Pełny tekst orzeczenia

Sygn. akt II UK 410/12
WYROK
W IMIENIU RZECZYPOSPOLITEJ POLSKIEJ
Dnia 4 lipca 2013 r.
Sąd Najwyższy w składzie:
SSN Jerzy Kuźniar (przewodniczący)
SSN Roman Kuczyński
SSN Jolanta Strusińska-Żukowska (sprawozdawca)
w sprawie z wniosku A. K.
przeciwko Zakładowi Ubezpieczeń Społecznych
o wznowienie postępowania wniesionego przez Zakład Ubezpieczeń Społecznych,
po rozpoznaniu na posiedzeniu niejawnym w Izbie Pracy, Ubezpieczeń
Społecznych i Spraw Publicznych w dniu 4 lipca 2013 r.,
skargi kasacyjnej wnioskodawcy od wyroku Sądu Apelacyjnego - Sądu Pracy i
Ubezpieczeń Społecznych […]
z dnia 24 maja 2012 r.,
uchyla zaskarżony wyrok i przekazuje sprawę Sądowi
Apelacyjnemu do ponownego rozpoznania oraz orzeczenia o
kosztach postępowania kasacyjnego.
UZASADNIENIE
Zakład Ubezpieczeń Społecznych w dniu 27 lutego 2012 r. wniósł skargę o
wznowienie postępowania zakończonego prawomocnym wyrokiem Sądu
Apelacyjnego – Sądu Pracy i Ubezpieczeń Społecznych z dnia 7 grudnia 2011 r.
2
oddalającym apelację organu rentowego od wyroku Sądu Okręgowego – Sądu
Pracy i Ubezpieczeń Społecznych w O. z dnia 21 czerwca 2011 r. zmieniającego
zaskarżoną decyzję organu rentowego z dnia 18 października 2010 r. i
przyznającego wnioskodawcy A. K. prawo do emerytury z tytułu pracy w
szczególnych warunkach. W uzasadnieniu skargi, powołując się na art.114 ust. 2
pkt 2 ustawy z dnia 17 grudnia 1998 r. o emeryturach i rentach z Funduszu
Ubezpieczeń Społecznych (jednolity tekst: Dz. U. z 2009 r. Nr 153, poz.1227 ze zm.;
dalej jako: ustawa emerytalna), organ rentowy podniósł, że w wyniku szczegółowej
analizy akt rentowych i osobowych wnioskodawcy doszedł do przekonania, że na
podstawie uchwały z dnia 25 kwietnia 1986 r. wnioskodawca został przyjęty w
poczet członków Rolniczej Spółdzielni Produkcyjnej w B. z dniem 8 stycznia 1985 r.,
z datą podjęcia zatrudnienia w Spółdzielni, co jednoznacznie wynika z deklaracji
członkowskiej znajdującej się w aktach osobowych. Również z dokumentów
znajdujących się w aktach osobowych i w aktach rentowych nie wynika, by w
okresie od 8 maja 1985 r. do 24 kwietnia 1986 r. wnioskodawca był zatrudniony w
Rolniczej Spółdzielni Produkcyjnej w B. w charakterze pracownika, wobec czego
okres ten nie może zostać uznany za okres pracy w szczególnych warunkach.
Wnioskodawca faktycznie nie udowodnił więc co najmniej 15 lat pracy w
szczególnych warunkach, a tym samym nie nabył prawa do emerytury w
obniżonym wieku emerytalnym.
Rozpoznając skargę, Sąd Apelacyjny – Sąd Pracy i Ubezpieczeń
Społecznych uznał zasadność wskazanych w niej podstaw wznowienia i wyrokiem
z dnia 24 maja 2012 r. zmienił zaskarżony wyrok Sądu Apelacyjnego z dnia 7
grudnia 2011 r. oraz poprzedzający go wyrok Sądu Okręgowego w O. z dnia 21
czerwca 2011 r. w ten sposób, że oddalił odwołanie wnioskodawcy od decyzji
organu rentowego z dnia 18 października 2010 r.
Powyższe rozstrzygnięcie zostało poprzedzone ustaleniami Sądu, z których
wynikało, że na mocy decyzji z dnia 18 października 2010 r. Zakład Ubezpieczeń
Społecznych odmówił wnioskodawcy prawa do emerytury w obniżonym wieku
wobec nieudowodnienia okresu piętnastu lat pracy w szczególnych warunkach. Sąd
Okręgowy – Sąd Pracy i Ubezpieczeń Społecznych w O. wyrokiem z 21 czerwca
2011 r. zmienił tę decyzję organu rentowego i przyznał A. K. prawo do emerytury,
3
począwszy od 22 września 2010 r. Sąd uznał za udowodnione okresy pracy
wnioskodawcy w warunkach szczególnych od 26 marca 1975 r. do 30 kwietnia
1977 r. w Przedsiębiorstwie Sprzętowo – Transportowym Budownictwa Rolniczego
w E., od 24 maja 1977 r. do 31 grudnia 1984 r. i od 16 października 1986 r. do 30
września 1991 r. w Wojewódzkim Przedsiębiorstwie Sprzętowo - Transportowym
Budownictwa w O. oraz od 5 sierpnia 1991 r. do 20 września 1992 r. w „A.” Sp. z
o.o., z wyłączeniem okresów korzystania z urlopów bezpłatnych w wyżej
wymienionych okresach. W ocenie tego Sądu, na dzień 1 stycznia 1999 r.
wnioskodawca wykazał się łącznym dwudziestopięcioletnim stażem
ubezpieczeniowym, rozwiązał stosunek pracy oraz udokumentował 15 lat pracy w
szczególnych warunkach. Do pracy w szczególnych warunkach Sąd nie zaliczył
okresu od 8 stycznia 1985 r. do 15 października 1986 r., gdyż wówczas
wnioskodawca, będąc członkiem Rolniczej Spółdzielni Produkcyjnej w B.,
wykonywał pracę na stanowisku operatora maszyn ciężkich i kierowcy dźwigu na
podstawie stosunku członkostwa w spółdzielni, a nie na podstawie stosunku pracy.
Przywilej skorzystania z prawa do emerytury w wieku obniżonym został
zagwarantowany osobom wykonującym pracę na podstawie stosunku pracy i nie
przysługuje członkom spółdzielni wykonującym pracę na podstawie stosunku
członkostwa w spółdzielni.
Apelację organu rentowego od wyroku Sądu pierwszej instancji oddalił Sąd
Apelacyjny – Sąd Pracy i Ubezpieczeń Społecznych wyrokiem z 7 grudnia 2011 r.
Sąd odwoławczy stwierdził, że w okresie zatrudnienia od 26 marca 1975 r. do 30
kwietnia 1977 r. w Przedsiębiorstwie Sprzętowo-Transportowym Budownictwa
Rolniczego w E. wnioskodawca wykonywał obowiązki pomocnika maszynisty
sprzętu ciężkiego i okres ten nie może być zaliczony do pracy w szczególnych
warunkach. Dopiero, gdy od 1 marca 1976 r. wnioskodawcy powierzono obowiązki
maszynisty sprzętu to do chwili ustania zatrudnienia w tym zakładzie, tj. do 30
kwietnia 1977 r., wykonywał on samodzielnie obowiązki maszynisty sprzętu
ciężkiego i tylko w tym okresie stale i w pełnym wymiarze wykonywał pracę w
szczególnych warunkach. Ponadto Sąd Apelacyjny, odmiennie niż Sąd pierwszej
instancji, stwierdził, że wnioskodawca wykonywał pracę w szczególnych warunkach
w Rolniczej Spółdzielni Produkcyjnej w B. Sąd ten wskazał, że wnioskodawca w
4
poczet członków spółdzielni produkcyjnej został przyjęty dopiero w dniu 25 kwietnia
1986 r. i wobec tego wcześniejszy okres jego pracy od 8 maja 1985 r. do 24
kwietnia 1986 r. należy zaliczyć do okresu pracy w szczególnych warunkach.
Ostatecznie Sąd stwierdził, że po doliczeniu wskazanego okresu pracy w
szczególnych warunkach w Rolniczej Spółdzielni Produkcyjnej i po odliczeniu
okresu urlopu bezpłatnego od 19 czerwca 1991 r. do 30 września 1991 r.
wnioskodawca spełnia warunek piętnastu lat pracy w szczególnych warunkach.
Sąd Apelacyjny rozpoznający skargę o wznowienie postępowania wskazał,
że zgodnie z art. 114 ust. 2 pkt 2 ustawy emerytalnej, jeżeli prawo do świadczeń lub
ich wysokość ustalono orzeczeniem organu odwoławczego, organ rentowy na
podstawie nowo przedłożonych dowodów lub ujawnionych okoliczności istniejących
przed wydaniem tej decyzji, które mają wpływ na prawo do świadczeń lub na ich
wysokość, występuje do organu odwoławczego z wnioskiem o wznowienie
postępowania przed tym organem, gdy z przedłożonych dowodów lub ujawnionych
okoliczności wynika, że prawo do świadczeń nie istnieje lub że świadczenia
przysługują w niższej wysokości; z wnioskiem tym organ rentowy może wystąpić w
każdym czasie. Zdaniem Sądu, podstawą wznowienia postępowania w niniejszej
sprawie są okoliczności istniejące już przed wydaniem zaskarżonej decyzji, a które
zostały niewłaściwie ocenione przez Sądy obu instancji w sprawie objętej skargą o
wznowienie, co spowodowało nieuzasadnione przyznanie wnioskodawcy prawa do
emerytury. Według Sądu Apelacyjnego, ze znajdującej się w aktach osobowych
wnioskodawcy deklaracji członkowskiej w Rolniczej Spółdzielni Produkcyjnej w B.
wynika, że uchwałą walnego zgromadzenia tej spółdzielni z 25 kwietnia 1986 r.
został on przyjęty w poczet członków spółdzielni z dniem 1 stycznia 1985 r. W
związku z tym okresu zatrudnienia w Rolniczej Spółdzielni w B. od 1 stycznia 1985
r. do 15 października 1986 r. nie można zaliczyć do pracy w warunkach
szczególnych, bowiem przez cały ten okres wnioskodawca pozostawał członkiem
tej spółdzielni, wobec czego wykonywał pracę na rzecz spółdzielni nie jako
pracownik tylko jako jej członek. Zgodnie z przepisami ustawy z dnia 16 września
1982 r. - Prawo spółdzielcze (jednolity tekst: Dz. U. z 2003 r. Nr 188, poz. 1848 ze
zm.), prawo i obowiązek świadczenia pracy przez członka rolniczej spółdzielni
produkcyjnej wynika ze stosunku członkostwa. Oznacza to, że członkostwo w
5
rolniczej spółdzielni produkcyjnej stanowi podstawę do świadczenia pracy, a do
takich stosunków w zasadzie nie mają zastosowania przepisy powszechnego
prawa pracy, jako że ich podłożem jest cywilnoprawny charakter stosunku członka
ze spółdzielnią w zakresie świadczenia pracy. Prawo i obowiązek świadczenia
pracy wynika ze stosunku członkostwa w spółdzielni, z którym wiąże się prawo do
udziału w zarządzaniu spółdzielnią i inne rozwiązania instytucjonalne właściwe dla
rozwiązań poddanych regulacji prawa spółdzielczego, co wpływa również na
sposób organizacji pracy i podporządkowanie w procesie jej świadczenia. Członek
rolniczej spółdzielni produkcyjnej nie może świadczyć pracy na podstawie umowy o
pracę. Taki pogląd został zawarty w uzasadnieniu postanowienia Sądu
Najwyższego z dnia 9 stycznia 2008 r., III UK 92/07 (OSNP 2009 nr 5-6, poz. 80).
Według Sądu Apelacyjnego, nie było podstaw do przyjęcia, że wnioskodawca w
spornym okresie zatrudniony był w spółdzielni na podstawie umowy o pracę, wobec
czego okresu wykonywania pracy na rzecz spółdzielni od 1 stycznia 1985 r. do 15
października 1986 r. nie można było zaliczyć do okresu zatrudnienia
pracowniczego. Ponadto Sąd zwrócił uwagę, że przy ustalaniu stażu pracy
wnioskodawcy w warunkach szczególnych Sądy obu instancji w sprawie objętej
skargą o wznowienie pominęły okresy przebywania wnioskodawcy na urlopach
bezpłatnych. Z akt emerytalnych wnioskodawcy w sprawie ustalenia kapitału
początkowego, w szczególności z decyzji organu rentowego z dnia 30 października
2009 r. oraz z jego akt osobowych wynika, że w trakcie zatrudnienia w warunkach
szczególnych w Wojewódzkim Przedsiębiorstwie Sprzętowo - Transportowym
Budownictwa w O. przebywał na urlopie bezpłatnym w okresach od 1 września do
30 listopada 1990 r. i od 19 czerwca do 4 sierpnia 1991 r. Okresu urlopu
bezpłatnego udzielonego w trakcie łączącego strony stosunku pracy nie można
zaliczyć do stażu pracy w szczególnych warunkach uprawniającego do nabycia
prawa do wcześniejszej emerytury, gdyż w tym okresie praca nie była świadczona.
Według Sądu Apelacyjnego, Sądy obu instancji w zaskarżonych skargą o
wznowienie orzeczeniach błędnie ustaliły okres trwania zatrudnienia wnioskodawcy
w warunkach szczególnych w Przedsiębiorstwie Usługowo-Budowlanym „A." sp. z
o.o. Z ustaleń Sądu wynika bowiem, że wnioskodawca był tam zatrudniony od 5
sierpnia 1991 r. do 29 lutego 1992 r., co wynika ze świadectwa pracy, a nie jak
6
błędnie ustalono do 28 września 1992 r. W takiej sytuacji Sąd Apelacyjny uznał, że
nawet po uwzględnieniu jako pracy w szczególnych warunkach zatrudnienia
wnioskodawcy od 26 marca 1975 r. do 30 kwietnia 1977 r. w Przedsiębiorstwie
Sprzętowo-Transportowym Budownictwa Rolniczego w E. i tak jego łączny staż z
tytułu zatrudnienia w szczególnych warunkach na dzień 1 stycznia 1999 r. wynosił
jedynie 14 lat, 8 miesięcy i 15 dni, co nie uprawnia go do skorzystania z prawa do
nabycia wcześniejszej emerytury, a tym samym skarga o wznowienie postępowania
musi być uwzględniona.
W wywiedzionej od powyższego wyroku skardze kasacyjnej wnioskodawca,
zaskarżając w całości wyrok Sądu Apelacyjnego z dnia 24 maja 2012 r., zarzucił
naruszenie:
1) art. 403 § 2 k.p.c., przez przyjęcie jako podstawy wznowienia postępowania
okoliczności istniejących przed wydaniem zakwestionowanego wnioskiem o
wznowienie postępowania prawomocnego wyroku Sądu Apelacyjnego z 7
grudnia 2011 r., co skutkowało ponownym merytorycznym rozpoznaniem
istoty sprawy, pomimo przymiotu powagi rzeczy osądzonej przysługującego
prawomocnemu wyrokowi;
2) art. 114 ust. 2 pkt 2 ustawy emerytalnej w związku z art. 2 Konstytucji RP,
przez ponowne merytoryczne rozpoznanie sprawy, uprzednio prawomocnie
rozstrzygniętej, pomimo że nowe dowody i okoliczności nie zostały
ujawnione, a powołano jedynie istniejące uprzednio;
3) art. 379 pkt 3 k.p.c. polegające na orzekaniu co do istoty sprawy w zakresie
podstawy objętej prawomocnym wyrokiem Sądu Okręgowego w O. z dnia 21
czerwca 2011 r. oraz Sądu Apelacyjnego z 7 grudnia 2011 r., co było
niedopuszczalne w świetle obowiązującej z mocy art. 365 § 1 k.p.c. zasady
powagi rzeczy osądzonej oraz braku podstaw do wznowienia postępowania,
co na skutek nierespektowania przez Sąd Apelacyjny powagi rzeczy
osądzonej doprowadziło do ponownego, merytorycznego rozpoznania
osądzonej uprzednio prawomocnie sprawy;
4) art. 184 w związku z art. 32 ustawy emerytalnej oraz § 2 i § 4
rozporządzenia Rady Ministrów z dnia 7 lutego 1983 r. w sprawie wieku
emerytalnego pracowników zatrudnionych w szczególnych warunkach lub w
7
szczególnym charakterze (Dz. U. Nr 8, poz. 43 ze zm., powoływanego dalej
jako rozporządzenie), przez ich błędną wykładnię prowadzącą do
bezpodstawnego przyjęcia, że ubezpieczony nie był zatrudniony w
szczególnych warunkach w okresie świadczenia pracy na rzecz
Wojewódzkiego Zakładu Transportu Mleczarskiego w B. oraz na rzecz
Przedsiębiorstwa Transportowo-Sprzętowego Budownictwa Rolniczego w E.;
5) art. 184 ust. 1 pkt 1 ustawy emerytalnej w związku z § 4 ust. 1
rozporządzenia, przez ich błędną wykładnię prowadzącą do
bezpodstawnego przyjęcia, że ubezpieczony, świadcząc w okresie od 8
stycznia 1985 r. do 24 kwietnia 1986 r. pracę na rzecz Rolniczej Spółdzielni
Produkcyjnej w B. na warunkach świadczących ewidentnie o istnieniu
stosunku pracy, nie posiada wymaganego do uzyskania prawa do
wcześniejszej emerytury okresu pracy w warunkach szczególnych tylko
dlatego, że świadczył zaliczaną do tej kategorii pracę kierowcy samochodów
ciężarowych o dopuszczalnym ciężarze całkowitym powyżej 3,5 tony, nie
posiadając w tym czasie formalnie zawartej umowy o pracę;
6) art. 2 i art. 32 Konstytucji RP, przez ich nieprawidłowe zastosowanie, gdyż
świadczenie pracy w szczególnych warunkach czy w szczególnym
charakterze oznacza pracę o znacznej szkodliwości dla zdrowia lub o
znacznym stopniu uciążliwości; praca wykonywana na rzecz spółdzielni,
która odpowiada pracy wykonywanej w ramach stosunku pracy powinna być
traktowana w sposób tożsamy do tej samej pracy, mającej taki sam
charakter i szkodliwość, ale wykonywanej przez pracownika, który następnie
w trakcie zatrudnienia nabył status członka rolniczej spółdzielni produkcyjnej.
Skarżący wniósł o uchylenie zaskarżonego wyroku Sądu Apelacyjnego w
całości, zniesienie postępowania w tym zakresie z powodu nieważności
postępowania i przekazanie sprawy temu Sądowi do ponownego rozpoznania,
ewentualnie o uchylenie zaskarżonego wyroku Sądu Apelacyjnego w całości i
przekazanie sprawy temu Sądowi do ponownego rozpoznania i rozstrzygnięcia o
kosztach postępowania.
8
W uzasadnieniu skargi podniesiono że podstawą wznowienia postępowania
przed sądem pracy i ubezpieczeń społecznych, jako organem odwoławczym w
rozumieniu art. 114 ust. 2 pkt 2 ustawy emerytalnej, musi być okoliczność
rzeczywiście ujawniona, czyli wykryta i nieznana przed wydaniem prawomocnego
wyroku kończącego postępowanie, na którą organ rentowy nie mógł się powołać w
zakończonym prawomocnie postępowaniu. Podstawy wznowienia postępowania w
trybie art. 114 ust. 2 pkt 2 ustawy emerytalnej nie może stanowić okoliczność, na
którą w skardze powołał się organ rentowy, w postaci „ujawnienia” okoliczności
niespełnienia przez ubezpieczonego stażu pracy w warunkach szczególnych, w tym
korzystanie przez wnioskodawcę z urlopu bezpłatnego w okresie od 1 września
1990 r. do 30 listopada1990 r. „Ujawnienie” okoliczności w rozumieniu art. 114 ust.
2 pkt 2 ustawy powinno być traktowane tak jak „wykrycie” okoliczności w
rozumieniu art. 403 § 2 k.p.c. „Ujawnienie” oznacza, że jakaś istotna dla ustalenia
prawa do świadczeń lub ich wysokości okoliczność nie była wcześniej jawna, czyli
nie była znana, organ o niej nie wiedział, dlatego nie uwzględnił przy wydawaniu
decyzji i nie powołał w prawomocnie zakończonym postępowaniu sądowym.
„Ujawnienie” nie może natomiast oznaczać uświadomienia sobie przez organ
rentowy własnych zaniedbań, braku staranności, pomyłek, błędów, przeoczeń,
uchybień formalnych. Zgodnie ze stanowiskiem Sądu Najwyższego wyrażonym w
uchwale składu siedmiu sędziów z 5 czerwca 2003 r., III UZP 5/03 (OSNP 2003r. nr
18, poz. 442) i rozwiniętym w wyroku Sądu Najwyższego z 28 stycznia 2004 r.,
II UK 228/03 (OSNP 2004 nr 19, poz. 341), podstawy weryfikacji prawomocnej
decyzji emerytalnej nie może natomiast stanowić dokonanie ponownej oceny
dowodów, rozumianej jako zakwestionowanie wiarygodności dołączonego do
wniosku środka dowodowego, chyba że przedłożono nowe dowody podważające
jego wiarygodność.
Zdaniem skarżącego, niespełnienie przez ubezpieczonego jednej z
przesłanek prawa do emerytury stanowi okoliczność, która w rzeczywistości została
pominięta przez organ rentowy przy ustalaniu uprawnień wnioskodawcy do
świadczenia i jednoznacznie oraz bezpośrednio wynikała z materiału
zgromadzonego w aktach rentowych. Niewątpliwie stanowi okoliczność ujawnioną,
czyli wykrytą później w stosunku do wydania przez organ rentowy decyzji z 2010 r.,
9
a zwłaszcza w stosunku do wydania prawomocnego wyroku Sądu Apelacyjnego z
dnia 7 grudnia 2011 r. Organ rentowy nie wykazał, że okoliczność, stanowiąca
podstawę wystąpienia z wnioskiem o wznowienie postępowania przed sądem pracy
i ubezpieczeń społecznych w postaci charakteru zatrudnienia w okresie od 8
stycznia 1985 r. do 24 kwietnia 1986 r. została ujawniona jako nowa i nieznana
organowi rentowemu przed prawomocnym zakończeniem postępowania, którego
dotyczy wniosek o wznowienie. Okoliczność ta stanowiła jeden z warunków
przyznania ubezpieczonemu prawa do emerytury na podstawie art. 184 w związku
z art. 32 ustawy emerytalnej, a zatem musiała być rozważana przez organ rentowy
zarówno w 2010 r. przy wydawaniu decyzji, jak i w 2011 r. w toku postępowania
zakończonego wyrokiem przyznającym ubezpieczonemu prawo do emerytury, w
którym to postępowaniu organ rentowy występował jako strona, a tym samym mógł
zgłaszać odpowiednie twierdzenia faktyczne, zarzuty formalne i materialne oraz
prezentować dowody i argumenty prawne. Zdaniem skarżącego, niedopatrzenie
organu rentowego polegające na pominięciu przy ustalaniu prawa ubezpieczonego
do emerytury okresu pracy w Rolniczej Spółdzielni Produkcyjnej w B., jak też w
pozostałych zakładach, gdzie praca świadczona była w szczególnych warunkach,
jak też pominięcie kwestii urlopu bezpłatnego nie może być naprawione przez
zgłoszony na podstawie art. 114 ust. 2 pkt 2 ustawy emerytalnej wniosek o
wznowienie postępowania w sprawie, która zakończyła się prawomocnym
wyrokiem Sądu Okręgowego w O. z 21 czerwca 2011 r., utrzymanym w mocy
wyrokiem Sądu Apelacyjnego z dnia 7 grudnia 2011 r., zmieniającym - na skutek
uwzględnienia odwołania wniesionego przez ubezpieczonego - decyzję organu
rentowego odmawiającą ubezpieczonemu prawa do emerytury. Prawomocny wyrok,
zgodnie z art. 366 k.p.c., korzysta z przymiotu powagi rzeczy osądzonej i nie jest
dopuszczalne ponowne rozpoznanie sprawy między tymi samymi stronami o te
same roszczenia, o których w nim rozstrzygnięto (art. 379 pkt 3 k.p.c.).
Postępowanie sądowe zakończone prawomocnym wyrokiem może być natomiast
wznowione z przyczyn i na zasadach określonych w art. 399-416 k.p.c.
Sąd Najwyższy zważył, co następuje:
10
Zgodnie z art. 366 k.p.c. prawomocny wyrok Sądu ma powagę rzeczy
osądzonej tylko co do tego, co w związku z podstawą sporu stanowiło przedmiot
rozstrzygnięcia, a ponadto tylko między tymi samymi stronami. Innymi słowy, o
wystąpieniu stanu powagi rzeczy osądzonej rozstrzyga nie tylko sama tożsamość
stron, ale równocześnie tożsamość podstawy faktycznej i prawnej rozstrzygnięcia.
Dopiero kumulacja obu tych przesłanek przesądza o wystąpieniu powagi rzeczy
osądzonej prowadzącej do nieważności postępowania (por. postanowienie Sądu
Najwyższego z dnia 25 sierpnia 1998 r., I PKN 266/98, OSNP 1999r. nr 17, poz.
554). Nie zachodzi więc sytuacja tożsamości roszczenia w rozumieniu art. 379 pkt
3 k.p.c., gdy wprawdzie w obydwu sprawach o tym samym przedmiocie sporu
występują te same strony, lecz różne są ich podstawy faktyczne i prawne. Granice
przedmiotowe powagi rzeczy osądzonej określa przedmiot rozstrzygnięcia i
podstawa tego rozstrzygnięcia. Oznacza to, że z uwagi na ten sam przedmiot sporu
(emerytura w obniżonym wieku) zastosowanie art. 366 k.p.c. w rozpoznawanej
sprawie znajdowałoby uzasadnienie, gdyby podstawa rozstrzygnięcia w sprawie
zakończonej wyrokiem Sądu Apelacyjnego z dnia 7 grudnia 2011 r. była tożsama z
podstawą roszczenia, zgłoszonego przez organ rentowy w niniejszej sprawie.
Sytuacja taka nie wystąpiła, bowiem różne były podstawy prawne obu rozstrzygnięć,
skoro w niniejszej sprawie, oprócz tych przepisów, które określają warunki
wymagane do uzyskania prawa do emerytury, konieczne było zastosowanie art.
114 ust. 2 pkt 2 w związku z art. 114 ust. 1 ustawy emerytalnej umożliwiającego,
przy spełnieniu wskazanych tam przesłanek, ponowne ustalenie prawa do
świadczenia emerytalnego. Takiej sytuacji procesowej nie można zatem
zakwalifikować jako rei iudicatae, jak czyni to skarżący, wobec czego zarzut
naruszenia art. 379 pkt 3 k.p.c. jest nieuzasadniony.
Nie można jednak odmówić racji pozostałym zarzutom skarżącego.
W judykaturze Sądu Najwyższego w zasadzie jednolicie przyjmuje się, że
wszczęcie postępowania w przedmiocie ponownego ustalenia prawa do świadczeń
z ustawy emerytalnej, o którym mowa w jej art. 114 ust. 2 pkt 2 w związku z art. 114
ust. 1, następuje na podstawie przesłanek wymienionych w tym przepisie, a nie na
podstawie okoliczności przewidzianych przez art. 403 § 2 k.p.c., wobec czego
wystarczające jest przedłożenie nowych dowodów lub ujawnienie takich
11
okoliczności istniejących przed wydaniem decyzji, z których wynika, że prawo do
świadczenia nie istnieje, niezależnie od tego, czy organ rentowy mógł się na nie
powołać w poprzednim postępowaniu. Jak trafnie zważył Sąd Najwyższy w wyroku
z dnia 22 lutego 2010 r., I UK 247/09 (LEX nr 585725), w ubezpieczeniach
społecznych regułą jest kształtowanie sfery prawnej ubezpieczonych i instytucji
ubezpieczeniowej z mocy prawa. Z zastosowaniem mechanizmu nabycia in
abstracto powstaje przede wszystkim prawo do emerytur i rent. Zgodnie z
przepisem art. 100 ustawy emerytalnej, prawo do świadczeń w niej określonych
powstaje z dniem spełnienia warunków wymaganych do nabycia prawa. Decyzje
organów rentowych mają jedynie charakter deklaratoryjny, potwierdzający
powstanie warunków koniecznych do nabycia prawa do świadczenia. W
uzasadnieniu uchwały całej Izby Administracyjnej, Pracy i Ubezpieczeń
Społecznych z dnia 20 grudnia 2000 r., III ZP 29/00 (OSNP 2001r. nr 12, poz. 418)
Sąd Najwyższy stwierdził, że prawo do świadczeń powstaje i istnieje niezależnie od
decyzji organu rentowego, a tylko jego realizacja w postaci wypłaty świadczenia
wymaga potwierdzenia decyzją. Wniosek zainteresowanego nie jest zatem
elementem prawa do świadczeń emerytalno - rentowych. Celem zgłoszenia
wniosku jest realizacja powstałego ex lege prawa. Z uwagi na to, że nie można
powoływać się na prawo do świadczeń ustalone błędną decyzją organu rentowego,
a więc pomijającą, że nie zostały spełnione warunki, od których uzależnione jest
nabycie tego prawa, ustawa emerytalna zawiera przepisy stanowiące podstawę
prawną weryfikacji i wzruszalności decyzji organów rentowych, w których zawarto
ustalenia pozostające w obiektywnej sprzeczności z ukształtowanym ex lege
stanem uprawnień emerytalno - rentowych zainteresowanych. Podstawę tę stanowi
przepis art. 114 ustawy emerytalnej, określający tryb ponownego ustalenia prawa
do świadczeń emerytalno - rentowych lub ich wysokości. Uzasadnieniem dla
ponowienia postępowania zakończonego prawomocną decyzją organu rentowego,
wyznaczającym jego cel, jest niezgodność zawartego w niej rozstrzygnięcia z
ukształtowaną ex lege sytuacją prawną zainteresowanego, powstałą na przykład na
skutek popełnionych przez organ rentowy uchybień normom prawa materialnego,
czy procesowego. W ponowionym postępowaniu organ rentowy dąży więc do
ustalenia, czy popełnione uchybienia lub przedłożone dowody albo ujawnione fakty
12
mają wpływ na zmianę dokonanych wcześniej ustaleń. Bezpośrednim celem
ponownego ustalenia jest rozstrzygnięcie o uprawnieniach emerytalno-rentowych
zainteresowanych, według stanu faktycznego z chwili wydania weryfikowanych
decyzji rentowych. Ponowne ustalenie w trybie przepisu art. 114 ustawy
emerytalnej stanowi zatem nadzwyczajną kontynuację poprzedniego postępowania
przed organem rentowym, zmierzając do podważenia decyzji organu rentowego,
niezależnie od tego, czy uprawomocniła się ona na skutek upływu terminu
odwołania, czy też rozstrzygnięcia sądu. To swoiste „wznowienie postępowania" w
takich sprawach w sposób oczywisty ogranicza bowiem prawomocność, czy też
niewzruszalność decyzji organu rentowego także w sprawach, w których wydano
decyzję przyznającą świadczenie, co następuje również wtedy, gdy do przyznania
świadczenia dochodzi wyrokiem sądu zmieniającym decyzję organu rentowego.
Przepisy art. 114 ustawy różnicują jedynie kompetencje organu rentowego w
zależności od okoliczności, w jakich nastąpiło uprawomocnienie się
weryfikowanych decyzji rentowych. Wyrazem tego są odrębne regulacje zawarte w
przepisach art. 114 ust. 1 i ust. 2 ustawy emerytalnej. Organ rentowy ma pełną
kompetencję w zakresie wszczęcia postępowania oraz ponownego rozpoznania
sprawy i uchylenia (zmiany) decyzji w sytuacji, gdy uzyskały one przymiot
prawomocnych w wyniku upływu terminu do wniesienia od nich odwołania do sądu.
Natomiast w razie uprawomocnienia się decyzji na skutek rozpoznania odwołania
wyrokiem sądu, kompetencja organu rentowego do wzruszalności prawomocnych
decyzji rentowych została wyłączona w sytuacji określonej w przepisie art. 114 ust.
2 pkt 2 ustawy emerytalnej. Zgodnie z powołanym przepisem organ rentowy
występuje do sądu z wnioskiem o wznowienie postępowania, gdy z przedłożonych
dowodów lub ujawnionych okoliczności wynika, że prawo do świadczeń nie istnieje
lub świadczenia przysługują w niższej wysokości.
Podstawową przesłanką zastosowania trybu wskazanego w art. 114 ust. 2
pkt 2 ustawy emerytalnej (przewidzianego tylko dla organu rentowego) jest
uprzednie ustalenie prawa do świadczeń (lub ich wysokości) orzeczeniem organu
odwoławczego. Okoliczności i dowody wskazane w art. 114 ust. 1 ustawy
emerytalnej uzasadniają jednak ponowne ustalenie prawa do świadczenia tylko
wtedy, gdy nie stanowią elementu stanu faktycznego sprawy. Jeśli kształtują one
13
faktyczną podstawę wyroku, to oznacza, że zostały przez sąd ocenione - w
odniesieniu do dowodów na podstawie art. 233 k.p.c., a w odniesieniu do
ustalonych okoliczności faktycznych - przez pryzmat przepisów prawa materialnego.
Nieprawidłowa ocena dowodów, czy też błędne zastosowanie przepisów prawa
materialnego przez sąd do ustalonego stanu faktycznego (błąd w subsumpcji) nie
mogą zaś stanowić podstawy do ponownego ustalenia prawa do świadczenia na
podstawie art. 114 ustawy emerytalnej (por. wyrok Sądu Najwyższego z dnia 13
września 2011 r., I UK 124/11, LEX nr 1026625).
Nie budzi wątpliwości, że Sąd Apelacyjny w sprawie III AUa …/11,
zakończonej prawomocnym wyrokiem z dnia 7 grudnia 2011 r., oceniał dowody
dotyczące stosunku członkostwa wnioskodawcy w Rolniczej Spółdzielni
Produkcyjnej w B. i na ich podstawie przyjął, że ubezpieczony stał się członkiem tej
spółdzielni dopiero 25 kwietnia 1986 r., wobec czego wcześniejszy okres jego pracy
od 8 maja 1985 r. do 24 kwietnia 1986 r. był okresem pracy w szczególnych
warunkach. Z sentencji wyroku Sądu Okręgowego w O. z dnia 21 czerwca 2011 r.
w sprawie V U …/10 oraz z uzasadnienia wyroku Sądu Apelacyjnego, oddalającego
apelację od tego orzeczenia, wynika także, że przy ustalaniu stażu pracy w
szczególnych warunkach były uwzględniane okresy korzystania przez
ubezpieczonego z urlopów bezpłatnych. Innymi słowy, te okoliczności, na które
powoływał się organ rentowy w skardze o wznowienie postępowania, były oceniane
przez Sąd w sprawie objętej skargą. Ewentualna nieprawidłowość tych ocen mogła
być wykazywana w środkach odwoławczych od orzeczeń, ale nie może stanowić
podstawy ponownego ustalenia prawa do świadczenia. Kierowany do sądu
ubezpieczeń społecznych wniosek organu rentowego o ponowne ustalenie prawa
do świadczeń z ubezpieczenia społecznego na podstawie art. 114 ustawy
emerytalnej nie jest bowiem nadzwyczajnym środkiem zaskarżenia prawomocnego
wyroku sądowego przyznającego prawo do emerytury (por. wyrok Sądu
Najwyższego z dnia 15 marca 2012 r., II UK 160/11, OSNP 2013r. nr 5-6, poz. 64).
Sąd rozpoznający wniosek organu rentowego o wznowienie postępowania
zakończonego prawomocnym wyrokiem sądu rozpoznaje go w granicach
spełnienia warunków określonych w art. 114 ust. 2 pkt 2 w związku z art. 114 ust. 1
ustawy emerytalnej. Brak takich okoliczności prowadzić musi do oddalenia wniosku.
14
W żadnym bowiem wypadku w postępowaniu dotyczącym ponownego ustalenia
prawa do świadczenia nie może zapaść rozstrzygnięcie odmienne od zawartego w
prawomocnym wyroku, wydane tylko na tej podstawie, że zdaniem sądu
orzekającego prawomocny wyrok zapadł z naruszeniem prawa. Doprowadziłoby to
bowiem do kontrolowania przez sąd prawomocnych orzeczeń sądów wydanych w
innych sprawach. Wyrok prawomocny, nawet wydany z naruszeniem prawa, ma
moc wiążącą (art. 365 k.p.c.) i rozstrzygnięcie w nim zawarte nie może być
zmienione w innym postępowaniu. Nie można uznać, że ta jedna z podstawowych
reguł postępowania cywilnego nie odnosi się do spraw z zakresu ubezpieczeń
społecznych. Tym samym nie mogło dojść do ponownego ustalenia uprawnień
emerytalnych skarżącego tylko dlatego, że zdaniem Sądu rozpoznającego niniejszą
sprawę, „okoliczności niewłaściwie ocenione przez sądy obu instancji przyczyniły
się do nieuzasadnionego przyznania A. K. prawa do emerytury”. Jak już bowiem
powiedziano, wznowienie postępowania przewidziane w art. 114 ust. 2 pkt 2 ustawy
emerytalnej nie jest nadzwyczajnym środkiem zaskarżenia prawomocnego wyroku,
wobec czego nie jest możliwe jego wzruszenie na podstawie odmiennej oceny tych
okoliczności, które sąd przyjął za podstawę faktyczną tego prawomocnego
orzeczenia.
Z tych względów Sąd Najwyższy uznał skargę kasacyjną za uzasadnioną,
wobec czego orzekł jak w sentencji (art. 39815
§ 1 k.p.c. i art. 39821
w związku z art.
108 § 2 k.p.c.).