okolicznościach sprawy zachowane.
To ustalenie jest ustalenie faktycznym, którym Sąd Najwyższy, zgodnie z art.
39813
§ 2 k.p.c., jest związany. Tym samym więc działanie pozwanego jako
podjęte na podstawie obowiązujących przepisów było legalne, co uchyla
bezprawność i pozbawia powoda ochrony.
Nietrafnie skarżący zarzuca naruszenie art. 448 k.c. przez jego
niezastosowanie. Wskazany przepis stanowiłby uzasadnioną podstawę prawną
9
dochodzonego zadośćuczynienia, jeżeli w sprawie, po ustaleniu faktu naruszenia
dobra osobistego i stwierdzeniu, że działanie pozwanego było bezprawne, czyli po
stwierdzeniu, że istniały podstawy z art. 24 k.c. udzielenia powodowi ochrony
niemajątkowej (której udzielenia powód jednak nie domagał się), zostałoby
udowodnione, że naruszenie dobra osobistego spowodowało szkodę w postaci
uszczerbku niemajątkowego w sferze prawnej powoda. Powołany przepis przenosi
bowiem ochronę dóbr osobistych w płaszczyznę odszkodowawczą. Stąd też na
powodzie, który domaga się zadośćuczynienia, ciąży obowiązek wykazania
przesłanek tej odpowiedzialności, a więc obowiązek wykazania szkody (tu:
niemajątkowej w postaci krzywdy) przy czym, w odniesieniu do odpowiedzialności
Skarbu Państwa za szkodę wyrządzoną przez niezgodne z prawem działanie przy
wykonywaniu władzy publicznej, powód nie byłby zobowiązany do udowadniania
winy, ponieważ odpowiedzialność Skarbu Państwa w takich wypadkach oparta jest
na przesłance bezprawności (por. uchwała SN z dnia 18 października
2011 r.). Wyłączenie bezprawności działania pozwanego czyniło jednak
bezprzedmiotowym żądanie zapłaty zadośćuczynienia, niezależnie od trafności
spostrzeżenia Sądu co do nieudowodnienia szkody.
W świetle powyższego, nie znajdując podstaw do uwzględnienia skargi
kasacyjnej, Sąd Najwyższy na podstawie art. 39814
k.p.c. orzekł jak w wyroku.
O kosztach postępowania kasacyjnego w postaci kosztów zastępstwa
procesowego należnych Prokuratorii Generalnej Skarbu Państwa wykonującej
przed Sądem Najwyższym zastępstwo procesowego pozwanego Skarbu Państwa
oraz o kosztach należnych pełnomocnikowi powoda ustanowionemu z urzędu
orzeczono na podstawie art. 98 § 1 i 3 k.p.c. i na podstawie § 6 ust. 5 w związku
z § 13 ust. 4 pkt 2 rozporządzenia Ministra Sprawiedliwości z dnia 28 września
2002 r. w sprawie opłat za czynności adwokackie oraz ponoszenia przez Skarb
Państwa kosztów nieopłaconej pomocy prawnej udzielonej z urzędu (Dz. U.
Nr 163, poz. 1348 ze zm.).