Pełny tekst orzeczenia

Sygn. akt V CSK 393/12
WYROK
W IMIENIU RZECZYPOSPOLITEJ POLSKIEJ
Dnia 10 lipca 2013 r.
Sąd Najwyższy w składzie :
SSN Anna Owczarek (przewodniczący)
SSN Zbigniew Kwaśniewski (sprawozdawca)
SSN Katarzyna Tyczka-Rote
Protokolant Ewa Zawisza
w sprawie z powództwa A. R.
przeciwko W.M.
o zapłatę,
po rozpoznaniu na rozprawie w Izbie Cywilnej w dniu 10 lipca 2013 r.,
skargi kasacyjnej pozwanego od wyroku Sądu Apelacyjnego w […]
z dnia 29 lutego 2012 r.,
uchyla zaskarżony wyrok i przekazuje sprawę Sądowi
Apelacyjnemu do ponownego rozpoznania i orzeczenia o
kosztach postępowania kasacyjnego.
Uzasadnienie
2
Powódka dochodziła od pozwanego zapłaty kwoty 737989 zł tytułem
naprawienia szkody powstałej w następstwie przywłaszczenia przez pozwanego
linii technologicznej do poprzecznego rozcinania blachy, za które to przestępstwo
pozwany został prawomocnie skazany wyrokiem Sądu karnego.
W następstwie rozpoznania zarzutów pozwanego od nakazu zapłaty
uwzględniającego powództwo w całości, Sąd Okręgowy, wyrokiem z dnia 21 marca
2011 r., uchylił nakaz zapłaty ponad kwotę 670.989,99 zł, utrzymując nakaz zapłaty
w pozostałej części. Uznał, że jest związany, na podstawie art. 11 k.p.c.,
prawomocnym wyrokiem skazującym pozwanego za przestępstwo przywłaszczenia
mienia powódki o wartości ustalonej tym wyrokiem. Sąd ten ustalił, że powódka
otrzymała od nabywcy urządzenia częściową zapłatę w wysokości 67.000 zł i odjął
tę kwotę od określonej w wyroku karnym wartości sprzedanej linii, utrzymując
w konsekwencji nakaz zapłaty do wysokości kwoty 670,989,99 zł. Rozstrzygnięcie
to Sąd Okręgowy wydał na podstawie art. 415 k.c. i art. 496 k.c.
Apelację pozwanego od wymienionego wyroku oddalił Sąd Apelacyjny
wyrokiem z dnia 29 lutego 2012 r., aprobując ustalony stan faktyczny jak
i wszechstronne rozważenie zebranego materiału dowodowego; dokonał jedynie
korekty uzasadnienia zaskarżonego orzeczenia.
Za prawidłową uznał Sąd odwoławczy ocenę Sądu I instancji co do spornego
w sprawie zakresu związania sądu cywilnego wyrokiem karnym skazującym.
Sąd Apelacyjny stwierdził, że jeśli do istoty przestępstwa należy wyrządzenie
szkody w określonym rozmiarze, od której zależy kwalifikacja prawna czynu, to Sąd
cywilny związany jest ustaloną w wyroku karnym szkodą w postaci wskazanej m.in.
„przywłaszczonej określonej rzeczy”. Innymi słowy, Sąd drugiej instancji uznał
związanie sądu cywilnego ustaleniami zawartymi w sentencji prawomocnego
wyroku skazującego, które należą do znamion przedmiotowych konkretnego
przestępstwa.
W konsekwencji powyższego Sąd odwoławczy uznał związanie na
podstawie art. 11 k.p.c. ustaleniami prawomocnego wyroku skazującego co do
tego, że pozwany dokonał przywłaszczenia mienia znacznej wartości, czym działał
na szkodę powódki. Ponieważ popełnienie tego przestępstwa wyrządziło powódce
3
szkodę to pozwany zobowiązany jest do naprawienia powódce tej szkody na
podstawie art. 415 k.c., a jego odpowiedzialność cywilna nie opiera się na art. 405
k.c., czy art. 411 k.c.
Za prawidłowe uznał Sąd Apelacyjny ustalenie wysokości poniesionej przez
powódkę szkody, tj. określonej kwotą nieuzyskanej od kupującego zapłaty części
ceny sprzedanej rzeczy, której odzyskania powódka została pozbawiona
w następstwie popełnionego przez pozwanego przestępstwa przywłaszczenia.
W ocenie Sądu odwoławczego, od ustalonej w wyroku karnym szkody w wysokości
niezapłaconej reszty ceny należało odliczyć kwotę uiszczoną już powódce tytułem
części reszty ceny, tj. 67.000 zł.
Pozwany zaskarżył w całości wyrok Sądu Apelacyjnego, wskazując
w skardze kasacyjnej na zarzuty mieszczące się w obu podstawach kasacyjnych.
W ramach drugiej podstawy kasacyjnej skarżący zarzucił naruszenie
następujących przepisów k.p.c., twierdząc, że miało ono istotny wpływ na wynik
sprawy:
- art. 11 k.p.c. w zw. z art. 391 § 1 k.p.c., poprzez błędne utożsamianie szkody
wyrządzonej wskutek przywłaszczenia mienia z wartością tego mienia, w sytuacji,
w której szkoda nie jest ustawowym znamieniem przestępstwa przywłaszczenia
i nie została ustalona w wyroku karnym skazującym.
Nadto skarżący zarzucił błędne uznanie związania sądu cywilnego okolicznościami
nie stanowiącymi znamion przestępstwa, a także opisem przestępstwa w sentencji
wyroku karnego sprzecznym z ustalonym przez Sąd karny stanem faktycznym;
- art. 244 k.p.c. i art. 236 k.p.c. w zw. z art. 382 k.p.c. i art. 391 § 1 zd. 1 k.p.c. przez
błędne uznanie akt postępowania karnego za samoistny dowód w sprawie cywilnej;
- art. 386 § 1 i 4 k.p.c. przez ich niezastosowanie i art. 385 k.p.c. przez błędne
zastosowanie.
W ramach pierwszej podstawy kasacyjnej pozwany zarzucił niezastosowanie
art. 494 k.c. i art. 411 § 1 k.c. oraz art. 405 k.c. in fine w zw. z art. 391 § 1 k.p.c.
i przyjęcie, że mimo ustalenia odstąpienia przez powódkę od umowy sprzedaży
pozwany odpowiada na szkodę w postaci niezapłaconej części ceny a więc za
szkodę wynikającą z niewykonania umowy, która przestała wiązać.
4
Powódka w odpowiedzi na skargę kasacyjną wniosła o oddalenie tej skargi
i o zasądzenie od pozwanego na swoją rzecz kosztów postępowania kasacyjnego,
twierdząc, że wartość przywłaszczonego mienia jest elementem istoty przestępstwa
przywłaszczenia i wiąże sąd cywilny.
Sąd Najwyższy zważył, co następuje.
Skarga kasacyjna zasługiwała na uwzględnienie wobec trafności zarzutu
naruszenia art. 11 k.p.c. i wynikającej z tego konsekwencji, tj. zakresu związania
sądu cywilnego prawomocnym wyrokiem karnym skazującym pozwanego za
przestępstwo przywłaszczenia mienia znacznej wartości. Rację ma skarżący tylko o
tyle, że nie można utożsamiać szkody wyrządzonej przestępstwem
przywłaszczenia mienia z wartością przywłaszczonego mienia, a w niniejszym
procesie powódka dochodzi od pozwanego odszkodowania za szkodę wyrządzoną
jej wskutek popełnienia przez pozwanego deliktu, stanowiącego w płaszczyźnie
prawnokarnej przestępstwo określone w art. 284 § 1 k.k. w zw. z art. 294 § 1 k.k.
W orzecznictwie Sądu Najwyższego ukształtowany jest już pogląd, że
związanie sądu cywilnego ustaleniami prawomocnego wyroku skazującego co do
popełnienia przestępstwa i to w odniesieniu do wyrządzonej przestępstwem szkody
uzależnione jest od tego, czy wysokość szkody stanowi element stanu faktycznego
objętego tym przestępstwem (wyrok SN z dnia 24 marca 2010 r., V CSK 310/09,
niepubl.). W judykaturze podkreślono również, że istota związania wynikającego
z art. 11 k.p.c. polega na wyłączeniu dokonywania w postępowaniu cywilnym
ustaleń faktycznych innych niż te, których dokonał sąd karny w sentencji wyroku
skazującego, co oznacza, że nie wiążą ustalenia zawarte w uzasadnieniu wyroku
skazującego. Innymi słowy, istota związania sądu cywilnego skazującym wyrokiem
karnym na podstawie art. 11 k.p.c. wyraża się w tym, że w skład podstawy
faktycznej rozstrzygnięcia sądu cywilnego wchodzi czyn opisany w sentencji
wydanego w postępowaniu karnym wyroku skazującego, i tylko w tym zakresie sąd
cywilny pozbawiony jest możliwości dokonywania samodzielnych ustaleń,
w szczególności odmiennych od przeniesionych na podstawie tego wyroku
z procesu karnego (por. wyroki SN: z dnia 2 lutego 2012 r., II CSK 330/11, niepubl.,
z dnia 21 lutego 2013 r., I CSK 373/12, niepubl.).
5
Prezentowany kierunek wykładni art. 11 k.p.c. sprowadza się więc w istocie
do stwierdzenia, że sąd w postępowaniu cywilnym związany jest ustaleniami
zawartymi w sentencji wyroku skazującego co do popełnienia przestępstwa i jego
kwalifikacji, a więc uwzględniającymi znamiona przestępstwa, za popełnienie
którego pozwany został prawomocnie skazany. Związanie sądu w postępowaniu
cywilnym nie obejmuje więc elementów uzasadnienia skazującego wyroku karnego,
z wyjątkiem ustalenia miejsca i sytuacji, w jakiej przestępstwo zostało popełnione
(wyroki SN z dnia: 25 czerwca 2010 r., I CSK 520/09), niepubl.; z dnia 23 listopada
2011 r., IV CSK 142/11, niepubl.).
Zasada wyrażona w art. 11 k.p.c. nie stoi więc na przeszkodzie czynieniu
przez sąd orzekający w postępowaniu cywilnym samodzielnych ustaleń, nie
wyłączając także ewentualnie mniej korzystnych dla pozwanego, niż wynikałoby to
z uzasadnienia prawomocnego wyroku skazującego. Związanie prawomocnym
wyrokiem skazującym dotyczy bowiem wyłącznie pozytywnie ustalonych w jego
sentencji znamion przestępstwa, za popełnienie którego pozwany został
prawomocnie skazany, co oznacza, że przepis art. 11 k.p.c. nie ogranicza
dopuszczalności samodzielnego ustalenia przez sąd w postępowaniu cywilnym
okoliczności zdarzenia, w tym także jego skutków w płaszczyźnie majątkowej
strony powodowej, które nie są opisane w sentencji prawomocnego wyroku
karnego skazującego pozwanego (wyrok SN z dnia 20 grudnia 2005 r., V CK
297/05, niepubl.).
Badanie w sprawie cywilnego podstaw i zakresu zastosowania art. 11 k.p.c.
musi więc objąć ocenę wystąpienia łącznie wszystkich wskazanych w tym przepisie
elementów, a także tego, czy popełnione przez pozwanego przestępstwo wpłynęło,
a jeśli tak, to w jakim zakresie, na szkodę, której naprawienia domaga się strona
powodowa (wyrok SN z dnia 13 grudnia 2012 r., V CSK 25/12, niepubl.).
Rację ma więc strona skarżąca, że znamionami przestępstwa
przywłaszczenia mienia znacznej wartości (art. 284 § 1 k.k. w zw. z art. 294 § 1
k.k.) nie jest objęte wyrządzenie pokrzywdzonemu szkody, a tym samym określenie
jej wysokości. Przywłaszczenie mienia znacznej wartości określonej w sentencji
wyroku karnego skazującego za popełnienie tego przestępstwa nie może więc być
automatycznie utożsamiane z wysokością szkody wyrządzonej popełnieniem tego
6
przestępstwa, ponieważ możliwa jest sytuacja, w której szkoda albo w ogólne nie
powstanie, albo jej wysokość będzie równa, wyższa, a nawet niższa w stosunku do
wartości przywłaszczonego mienia.
Tymczasem Sąd Apelacyjny błędnie uznał, że wysokość szkody, poniesionej
przez powódkę w następstwie przywłaszczenia przez pozwanego jej mienia,
określa kwota 737,989,99 zł, odpowiadająca części ceny sprzedanego przez
powódkę urządzenia, niezapłaconej powódce przez jego pierwotnego nabywcę.
Zasadność zarzutu skargi kasacyjnej w tym przedmiocie wynika po pierwsze
z tego, że wyrządzenie szkody, a więc także jej wysokość, nie należą do znamion
przestępstwa przywłaszczenia mienia znacznej wartości. Po wtóre, w sentencji
prawomocnego wyroku skazującego pozwanego za popełnienie przestępstwa nie
została ustalona wysokość szkody wyrządzonej powódce tym przestępstwem,
ponieważ za takie ustalenie nie można automatycznie uznać wskazanej w sentencji
tego wyroku kwoty 737,989,99 zł, jako pozostałej do uiszczenia pełnej należności
przez nabywcę urządzenia, a więc części ceny jego nabycia. Zawarte w sentencji
prawomocnego wyroku skazującego stwierdzenie, że pozwany (ówczesny
oskarżony) działał na szkodę powódki dokonując przypisanego mu przestępstwa,
może co najwyżej przesądzać i przesądza o statusie powódki jako osoby
poszkodowanej w następstwie jego popełnienia, ale nie dowodzi ustalenia
wysokości poniesionej przez nią szkody wyrządzonej tym przestępstwem.
Tymczasem w tej ostatniej kwestii zaskarżony wyrok pozbawiony jest
niezbędnych ustaleń, co oznacza że wydany został co najmniej przedwcześnie.
Nie ma natomiast racji skarżący zarzucając naruszenie art. 11 zd. 1 k.p.c.
wskutek błędnego przyjęcia związania sądu cywilnego opisem przestępstwa,
dokonanym, w sentencji wyroku skazującego, sprzecznie – w ocenie pozwanego –
z ustalonym przez sąd karny stanem faktycznym. Przepis art. 11 k.p.c. nie służy
bowiem do podważania w postępowaniu cywilnym ustaleń faktycznych przyjętych
przez sąd karny za podstawę do wydania wyroku skazującego.
Jako chybione należało również ocenić zarzuty naruszenia art. 244 k.p.c.
i art. 236 k.p.c. w zw. z art. 382 k.p.c. i art. 391 § 1 k.p.c., ponieważ Sąd Apelacyjny
nie wyraził przypisywanego mu w skardze kasacyjnej stanowiska, że akta
postępowania karnego stanowią samoistny dowód w sprawie cywilnej, a nie
7
wyłącznie konkretne dokumenty zawarte w tych aktach. Natomiast milcząca
aprobata tego Sądu dla takiego nieścisłego stanowiska zaprezentowanego przez
Sąd pierwszej instancji wymagałaby postawienia w skardze kasacyjnej zarzutu
naruszenia właściwego, adekwatnego przepisu z zakresu postępowania
apelacyjnego, którym nie jest ani art. 382 k.p.c. ani art. 391 § 1 k.p.c.
Nietrafnymi okazały się również zarzuty zgłoszone w ramach pierwszej
podstawy kasacyjnej, przez niezastosowanie ar.t 494 k.c., art. 411 § 1 k.c. oraz art.
405 in fine k.c. Wbrew błędnej sugestii skarżącego, Sąd Apelacyjny, rozpoznawszy
roszczenie powódki dochodzone w ramach reżimu deliktowej odpowiedzialności
odszkodowawczej, zasadnie uznał, że podstawą tej odpowiedzialności pozwanego
jest art. 415 k.c., a w konsekwencji jego odpowiedzialność nie opiera się na art. 405
k.c., czy też art. 411 k.c.
Okoliczność, że Sąd ustalił, iż powódka odstąpiła od umowy sprzedaży nie
skutkowało przyjęciem stanowiska, błędnie przypisywanego Sądowi Apelacyjnemu
przez skarżącego, że pozwany odpowiada za szkodę wynikającą z niewykonania
umowy. Przeciwnie, Sąd Apelacyjny wyraźnie przyjął art. 415 k.c. jako
materialnoprawną podstawę odpowiedzialności odszkodowawczej pozwanego za
cywilnoprawne skutki popełnionego deliktu, będącego także przestępstwem.
W tym stanie rzeczy, wobec zasadności jedynie zarzutu naruszenia art. 11
zd. 1 k.p.c., przez jego błędne zastosowanie także w odniesieniu do wysokości
szkody wyrządzonej popełnieniem przestępstwa przywłaszczenia, Sąd Najwyższy
orzekł jak w sentencji na podstawie art. 39815
§ 1 k.p.c., a o kosztach postępowania
na podstawie art. 108 § 2 k.p.c.
db