Pełny tekst orzeczenia

Sygn. akt III CZP 27/13
UCHWAŁA
Dnia 27 czerwca 2013 r.
Sąd Najwyższy w składzie:
SSN Anna Owczarek (przewodniczący, sprawozdawca)
SSN Krzysztof Pietrzykowski
SSN Agnieszka Piotrowska
w sprawie ze skargi A. D.
przy uczestnictwie H. D., Skarbu Państwa - Prezydenta Miasta T., Gminy Miasta T.
i Prokuratora Prokuratury Rejonowej w T.
o wznowienie postępowania w sprawie […]
po rozstrzygnięciu w Izbie Cywilnej na posiedzeniu jawnym
w dniu 27 czerwca 2013 r.,
zagadnienia prawnego przedstawionego
przez Sąd Okręgowy w T.
postanowieniem z dnia 18 grudnia 2012 r.,
"Czy zasada formalnej jawności ksiąg wieczystych, wyrażona
w art. 2 u.k.w.h. wraz ze stwierdzeniem, że nie można zasłaniać się
nieznajomością wpisów w księdze wieczystej ani wniosków, o których
uczyniono w niej wzmiankę, daje podstawę do skutecznego zarzutu
dowiedzenia się o wyroku (postanowieniu) w rozumieniu art. 407 § 1
k.p.c. wobec strony, wnoszącej skargę o wznowienie postępowania,
opartą na podstawie z art. 524 § 2 k.p.c., w sytuacji, gdy wyrok ten
(postanowienie) został ujawniony w dziale II-im księgi wieczystej,
jako podstawa wpisu nowego właściciela nieruchomości?"
podjął uchwałę:
2
Termin do wniesienia skargi o wznowienie postępowania
w sprawie o stwierdzenie nabycia przez Skarb Państwa tytułu
własności nieruchomości opuszczonej na podstawie dekretu
z dnia 8 marca 1946 r. o majątkach opuszczonych
i poniemieckich (Dz. U. Nr 13, poz. 87) nie rozpoczyna biegu
w dniu dokonania wpisu prawa własności Skarbu Państwa na
podstawie wskazanego orzeczenia sądu lub wzmianki o wniosku
o jego dokonanie w księdze wieczystej.
Uzasadnienie
3
A. D. - jako następczyni prawna He. (H.) D. w dniu 7 maja 2010 r. złożyła
skargę o wznowienie postępowania w sprawie z wniosku Skarbu Państwa z
udziałem B. D., zakończonej postanowieniem Sądu Rejonowego w T. z dnia 16
września 1985 r., sygn. akt …871/85, którym (1) dokonano podziału nieruchomości
położonej w T., objętej księgą wieczystą Lwh […] gm. kat. Z. w części dotyczącej
działki nr 15/15 na działki nr 15/16 i nr 15/17 oraz (2) stwierdzono, że Skarb
Państwa nabył prawo własności zabudowanych nieruchomości stanowiących
działki nr 15/14 o powierzchni 0.0350 ha oraz nr 15/17 o powierzchni 0.2646 ha
przez przemilczenie na podstawie dekretu z dnia 8 marca 1946 r. o majątkach
opuszczonych i poniemieckich (Dz. U. 1946 r., Nr 13, poz. 87 ze zm.). Skarżąca
podniosła, że o wydaniu powyższego postanowienia dowiedziała się w dniu 8
lutego 2010 r., postępowanie przeprowadzono z udziałem kuratora ustanowionego
dla nieżyjącej B. D., zamiast jej spadkobiercy He. (H.) D., przy czym orzeczenie
naruszyło prawa b. właściciela, gdyż nieruchomość nie była opuszczona w związku
z wojną rozpoczętą dnia 1 września 1939 r. w rozumieniu przepisów wskazanego
dekretu.
Sąd Rejonowy w T. postanowieniem z dnia 29 maja 2012 r. wznowił
postępowanie w sprawie zakończonej postanowieniem Sądu Rejonowego w T. z
dnia 16 września 1985 r., zmienił powyższe postanowienie przez oddalenie
wniosku Skarbu Państwa – Urzędu Miejskiego w T. o stwierdzenie, że Skarb
Państwa nabył prawo własności nieruchomości, stanowiących działki nr 15/14 oraz
nr 15/17, objętej księgą wieczystą Lwh […] gm. kat. Z., orzekł o kosztach
postępowania.
Sąd ustalił, że b. Sąd Grodzki w T. postanowieniem z dnia 21 czerwca 1945
r. sygn. akt …8/45 wprowadził B. G. w posiadanie majątku, obejmującego m.in.
przedmiotową nieruchomość, po jej dziadku I. G. W księdze wieczystej Lwh […]
gm. kat. Z. w 1945r. ujawniono prawo własności B. G. jako spadkobierczyni I. G., a
w 1972 r. zmianę jej nazwiska na D. Po wyjeździe B. G. za granicę zarząd jej
majątkiem sprawowali pełnomocnicy H. P. i J. P. W 1966 r. Okręgowa Dyrekcja
Inwestycji Miejskich w T. na podstawie ustawy z dnia 12 marca 1958r. o zasadach
4
i trybie wywłaszczania nieruchomości wezwała B. D. do sprzedaży części
nieruchomości objętej wskazaną księgą wieczystą, a wobec nie dojścia do
porozumienia co do ceny, Prezydium Wojewódzkiej Rady Narodowej w K. w dniu
2 listopada 1966 r. wydało orzeczenie o jej wywłaszczeniu z przeznaczeniem na
budowę hali sportowej. Korespondencję w toku tego postępowania kierowano do B.
D. pod jej adresem w M. (Australia). B. D. zmarła w dniu 3 maja 1973 r., jej
spadkobiercą jest mąż He. (H.) D.
Sąd Rejonowy w T. w sprawie wszczętej na wniosek Skarbu Państwa z
udziałem B. D., oznaczonej jako osoba nieznana z miejsca pobytu
i reprezentowanej przez kuratora, postanowieniem z dnia 16 września 1985 r.,
sygn. akt …871/85 (1) dokonał podziału nieruchomości położonej w T., objętej
księgą wieczystą Lwh […] gm. kat. Z. w części dotyczącej działki nr 15/15 na
działki nr 15/16 i nr 15/17 oraz (2) stwierdził, że Skarb Państwa nabył prawo
własności zabudowanych nieruchomości stanowiących działki nr 15/14
o powierzchni 0.0350 ha oraz nr 15/17 o powierzchni 0.2646 ha przez
przemilczenie na podstawie dekretu z dnia 8 marca 1946 r. o majątkach
opuszczonych i poniemieckich (Dz. U. 1946 r., Nr 13, poz. 87). Do wniosku nie
została dołączona informacja z Centralnego Biura Adresowego dotycząca nie
ustalenia adresu właścicielki. He. (H.) D. i A. D., stale zamieszkujący w Australii, w
lutym 1993r. byli w T. i oglądali nieruchomości stanowiące spadek po B. D.
Dowiedzieli się wówczas, że sporna nieruchomość jest w posiadaniu miasta T., a w
dawnym budynku mieszkalnym znajduje się Urząd Stanu Cywilnego. He. (H.) D.
umową darowizny z dnia 28 stycznia 2010r. zbył spadek po Bl. D. na rzecz ich
córki A. D., która ustanowiła w Polsce pełnomocnika w osobie adwokata.
Wyznaczony przez niego aplikant w dniu 8 lutego 2010r., przeglądając księgę
wieczystą Lwh […] gm. Kat Z., dowiedział się o wydaniu postanowienia z dnia 16
września 1985 r., sygn. akt …871/85 i uzyskał wgląd w akta sprawy, co potwierdza
dokument w postaci wniosku o wyrażenie zgody o udostępnienie akt i sporządzenie
ich fotokopii. Zdaniem Sądu pierwszej instancji został zachowany trzymiesięczny
termin do wniesienia skargi o wznowienie postępowania (art. 407 § 1 k.p.c.). Sąd
uznał, że zostały spełnione przesłanki wznowienia określone w art. 524 § 2 k.p.c.,
gdyż He. (H.) D. nie był uczestnikiem postępowania, nie miał możliwości działania i
5
wzięcia w nim udziału na skutek naruszenia obowiązujących wówczas przepisów, w
tym dotyczących ustanawiania kuratora dla osób nieznanych z miejsca pobytu.
Zaskarżone postanowienie naruszyło ponadto jego prawa, gdyż Sąd Rejonowy nie
przeprowadził żadnego postępowania dowodowego mającego na celu ustalenie,
czy zostały spełnione przesłanki do stwierdzenia nabycia własności nieruchomości
w drodze przemilczenia. Wskazał, że na powyższe okoliczności może powoływać
się jego następca z tytułu umowy o zbycie spadku, skutkującej sukcesją generalną
i powodującej wstąpienie we wszystkie uprawnienia zbywcy, które nabył on
wskutek bycia spadkobiercą, włącznie z możliwością żądania wznowienia
postępowania.
Sąd Okręgowy w T., rozpoznając sprawę na skutek apelacji uczestników
postępowania Skarbu Państwa – Prezydenta Miasta T. i Gminy Miasta T., dopuścił
z urzędu dowód z dokumentów, zgromadzonych w aktach ksiąg wieczystych, w
części dotyczącej ujawnienia stwierdzenia nabycia przez Skarb Państwa prawa
własności nieruchomości przez przemilczenie. Na ich podstawie ustalił, że w dniu
25 lipca 1986 r. wpłynął wniosek Skarbu Państwa o dokonanie wpisu prawa
własności w księdze wieczystej Lwh […] gm. Kat Z., w której dokonano wpisu
wzmianki o numerze wniosku (…4862/86). Postanowieniem notariusza z dnia 4
marca 1987 r. odłączono z księgi gruntowej Lwh […] działki nr 15/14 i nr 15/17,
założono księgę wieczystą Kw nr 50670 (obecny numer po migracji 50670/8),
dokonano w niej wpisu prawa własności Skarbu Państwa, jednocześnie w łamie 5
dotyczącym podstawy wpisu ujawniono numer i datę wniosku, wskazane
postanowienie Sądu Rejonowego w T. oznaczone datą i sygnaturą akt.
Zawiadomienie o dokonaniu wpisu doręczono jedynie Wydziałowi Geodezji
i Gospodarki Gruntami. W 1992r. w dziale II księgi wieczystej Kw 50670 wpisano
Gminę Miasta T. jako właściciela na podstawie komunalizacji.
W oparciu o wyniki tak uzupełnionego postępowania dowodowego Sąd
odwoławczy powziął wątpliwość, której dał wyraz w przedstawionym Sądowi
Najwyższemu zapytaniu prawnym. Odwołując się do orzecznictwa Sądu
Najwyższego wskazał, że przez „dowiedzenie się o wyroku” w rozumieniu art. 407
§ 1 k.c. należy rozumieć pozytywną wiedzę i chwilę, w której skarżący faktycznie
zapoznał się z orzeczeniem. Sąd przyznał, że zebrany w sprawie materiał nie
6
pozwalał na ustalenie faktu wcześniejszego, jak w dacie 8 lutego 2010 r.,
dowiedzenia się przez skarżącą (ewentualnie H. D.) o postanowieniu Sądu
Rejonowego w T. z dnia 16 września 1985r., sygn. akt …871/85, co najwyżej
istniała taka możliwość. Zdaniem Sądu od dnia 4 marca 1987 r. w księdze
wieczystej Kw nr 50670 figurował jednak wpis nowego właściciela, a „zapoznanie
się z treścią tego wpisu dawało również informacje o wydaniu tego postanowienia
w zakresie daty jego wydania, sygnatury sprawy i Sądu orzekającego w tej
sprawie, a nawet o jego treści”, gdyż wynikało z niego jednoznacznie, że
orzeczenie to doprowadziło do utraty prawa własności przedmiotowej
nieruchomości przez B. D. na rzecz Skarbu Państwa. Do treści księgi wieczystej
Kw nr 50670 łatwo zaś można było dotrzeć na podstawie wglądu do księgi
gruntowej Lwh […], w której figurowały adnotacje dotyczące numeru wniosku.
Sąd powołał się na art. 2 ustawy z dnia 6 lipca 1982 r. o księgach
wieczystych i hipotece (tekst jedn. Dz. U. z 2001 r., Nr 124, poz. 1361 ze zm., dalej
także jako: u.k.w.h.) stanowiący, że księgi wieczyste są jawne i nie można
zasłaniać się nieznajomością wpisów w księdze wieczystej ani wniosków, o których
uczyniono w niej wzmiankę. Wskazał, że przepis ten wyraża zasadę formalnej
jawności ksiąg wieczystych, jego podstawową funkcją jest ujawnienie stanu
prawnego nieruchomości, którego ustalenie jest zgodnie z art. 1 jurydyczną funkcją
ksiąg wieczystych. Ustalenie stanu prawnego nieruchomości następuje przez
zastosowanie instrumentu wpisu (intabulacji), a nie tylko rejestracji dokumentów lub
ich przepisywania. Stwierdził, że zasada jawności formalnej nie ogranicza się tylko
do swobodnego dostępu do treści księgi wieczystej i jej akt, gdyż wskazana reguła
jest jej skutkiem. Uznał, że powstała wątpliwość co do relacji między normą zawartą
w art. 2 u.k.w.h. a regulacją art. 407 § 1 k.p.c. dotyczącą terminu złożenia skargi
o wznowienie postępowania, gdy podstawą wznowienia jest pozbawienie strony
możności działania w rozumieniu art. 524 § 2 k.p.c., czyli niezawinione nie
uczestniczenie zainteresowanego w postępowaniu. Z konwencji językowej art. 2
u.k.w.h. nie wynikają, jego zdaniem, żadne ograniczenia zastosowania, co
oznacza że pod względem podmiotowym „nie można” należy rozumieć jako ”nikt
nie może zasłaniać się nieznajomością wpisów ani wniosków znajdujących się
7
w księdze”, a pod względem przedmiotowym, że ”nieznajomością treści wpisu nie
można się zasłaniać w każdej sytuacji o znaczeniu prawnym”.
Zdaniem Sądu Okręgowego za stanowiskiem, że jednocześnie
z dokonaniem przedmiotowego wpisu rozpoczął także bieg termin z art. 407 § 1
k.p.c. do złożenia skargi o wznowienie postępowania przemawia literalne brzmienie
przepisu i społeczno-gospodarcza funkcja ksiąg wieczystych. Sąd zwrócił uwagę,
że skoro prawa rzeczowe są prawami bezwzględnymi, to powinny być jawne, czyli
widoczne dla tych względem których są one skuteczne, co osiąga się przez wpis do
ksiąg wieczystych. Wywieść stąd można wniosek, że nieznajomość wpisów
w księdze wieczystej szkodzi w każdych okolicznościach na wzór zasady
ignorantia iuris nocet, gdyż jeżeli ustawodawca stymuluje proces ujawniania
w księgach stanu prawnego nieruchomości i rezerwuje wszelkie możliwe
instrumenty jawności formalnej ksiąg wieczystych, to nie toleruje zaniedbań ze
strony osób zainteresowanych. Sąd wskazał, że przejawem takiej stymulacji jest
proces przenoszenia treści ksiąg wieczystych do systemu informatycznego, którego
przyczyną jest dążenie do usprawnienia funkcji ksiąg wieczystych. Rygoryzm
omawianej normy i dostępność ksiąg wieczystych sankcjonuje zaniedbania
występujące po stronie osób legitymowanych do wglądu do takich ksiąg. W dalszej
kolejności Sąd odwołał się do postulatu stabilności orzeczeń sądowych, jako
rzutującego na bezpieczeństwo prawne, dla którego zbyt otwarta skarga
o wznowienie postępowania stanowi pewne niebezpieczeństwo, zwłaszcza na
gruncie art. 524 § 2 k.p.c. otwierającego możliwość zaskarżenia prawomocnego
orzeczenia co do istoty sprawy w zasadzie bez ograniczeń czasowych.
Dla uzasadnienia stanowiska przeciwnego Sąd odwołał się do wąskiej
interpretacji omawianej normy przemawiającej za przyjęciem, że zasada jawności
ma zastosowanie tylko w zakresie obrotu cywilnoprawnego, co powodowałoby,
że skutki nieznajomości wpisów w księdze wieczystej oraz wniosków, których
uczyniono w niej wzmiankę, byłyby ograniczone do relacji zbywca – nabywca
nieruchomości. Orzeczenie sądowe wydane w postępowaniu, którego dotyczy
skarga o wznowienie, nie mieści się w zakresie takich relacji, choć czasem może
być ich konsekwencją. Za takim rozumieniem przemawiają także względy natury
systemowej, wynikające z faktu umieszczenia art. 2 w ustawie o księgach
8
wieczystych i hipotece. Zakładając racjonalne działanie ustawodawcy należy
przyjąć, że konsekwencje zasady jawności ograniczone są do stosunków w niej
uregulowanych, o czym może świadczyć art. 8 u.k.w.h. stanowiący, że wzmianka
o wniosku wyłącza rękojmię wiary publicznej ksiąg wieczystych, która chroni
nabywcę działającego w zaufaniu do wpisu w księdze wieczystej. Odnoszenie
omawianej zasady do innych relacji należałoby uznać wtedy za nadmierną
i nieuzasadnioną ochronę interesu prawnego właściciela nieruchomości.
Konkludując Sąd Okręgowy stwierdził, że w przedstawionym układzie
językowym, funkcjonalno-celowościowym i systemowym istnieją dwa sposoby
odczytania znaczenia zasady jawności, zakodowanego w omawianym przepisie,
przy czym nie było dotąd w literaturze i orzecznictwie próby rozwiązania tego
dylematu, zwłaszcza w kontekście biegu terminu do wniesienia skargi o wznowienie
postępowania. Sąd opowiedział się za pierwszym z prezentowanych poglądów.
Powołał się na wykładnię językową, którą – jego zdaniem – potwierdza wykładnia
celowościowa i funkcjonalna. Przyjęcie, że konstrukcja normatywna art. 2 u.k.w.h.
obejmuje tylko relacje wynikające z wykładni systemowej osłabiałoby znacząco
wymowę wpisów dokonywanych do ksiąg wieczystych i ich społeczną rolę. Skoro
księgi wieczyste ujawniają stan prawny, wynikający nie tylko z czynności prawnych
ale i różnych zdarzeń prawnych, to zasada jawności powinna wywoływać
konsekwencje w odniesieniu do wszystkich sytuacji, a nie tylko wynikających
z wąsko pojmowanego obrotu prawnego. Ochrona uprawnionego zawsze w jakimś
stopniu zależy od jego zachowania ocenianego w aspekcie dbałości o własne
interesy. Skoro jednym ze sposobów „dowiedzenia się” o orzeczeniu jest wgląd do
księgi wieczystej, uzasadniony zwłaszcza gdy zachodzi rozbieżność między
stanem prawnym znanym zainteresowanemu a posiadaniem, to zaniedbanie tego
sposobu winno też skutkować nieskutecznością powoływania się na nieznajomość
poczynionych tam wpisów i wzmianek o złożonych wnioskach. Ta droga jest
preferowana przez ustawodawcę w znaczeniu systemowym (domniemania prawne
związane z wpisami do ksiąg wieczystych) i w znaczeniu technicznym (migracje
ksiąg do systemu informatycznego). Sąd stwierdził także, że w obowiązującym
porządku prawnym, przy rozbudowanej ochronie własności pozwalającym na jej
skuteczne egzekwowanie, szersze rozumienie zasady jawności należy uznać za
9
zgodne z zasadą proporcjonalności, która od 1997 r. w prawie polskim uzyskała
wymiar konstytucyjny (art. 31 ust. 3 Konstytucji RP).
Skarżąca A. D. wniosła o udzielenie odpowiedzi o treści „Wyrażona w art. 2
ustawy o księgach wieczystych i hipotece zasada materialnej jawności ksiąg
wieczystych ma zastosowanie wyłącznie do oceny czynności prawnych mających
za przedmiot prawa ujawnione w księdze wieczystej, natomiast nie daje podstawy
do stawiania zarzutu skutecznego dowiedzenia się o treści wpisu lub orzeczeniu
stanowiącym podstawę jego uskutecznienia, dla potrzeb określenia skutków
prawnych nie związanych z czynnościami prawnymi, mających za przedmiot prawa
ujawnione w księdze, a w szczególności nie daje podstaw do stawiania zarzutu
„dowiedzenia się” o orzeczeniu stanowiącym podstawę wpisu w rozumieniu art.
407 § 1 k.p.c.”, ewentualnie o odmowę podjęcia uchwały.
Skarb Państwa, reprezentowany przez Prokuratorię Generalną Skarbu
Państwa, wniósł o podjęcie uchwały o treści „Ujawnienie w księdze wieczystej
wpisu nowego właściciela wraz z orzeczeniem stwierdzającym nabycie prawa
własności może rozpoczynać bieg terminu do wniesienia opartej na art. 524 § 2
k.p.c. skargi o wznowienie postępowania, zakończonego tym orzeczeniem”.
Prokurator Prokuratury Generalnej wniósł o odmowę podjęcia uchwały,
ewentualnie o udzielenie odpowiedzi negatywnej.
Sąd Najwyższy zważył:
Art. 390 § 1 k.p.c. stanowi, że jeżeli przy rozpoznawaniu apelacji powstanie
zagadnienie prawne budzące poważne wątpliwości, sąd może przedstawić to
zagadnienie do rozstrzygnięcia Sądowi Najwyższemu. Rozstrzyganie zagadnień
prawnych przez Sąd Najwyższy pełni dwie zasadnicze funkcje: z jednej strony służy
realizacji nadzoru judykacyjnego nad sądami powszechnymi, z drugiej umożliwia
usuwanie poważnych wątpliwości jurydycznych już w trakcie postępowania
odwoławczego. Zgodnie z utrwalonym orzecznictwem przedstawione zagadnienie
może obejmować zarówno kwestie merytoryczne, jak i formalno-prawne, ale muszą
być one relewantne dla orzekania w sprawie, na tle której zostało sformułowane.
Szczególny charakter uchwał podejmowanych na podstawie powołanego przepisu,
jako prowadzących do ograniczenia niezawisłości sądu meriti przy rozstrzyganiu
10
danej sprawy, wymaga dokonywania ścisłej wykładni art. 390 § 1 k.p.c. Nie jest
rzeczą Sądu Najwyższego w sprawach, w których nie rozstrzyga abstrakcyjnych
zagadnień prawnych, podejmowanie rozważań dogmatycznych, mających jedynie
pośrednie znaczenie dla istoty przedstawionego zagadnienia ani wychodzenie poza
jego ramy przedmiotowe. Sąd Najwyższy – mając na względzie, że wątpliwości
Sądu Okręgowego powstały w oznaczonym stanie faktycznym i prawnym,
postępowanie ze skargi o wznowienie postępowania, oparte na art. 524 § 2 k.p.c.,
cechuje się znaczącymi odmiennościami (m.in. co do legitymacji osoby nie będącej
uczestnikiem postępowania) oraz że w postępowaniu wieczystoksięgowym
zachodzą istotne różnice dotyczące podstaw wpisów (akty notarialne, orzeczenia
sądowe, decyzje administracyjne, dokumenty bankowe, inne dokumenty), miejsc
ich dokonywania i treści oraz charakteru (deklaratywne, konstytutywne),
odnoszenie do których wymagałoby znaczącego poszerzenia wywodu – uznał, że
jego orzeczenie nie powinno wykraczać poza granice problemu występującego
w sprawie w związku z rozpoznawana apelacją. Z tych przyczyn wywody dotyczące
wznowienia postępowania oraz ksiąg wieczystych, w tym zasady ich jawności,
zostaną ograniczone do potrzeb wyznaczonych okolicznościami sprawy, tj. relacji
między przepisami kodeksu postępowania cywilnego - regulującymi bieg terminów
do złożenia skargi o wznowienie postępowania przeprowadzonego w trybie
nieprocesowym (art. 407 § 1 w zw. z art. 13 § 2 k.p.c.), gdy podstawą wznowienia
w sprawie, w której materialno-prawną podstawą orzeczenia o nabyciu przez Skarb
Państwa poprzez przedawnienie (zasiedzenie) tytułu własności nieruchomości był
art. 34 ust. 1 dekretu z dnia 8 marca 1946 r. o majątkach opuszczonych
i poniemieckich (Dz. U. 1946 r., Nr 13, poz. 87 ze zm.), jest naruszenie praw
zainteresowanego, nie będącego uczestnikiem postępowania (art. 524 § 2 k.p.c.) –
a przepisami ustawy z dnia 6 lipca 1982 r. o księgach wieczystych i hipotece
dotyczącymi następstw ujawnienia w księdze wieczystej wpisu lub wzmianki
o wniosku o jego dokonanie opartego na wskazanym orzeczeniu sądowym.
Zbędne jest zatem odniesienie się przez Sąd Najwyższy do następstw
wydania postanowienia w sprawie zakończonej postanowieniem Sądu Rejonowego
w T. z dnia 16 września 1985 r., sygn. akt …871/85 w trybie nieprocesowym już po
uchyleniu z dniem 1 sierpnia 1985 roku cyt. dekretu przez art. 100 pkt 1 ustawy z
11
dnia 29 kwietnia 1985 roku o gospodarce gruntami i wywłaszczeniu nieruchomości
(Dz. U. Nr 22, poz. 99), czego skutkiem była możliwość potwierdzania tego,
pozostającego w mocy, prawa jedynie orzeczeniem ustalającym wydanym na
podstawie art.189 k.p.c. (por. uchwała Sądu Najwyższego z dnia 25 lutego 1987 r.,
III CZP 2/87, OSNC 1988, nr 4, poz. 46, postanowienie Sądu Najwyższego z dnia
13 czerwca 1995 r., II CRN 52/95, niepubl., wyrok Sądu Najwyższego z dnia 8
kwietnia 1999 r., II CKN 244/98, niepubl., wyrok Sądu Najwyższego z dnia 20
kwietnia 2004 r., V CK 498/03, niepubl.). Ten stan prawny uległ zmianie dopiero z
dniem 19 listopada 2007 r., kiedy weszła w życie ustawa z dnia 7 września 2007 r.
o ujawnieniu w księgach wieczystych prawa własności nieruchomości Skarbu
Państwa oraz jednostek samorządu terytorialnego (Dz. U. Nr 191 poz. 1365 ze
zm.), nakazująca - w sprawach, w których podstawę wpisu własności Skarbu
Państwa w księgach wieczystych, zgodnie przepisami odrębnymi, stanowi
postanowienie sądu stwierdzające nabycie własności nieruchomości z mocy prawa
- złożenie przez oznaczone organy wniosków do właściwych sądów o stwierdzenie
nabycia własności nieruchomości (art. 3). Uwadze sądu odwoławczego uszedł
także fakt nieprawomocności postanowienia notariusza z dnia 4 marca 1987r.,
którym odłączono z księgi gruntowej Lwh […] działki nr 15/14 i nr 15/17, założono
księgę wieczystą Kw nr 50670 i dokonano w niej wpisu prawa własności Skarbu
Państwa z jednoczesnym ujawnieniem jego podstawy. Zgodnie z art. 51 u.k.w.h.
(od dnia 6 lutego 2005 r. następnie odpowiednio art. 62610
k.p.c.) zawiadomienie o
dokonanym wpisie kierowane m.in. do osób, których prawa zostały wpisem
dotknięte, polega nie na doręczeniu odpisu orzeczenia, tylko informacji,
zawierającej istotną treść wpisu bez wskazywania jego formalnej i materialnej
podstawy oraz bez uzasadnienia. Doręczenie zawiadomienia otwiera termin
zaskarżenia orzeczenia (wpisu). Niemniej wadliwość powyższa nie uzasadnia
odmowy podjęcia uchwały przez Sąd Najwyższy. W ówcześnie obowiązującym
stanie prawnym w postępowaniu o wpis w księdze wieczystej orzeczeniem był
również wpis (art. 49 u.k.w.h.), odpowiednik tej normy, po zmianach
wprowadzonych ustawą z dnia 11 maja 2001 r. o zmianie ustawy o księgach
wieczystych i hipotece, ustawy – kodeks postępowania cywilnego, ustawy o
kosztach sądowych w sprawach cywilnych oraz ustawy – prawo o notariacie (Dz.
12
U. Nr 63, poz. 635) także stanowi, że w postępowaniu wieczystoksięgowym wpis w
księdze wieczystej jest orzeczeniem. Oznacza to, że wpis, w sensie technicznym
obejmujący zapis o określonej treści, dokonywany jest w księdze wieczystej mimo
braku prawomocności. Zgodnie z art. 56 u.k.w.h., w brzmieniu obowiązującym
w dacie wydawania wskazanego orzeczenia, państwowe biuro notarialne
niezwłocznie po wniesieniu rewizji dokonywało z urzędu wpisu wzmianki o rewizji,
co skutkowało brakiem rękojmi wiary publicznej ksiąg wieczystych, analogiczną
czynność obejmującą wpis wzmianki o apelacji z tym samym skutkiem podejmuje
obecnie sąd na podstawie art. 62611
§ 1 k.p.c. Konsekwentnie i skoro ograniczony
zakres kognicji sądu wieczysto-księgowego, dopuszczając jedynie badanie treści,
formy i faktu prawomocności (uchylony art. 46 ust. 1 u.k.w.h., art. 6268
§ 2 k.p.c.),
uniemożliwiał zarówno uprzednio jak i obecnie merytoryczną ocenę orzeczenia
sądowego przedstawianego jako dokument mający stanowić podstawę wpisu, to
brak przeszkód dla równoległego z tym postępowaniem prowadzenia postępowania
ze skargi o wznowienie, zmierzającego do wzruszenia orzeczenia stanowiącego
podstawę nieprawomocnego wpisu. Brak prawomocności orzeczenia (wpisu) ma
jednak znaczenie dla powództwa o usunięcie niezgodności między stanem
prawnym nieruchomości ujawnionym w księdze wieczystej a rzeczywistym stanem
prawnym opartego na art. 10 ust. 1 u.k.w.h. (por. uchwałę Sądu Najwyższego z
dnia 28 kwietnia 1994 r., III CZP 43/94, wyroki Sądu Najwyższego z dnia 27 marca
2001 r., IV CKN 282/00, niepubl., z dnia 13 kwietnia 2007 r., I CSK 479/06,
odmiennie i trafnie wyrok Sądu Najwyższego z dnia 29 kwietnia 2010 r., IV CSK
459/09, niepubl.).
Zastrzec ponadto należy, że relewantny przepis prawny tj. art. 407 § 1 k.p.c.
uległ zmianie w części wyznaczającej zakończenie biegu terminu do wniesienia
skargi o wznowienie. W stanie prawnym obowiązującym w dacie uprawomocnienia
się postanowienia Sądu Rejonowego w T. z dnia 16 września 1985 r., sygn. akt
…871/85, termin ten wynosił jeden miesiąc, a od 1 lipca 1996 r. uległ on wydłużeniu
do trzech miesięcy (ustawa z dnia 1 marca 1996r.o zmianie Kodeksu postępowania
cywilnego, rozporządzeń Prezydenta Rzeczypospolitej Polskiej – Prawo
upadłościowe i prawo o postępowaniu układowym, Kodeksu postępowania
administracyjnego, ustawy o kosztach sądowych w sprawach cywilnych oraz
13
niektórych innych ustaw – Dz. U. Nr 43, poz. 189 ze zm.). W braku odmiennych
przepisów międzyczasowych i przy zastosowaniu zasady bezzwłocznego działania
ustawy nowej (art. XV § 1 p.w.k.p.c.) ma on zastosowanie w sprawie, w której
termin miesięczny liczony od dnia dowiedzenia się o orzeczeniu nie upłynął przed
wskazanym dniem 1 lipca 1996 r. Ten ustawowy termin ma charakter względny
i liczony jest od określonego w nim zdarzenia (termin a quo), przy czym jego
rozpoczęcie wyznacza stan wiedzy podmiotu wnoszącego skargę (a tempore
scientiae). Zważywszy na treść art. 524 § 2 k.p.c., odwołującego się do przepisów
o pozbawieniu możności działania, przyjąć należy, że termin zaczyna bieg od dnia,
w którym o postanowieniu dowiedziała się strona, jej organ lub przedstawiciel
ustawowy. Judykatura w zakresie wykładni pojęcia „dowiedziała się o wyroku
(postanowieniu)” jest zgodna co do tego, że chodzi o faktyczne powzięcie
wiadomości oraz że nie jest wystarczające i istotne w jakiej chwili było to możliwe,
powinno nastąpić lub mogło nastąpić przy zachowaniu należytej staranności (por.
orzeczenie Sądu Najwyższego z dnia 10 czerwca 1937 r., C II 632/37, PPC 1937,
nr 22-23, postanowienie Sądu Najwyższego z dnia 25 października 1995 r. III CRN
41/95, niepubl., postanowienia Sądu Najwyższego z dnia 12 kwietnia 2000 r.,
IV CKN 2/00, OSNC 2000, nr 10, poz. 192, z dnia 18 lutego 2004 r., V CZ 3/04,
niepubl, z dnia 6 stycznia 2006 r., III PZ 12/05, OSNP 2006, nr 23-24, poz. 362,
z dnia 9 listopada 2006 r., IV CZ 84/06, niepubl., z dnia 25 kwietnia 2007 r., IV CZ
14/07, niepubl.).
Odnośnie do kwestii, czy wystarczające jest powzięcie wiedzy o fakcie
wydania orzeczenia czy musi ona objąć jego treść, stanowisko przedstawicieli
doktryny jest rozbieżne, natomiast orzecznictwo opowiada się za drugim z nich
(por. orzeczenie Sądu Najwyższego z dnia 26 kwietnia 1938 r., C I 2798/37, OSP
1938, t. XVII, poz. 461, postanowienia Sądu Najwyższego z dnia 5 listopada
1998 r., III AO 58/98, niepubl., z dnia 19 sierpnia 2009r., III CZ 33/09, niepubl.).
Sąd Najwyższy o obecnym składzie uznaje, że wiedza skarżącego powinna być
wystarczająco pewna i pełna co do zakresu podmiotowego i przedmiotowego
rozstrzygnięcia, co oznacza konieczność uzyskania przez stronę (jej organ lub
przedstawiciela ustawowego) informacji o treści orzeczenia. Nie ulega wątpliwości,
że źródłem wiedzy może być nie tylko bezpośrednie zapoznanie się z sentencją,
14
ale także z dostatecznie sprecyzowanymi danymi, wskazującymi, bez konieczności
podejmowania dalszych czynności, co najmniej powołaną treść rozstrzygnięcia oraz
dane umożliwiające identyfikację postępowania, w którym ono zapadło. Takich
wymogów z oczywistych względów nie spełnia wzmianka o wniosku, której treść
ogranicza się do wskazania kolejnego numeru wniosku w dzienniku ksiąg
wieczystych z dodaniem dwóch końcowych cyfr danego roku (uchylony art. 45
u.k.w.h., art. 6267
§ 2 u.k.w.h.). Rozważenia wymaga zatem jedynie, czy podstawą
dowiedzenia się może być treść i jawność wpisu prawa, dokonanego w księdze
wieczystej na podstawie orzeczenia sądowego.
Nie wymaga szerszego uzasadnienia twierdzenie, że nabycie przez Skarb
Państwa na podstawie art. 34 ust. 1 dekretu z dnia 8 marca 1946r.o majątkach
opuszczonych i poniemieckich (Dz. U. 1946 r., Nr 13, poz. 87 ze zm.) tytułu
własności nieruchomości, uznanej za majątek opuszczony, poprzez tzw.
przemilczenie następuje ex lege i w sposób pierwotny na skutek niewykonywania
swego prawa przez uprawnionego przez okres określony w ustawie (por. uchwała
Sądu Najwyższego z dnia 24 maja – 26 października 1956 r., I CO 9/56, OSN
1957, nr 1, poz.1, postanowienie Sądu Najwyższego z dnia 12 marca 1963 r., I CR
97/61, OSNCP 1964, nr 3, poz. 54). Skarb Państwa nie musi być zatem w ogóle
posiadaczem nieruchomości, uzewnętrzniać faktu opuszczenia objęciem w zarząd,
użytkowanie lub administrację, ujawniać jej w rejestrze majątków opuszczonych.
Nabycie może dotyczyć nieruchomości przez nikogo nie objętej lub będącej
w posiadaniu osób trzecich. Orzeczenie ma charakter deklaratywny, a jego treść
obejmuje stwierdzenie przejścia prawa własności z określoną datą. Może ono
stanowić podstawę wpisu w dziale drugim księgi wieczystej zmiany osoby
właściciela, z czym łączą się proceduralne wymogi dokonania w dacie złożenia
wniosku wpisu wzmianki o nim, a łącznie z wpisem (tu: także o charakterze
deklaratywnym) powołania jego podstawy (w odniesieniu do orzeczenia sądowego
ograniczającego się do wskazania sądu, daty i sygnatury akt). Co do zasady każdy
wpis w dziale drugim księgi wieczystej dokonywany na podstawie dokumentu
w postaci orzeczenia sądowego ujawnia nowy stan prawny dotyczący podmiotu
prawa własności, ale nie obejmując podstawy prawnej takiej zmiany (przemilczenie,
zasiedzenie, uwłaszczenie, nacjonalizacja, czynność prawna dochodząca do
15
skutku poprzez stwierdzenie obowiązku złożenia oznaczonego oświadczenia woli,
ustalenie prawa lub stosunku prawnego, następstwa prawne mortis causa),
oznaczenia przedmiotu sprawy ani stron postępowania, w którym ono zapadło,
uniemożliwia powzięcie wiedzy co do tych okoliczności. Można zatem uznać,
że wskazany wpis jest jednym ze sposobów wykonywania orzeczeń sądowych, ale
ujawnia ich treść tylko pośrednio i w niepełnym zakresie. Dokumenty stanowiące
podstawę wpisu, w tym odpisy orzeczeń sądowych są natomiast składane
i przechowywane w aktach księgi wieczystej. Dostępność do tych akt w dacie
wpisu Skarbu Państwa była nieograniczona, bowiem § 1 rozporządzenia Ministra
Sprawiedliwości z dnia 21 marca 1983 r. w sprawie wykonania przepisów ustawy
o księgach wieczystych i hipotece (Dz. U. Nr 19, poz. 84) stanowił, że akta księgi
wieczystej w dacie dokonywania wpisu może przeglądać każdy pod nadzorem
pracownika państwowego biura notarialnego. Ten stan prawny uległ zmianie od
dnia 21 kwietnia 1992 r. Z aktami księgi wieczystej może odtąd zapoznać się,
w obecności pracownika sądu, jedynie osoba mająca interes prawny oraz
notariusz (§ 1 ust. 2 rozporządzenia Ministra Sprawiedliwości z dnia 18 marca
1992 r. w sprawie wykonania przepisów ustawy o księgach wieczystych i hipotece
- Dz. U. Nr 29, poz. 128), podobnie powyższą kwestię reguluje art. 361
ust. 4
ustawy o księgach wieczystych i hipotece, obowiązujący od 23 września 2001 r.
Bez wątpienia zapoznanie się z odpisem orzeczenia znajdującym się w aktach
księgi wieczystej oznacza „dowiedzenie się o wyroku” w rozumieniu art. 407 § 1
k.p.c. w zw. z art. 13 § 2 k.p.c. i otwiera bieg terminu do złożenia skargi
o wznowienie postępowania.
Istotą przedstawionego zagadnienia prawnego jest jednak stwierdzenie, czy
przesłanka „dowiedzenia się” jest spełniona już wobec potencjalnej możliwości
zapoznania się z treścią księgi wieczystej, wynikającej z jej jawności, potwierdzonej
przepisem art. 2 u.k.w.h., który wskazuje wprost na niemożność „zasłaniania się
nieznajomością wpisów w księdze wieczystej, ani wniosków, o których uczyniono
w niej wzmiankę”.
Po pierwsze podkreślić należy, że księgi wieczyste stanowią publiczny,
urzędowy rejestr praw rzeczowych na nieruchomościach, pełniący rolę ewidencyjno-
rejestracyjną. Polski system prawny nie statuuje zasady powszechności ani nie
16
przewiduje obowiązku prowadzenia ksiąg wieczystych i, choć w ograniczonym
zakresie wprowadza konstytutywny charakter wpisu, nie obejmuje nim przeniesienia
prawa własności nieruchomości. Informacyjna i ostrzegawcza rola jawnych wpisów
wskazuje, że sens przepisu art. 2 u.k.w.h. wyraża się w zapewnieniu ochrony
interesów osób, działających w zaufaniu do treści ksiąg wieczystych i dochowujących
należytej staranności przy podejmowaniu czynności dotyczących nieruchomości,
oraz w tworzeniu podstawy domniemań prawnych, a nie w sanowaniu wpisów
niezgodnych z rzeczywistym stanem prawnym. Konstrukcja powyższa oparta jest na
swoistej fikcji prawnej, zakładającej możliwość dostępu do treści księgi wieczystej.
Przepis art. 2 u.k.w.h. nie ma charakteru bezwzględnego, gdyż domniemania prawne
wynikające z praw jawnych z ksiąg wieczystych obejmujące domniemanie jawności
materialnej, nazywane także domniemaniem wiarygodności ksiąg wieczystych lub
zgodności wpisu z rzeczywistym stanem prawnym, dotyczące zarówno prawa
wpisanego (art. 3 ust. 1 u.k.w.h.) jak i wykreślonego (art. 3 ust. 2 u.k.w.h.), są
wzruszalne. Dowód taki można przeprowadzić zarówno w procesie o uzgodnienie
stanu ujawnionego w księdze wieczystej z rzeczywistym stanem prawnym jak
i w innym postępowaniu (por. m.in. uchwała Sądu Najwyższego z dnia 26 marca
1993 r., III CZP 14/93, OSNC 1993, nr 11, poz. 196).
Po drugie wpisem w rozumieniu art. 2 u.k.w.h. nie jest objęta jego podstawa,
mimo że przytaczana jest w księdze wieczystej. Zasada jawności dotyczy bowiem
wyłącznie praw. Oznacza to, że z punktu widzenia normy zawartej w omawianym
przepisie ujawnienie orzeczenia sądu, jego daty i sygnatury postępowania, w którym
zapadło jest irrelewantne.
Po trzecie powołany przepis był przedmiotem wykładni Sądu Najwyższego
w wyroku z dnia 13 grudnia 2012 r. (IV CSK 204/12, niepubl.) w związku
z powoływaniem się, przez stronę dokonująca czynności prawnej (nabywcę)
w sporze ze zbywcą nieruchomości, na wadę oświadczenia woli w postaci błędu,
mającego polegać na niewskazaniu w umowie obciążeń ujawnionych w księdze
wieczystej, której stanu nie sprawdziła. Sąd Najwyższy podkreślił wówczas, że art. 2
u.k.w.h. zawiera jedną z fundamentalnych zasad funkcjonowania ksiąg wieczystych i
ma decydujące znaczenie dla pewności obrotu prawnego, zatem niemożność
powołania się na nieznajomość stanu prawnego nieruchomości, ujawnionego
17
w księdze wieczystej, odnosi się do każdej czynności prawnej, której ważność lub
skuteczność zależy od przesłanek ujawnionych w księdze wieczystej. Pogląd
powyższy, adekwatny do przedmiotu rozpoznawanej sprawy, nie oznacza
ograniczenia następstw zasady jawności wpisów jedynie do oceny czynności
prawnych stanowiących źródło zobowiązań. Niemniej brak podstaw do przyjęcia,
że zasada jawności wpisów ma charakter absolutny i bezwzględny.
Po czwarte, podzielając pogląd Sądu Najwyższego wyrażony w cyt.
postanowieniu z dnia 25 października 1995 r., III CRN 41/95, należy przyjąć,
że przepis art. 407 § 1 in fine k.p.c. podlega wykładni ścisłej. Wskazany w nim
początek biegu terminu, będący odstępstwem od zasady ogólnej, jest powiązany
wprost z podstawą wznowienia polegającą na pozbawieniu strony możliwości
działania lub w braku należytej reprezentacji (art. 401 pkt 1 k.p.c., art. 524 § 1 k.p.c.),
a każde rozszerzenie jego rozumienia prowadziłoby do uszczuplenia uprawnień
wnoszącego skargę. Miałoby to miejsce zarówno wtedy, gdyby zamiast ustalenia
faktu dowiedzenia się o wyroku przyjęto przypuszczenie ("zapewne dowiedział się"),
jak i wtedy, gdyby zamiast ustalenia tegoż faktu przyjęto dowiedzenie się
o okolicznościach czy konsekwencjach wyroku z innych źródeł („o losie prawnym
nieruchomości"). Ten prawidłowy kierunek interpretacyjny wskazuje, że punktem
odniesienia w zakresie rozpoczęcia biegu terminu do wniesienia skargi o wznowienie
postępowania, opartego na tej podstawie, nie jest fakt dokonania jawnego wpisu
w księdze wieczystej. Pojęcie „niemożność zasłaniania się nieznajomością wpisu”,
zawarte w art. 2 u.k.w.h., nie może być zatem rozumiane jako ustawowo
wprowadzona fikcja zapoznania się przez właściciela nieruchomości - którego
z naruszeniem przepisów prawa procesowego nie powiadomiono o orzeczeniu
potwierdzającym prawo własności innego podmiotu, ani o orzeczeniu (wpisie)
dokonanym na jego podstawie w księdze wieczystej - z treścią wpisów
w prowadzonej dla niej księdze wieczystej od chwili ich dokonania, równoznaczna
z otwarciem terminu do wniesienia skargi o wznowienie postępowania. Nie do
przyjęcia jest sanowanie wadliwości postępowania rozpoznawczego
o najpoważniejszym charakterze (nieważność) jedynie poprzez dokonanie w księdze
wieczystej wpisu na podstawie zapadłego w nim orzeczenia. Stanowisko takie
pozostawałoby w sprzeczności z innymi rozwiązaniami ustawowymi,
18
uwzględniającymi szczególną wagę podstaw nieważności w postępowaniu ze skargi
o wznowienie postępowania (brak terminu końcowego dla złożenia skargi,
obligatoryjność orzeczenia kasatoryjnego). Jak wskazuje się w doktrynie prawniczej
i orzecznictwie Trybunału Konstytucyjnego (por. m.in. wyrok z dnia 1 stycznia
2010 r., SK 2/09, OTK-A 2010, nr 1, poz. 1) niezależnie od sporów o charakter skargi
o wznowienie, przyjąć należy, że jest to środek szczególny, który umożliwia ponowne
rozpoznanie zakończonej sprawy oraz zmierza do przywrócenia stanu prawnego
zgodnego z dyrektywą praworządności i sprawiedliwości. Skarga o wznowienie
postępowania przysługuje jedynie w wyjątkowych wypadkach, które zostały uznane
przez ustawodawcę za naruszające wskazane zasady w stopniu wystarczającym do
przełamania zasady prawomocności orzeczeń sądowych, a jej funkcją jest przede
wszystkim wydanie orzeczenia w postępowaniu odpowiadającym standardowi
sprawiedliwości i rzetelności, które zapewni należytą ochronę praw skarżącego. Nie
można nie zauważyć, że przepis art. 2 u.k.w.h., rozumiany w sposób postulowany
przez Sąd Okręgowy, w istocie pośrednio nakładałby na zainteresowanych
powinność ustawicznego monitorowania treści księgi wieczystej dla uniknięcia
sankcji w postaci uchybienia terminu i ograniczałby uprawnienie do złożenia skargi.
Treść przepisu art. 2 u.k.w.h. prima vista wskazuje,
że „niemożność zasłaniania się nieznajomością wpisów” oznacza
brak możliwości powoływania się na brak wiedzy o ich dokonaniu
w każdych okolicznościach. Sąd Najwyższy opowiadając się, co
do zasady, za pierwszeństwem stosowania dyrektywy wykładni pierwszego
stopnia (językowej) stwierdza, że gdy dochodzi do konfliktu między
dyrektywami wykładni językowej, systemowej i funkcjonalnej możliwe jest
odwołanie się do dyrektywy wykładni drugiego stopnia (preferencyjnej).
W omawianym wypadku przemawiałyby za nią przytoczone względy aksjologiczne
oraz zagrożenie bezpieczeństwa i pewności obrotu prawnego poprzez
wprowadzenie niepewności co do stanu prawnego nieruchomości i biegu terminów
procesowych do wnoszenia nadzwyczajnych środków zaskarżenia, wobec
możliwości dwupłaszczyznowego ich obliczania, w tym zależnie od wyniku innego
postępowania (wieczystoksięgowego zakończonego orzeczeniem w postaci wpisu)
oraz ograniczona ustrojowa rola ksiąg wieczystych. Wskazane argumenty
19
przemawiają za odstąpieniem od zastosowania językowych reguł wykładni art. 2
u.k.w.h.
Oznacza to, że również dokonanie w dziale drugim księgi wieczystej wpisu
Skarbu Państwa jako właściciela, na podstawie orzeczenia sądu o stwierdzeniu
nabycia tytułu własności nieruchomości opuszczonej na podstawie dekretu z dnia
8 marca 1946r. o majątkach opuszczonych i poniemieckich nie czyni zadość
wymogowi „dowiedzenia się o wyroku (postanowieniu)” w rozumieniu art. 407 § 1
w zw. z art. 13 § 2 k.p.c. i art. 524 § 2 k.p.c., a termin do wniesienia skargi
o wznowienie postępowania nie rozpoczyna biegu z dniem dokonania wskazanego
wpisu.
Z przytoczonych względów Sąd Najwyższy rozstrzygnął przedstawione
zagadnienie prawne jak wyżej (art. 390 § 1 k.p.c.).