Pełny tekst orzeczenia

Sygn. akt III CZP 58/13
UCHWAŁA
Dnia 18 października 2013 r.
Sąd Najwyższy w składzie :
SSN Grzegorz Misiurek (przewodniczący)
SSN Marta Romańska
SSN Bogumiła Ustjanicz (sprawozdawca)
Protokolant Bożena Kowalska
w sprawie z powództwa D. L.
przeciwko P. - sp. z o.o. w likwidacji w K.
o stwierdzenie nieważności uchwał ewentualnie o uchylenie uchwał,
po rozstrzygnięciu w Izbie Cywilnej na posiedzeniu jawnym
w dniu 18 października 2013 r.,
zagadnienia prawnego przedstawionego przez Sąd Apelacyjny
postanowieniem z dnia 19 lutego 2013 r.,
"Czy ramami kontroli wstępnej pozwu, w zakresie wykonania
obowiązku fiskalnego wniesienia opłaty sądowej w wymaganej
wysokości od zgłoszonych w nim kumulatywnie roszczeń, w tym
takich, które mają odmienny wzajemnie rodzajowo charakter i - przy
tożsamej dla obu podstawie faktycznej wskazanej przez powoda - są
oparte na odrębnych podstawach normatywnych (art. 249 § 1 i 252
§ 1 ustawy z dnia 15 września 2000 r. Kodeks spółek handlowych -
Dz.U. z 2000 r. Nr 94 poz. 1037 z późn. zm.), objęta jest ocena
poprawności prawnej wskazania jednego z nich jako ewentualnego?"
podjął uchwałę:
Dopuszczalność zgłoszenia w pozwie żądania
ewentualnego obok żądania zasadniczego nie podlega kontroli
w ramach badania skuteczności wniesienia pozwu (art. 130
k.p.c.).
2
Uzasadnienie
W pozwie skierowanym przeciwko pozwanej Spółce powód domagał się
stwierdzenia nieważności trzech uchwał Nadzwyczajnego Zgromadzenia
Wspólników nr 4, 6 i 7 podjętych w dniu 19 września 2011 r. z powodu ich
niezgodności z prawem, ewentualne uchylenia tych uchwał jako sprzecznych
z dobrymi obyczajami, godzących w interesy Spółki i mających na celu
pokrzywdzenie wspólników. W uzasadnieniu powołał okoliczności związane
z przebiegiem obrad tego Zgromadzenia rozpoczętych w dniu 1 września 2012 r.,
podnosząc, że jeden ze wspólników nie został powiadomiony o jego terminie, nie
brał udziału także w obradach kontynuowanych w dniu 19 września 2011 r.
Twierdził, że doszło do naruszenia bezwzględnie obowiązującego art. 174 § 1
w związku z art. 20 i art. 238 § 2 k.s.h. oraz sprzeczności z § 19 ust. 5 aktu
założycielskiego Spółki z dnia 5 września 2000 r.
Zarządzeniem przewodniczącego Sądu Okręgowego w K. z dnia 21 sierpnia
2012 r. pozew został zwrócony, ponieważ powód uiścił opłatę sądową jedynie w
łącznej kwocie 6000 zł, podczas gdy zgłaszając dwa samodzielne, niezależne od
siebie roszczenia powinien zapłacić opłatę w wysokości 12000 zł. Nie ma
znaczenia z punktu widzenia obowiązku fiskalnego powoda (art. 1302
§ 1 k.p.c.),
określenie jednego z roszczeń jako ewentualnego.
Podczas rozpoznawania zażalenia powoda na to zarządzenie Sąd
Apelacyjny powziął wątpliwości związane z określeniem relacji pomiędzy treścią
żądań powoda i oznaczenia ich rangi oraz rozmiaru obowiązku fiskalnego powoda,
które sformułował w zagadnieniu prawnym przedstawionym Sądowi Najwyższemu
do rozpoznania. Sąd ten stwierdził, że do tak skumulowanych roszczeń, z których
drugie określone przez powoda jako ewentualne nie ma samodzielnego charakteru,
nie ma zastosowania art. 21 k.p.c. Wskazał jednocześnie, że możliwość
przypisania żądaniu przez powoda cech samodzielności, czy też jej braku, wymyka
się kontroli sądu, co może prowadzić do dowolności i podejmowania działań
w kierunku odwrócenia kolejności, w zależności od wyników postępowania
rozpoznawczego. W razie połączenia żądań rodzajowo różnych – o świadczenie
3
i o ustalenie stosunku prawnego lub prawa, które byłoby źródłem pierwszego
dochodzi do utraty dystynkcji pomiędzy nimi. Z kolei sformułowanie dwóch
roszczeń rodzajowo różnych, samodzielnych i niezależnych nie sprzeciwia się ich
połączeniu w jednym pozwie. Może dojść do sytuacji, w której żądanie stwierdzenia
nieważności uchwały określone zostanie jako ewentualne, a żądanie uchylenia
uchwały jako zasadnicze, co prowadziłoby do nieracjonalności, jeśli już z motywów
pozwu wynikałaby niezgodność uchwały z ustawą. Wątpliwości związane z oceną
wzajemnej relacji zgłoszonych roszczeń dotyczą już wstępnego etapu
postępowania. Według jednego zapatrywania zakres kontroli wstępnej pozwu nie
może obejmować oceny sposobu ukształtowania relacji pomiędzy zgłoszonymi
żądaniami. Drugie stanowisko oparte jest na założeniu, że kontrola wstępna pozwu
obejmuje także mogące zaistnieć nieprawidłowości w zakresie rozróżnienia
dochodzonych roszczeń jako głównego i ewentualnego, które miało znaczenie dla
określenia wysokości opłaty sądowej.
Sąd Najwyższy zważył, co następuje:
Pozew jest pismem procesowym, które obejmuje powództwo, czyli żądanie
skierowane do sądu o wydanie rozstrzygnięcia określonej treści, względem
pewnego podmiotu, oparte na wskazanej podstawie faktycznej. W doktrynie
prawa procesowego i orzecznictwie przyjęte zostało, że żądanie pozwu jest
roszczeniem formalnym (procesowym), a jego treścią jest twierdzenie powoda
o przysługującym mu i podlegającym ochronie interesie materialnoprawnym, które
stanowi przedmiot procesu. Dla oceny dopuszczalności drogi sądowej i realizacji
prawa do sądu istotne znaczenie przypisane zostało w orzecznictwie roszczeniu
procesowemu, jako oderwanemu od prawa materialnego twierdzeniu powoda
o istnieniu jakiegoś uprawnienia, przedłożonemu sądowi celem udzielenia ochrony
prawnej (por. postanowienie Sądu Najwyższego z dnia 10 marca 1999 r., II CKN
340/98, OSNC 1999, Nr 9, poz. 161, wyrok Trybunału Konstytucyjnego z dnia
10 lipca 2000 r., SK 12/99, OTK 2000, nr 5, poz. 143; wyrok Sądu Najwyższego
z dnia 8 sierpnia 2000 r., III CKN 927/00, niepubl.). Prawo do sądu, którego
wyrazem jest również dopuszczalność rozpoznania sprawy przez sąd, nie jest
uzależnione od tego, czy podmioty pozostające w sporze są rzeczywiście związane
stosunkiem materialnoprawnym. Chodzi bowiem o samą możliwość wniesienia
4
sprawy do sądu i żądania ochrony Na etapie wniesienia pozwu wykluczona została
dopuszczalność „wstępnej kontroli” merytorycznej zasadności powództwa.
Natomiast roszczenie materialne obiektywnie istnieje albo nie istnieje, o czym
zdecyduje rozstrzygnięcie sądu. Pojęcia pozew, powództwo i roszczenie należą do
podstawowych elementów w prawie cywilnym procesowym, które jednak używane
są w licznych przepisach Kodeksu postępowania cywilnego bez właściwego
uporządkowania. Dla omówienia istoty kumulacji roszczeń zasadniczego
i ewentualnego należało określić zarówno te pojęcia, jak i relacje pomiędzy nimi.
Zasadniczą, nakazaną art. 187 § 1 k.p.c., treścią każdego pozwu jest, poza
dopełnieniem warunków przewidzianych dla pisma procesowego (art. 126 k.p.c.),
dokładnie określone żądanie oraz przytoczenie okoliczności faktycznych,
uzasadniających to żądanie; jego granicami związany jest sąd rozpoznający
sprawę. Nie został przewidziany obowiązek podania w pozwie podstawy prawnej
żądania, brak takiego wskazania również w art. 187 § 2 k.p.c., wyszczególniającym
wymagania fakultatywne. Zamieszczenie w pozwie także podstawy prawnej nie
zostało zabronione, nie wiąże sądu, chociaż może określać kierunek postępowania.
Kwalifikacja materialnoprawna przytoczonych okoliczności faktycznych należy do
sądu, w myśl rzymskiej zasady da mihi fatum dabo tibi ius. Z uwagi na to,
że przedstawione przez powoda okoliczności faktyczne mogą uzasadniać
niejednokrotnie kilka żądań, istotne znaczenie ma dokładne określenie żądania,
z którym albo z którymi powód połączył uzyskanie ochrony prawnej. Powództwo
może obejmować żądanie świadczenia, ustalenia stosunku prawnego lub prawa
albo ukształtowania stosunku prawnego.
W przepisie art. 191 k.p.c. przewidziana została możliwość dochodzenia
przez powoda w jednym pozwie przeciwko temu samemu pozwanemu kilku
roszczeń, z których każde mogłoby być dochodzone odrębnym pozwem.
Dla takiego ukształtowania żądań pozew musi spełniać wskazane warunki, do
których należą: jednopodmiotowość stron (chyba że ma miejsce
współuczestnictwo materialne, jednolite i konieczne), dla wszystkich zgłoszonych
żądań został przewidziany ten sam tryb postępowania, żadne z tych roszczeń nie
podlega rozpoznaniu w postępowaniu odrębnym, zachodzi właściwość sądu
ze względu na ogólną wartość roszczeń oraz bez względu na wartość przedmiotu
5
sporu. O istnieniu tych warunków decyduje sąd na podstawie przytoczonych przez
powoda okoliczności. Połączone mogą być roszczenia niepozostające ze sobą
w związku, oparte na innej podstawie faktycznej oraz wynikające z różnych
uprawnień materialnoprawnych. Zasadność poszczególnych roszczeń podlega
oddzielnemu badaniu i rozpoznaniu; każde z nich zachowuje samodzielność
procesową i orzeczenie o każdym z nich wywiera skutki objęte art. 366 k.p.c.
Sąd może przeprowadzić oddzielną rozprawę co do niektórych z połączonych
roszczeń (art. 218 k.p.c.) oraz wydać wyrok częściowy, z zachowaniem warunków
z art. 317 k.p.c. Zgodnie z art. 21 k.p.c., podlegają zliczeniu wartości przedmiotu
sporu roszczeń dochodzonych łącznie. Szczególnego rodzaju kumulacja roszczeń
zachodzi w sytuacji, gdy z jednego roszczenia materialnoprawnego może wynikać
kilka żądań, czy też uprawnienie do określenia sposobu i zakresu ich dochodzenia.
Powód może zatem sformułować żądanie alternatywnie (przemiennie), jeśli
wykonanie zobowiązania przez pozwanego może nastąpić przez spełnienie
jednego z kilku świadczeń (art. 365 k.c.). Dłużnikowi może być przyznane
uprawnienie do jednostronnego zwolnienia się z zobowiązania przez
wykonanie jednego z kilku świadczeń, nazywane upoważnieniem przemiennym
(facultas alternativa).
Instytucja żądania ewentualnego wypracowana została
w doktrynie pod koniec XIX wieku i mimo dopuszczenia do jej stosowania nie
została ustawowo uregulowana. Na dopuszczalność takiego ukształtowania żądań
pozwu wskazują orzeczenia Sądu Najwyższego z okresu międzywojennego.
W orzeczeniu z dnia 2 kwietnia 1930 r., Rw 1378/29 (PPA 214/30) Sąd Najwyższy
wskazał, że pozew powinien czynić zadość ustawowym wymaganiom, a jego
żądania - tak główne, jak i ewentualne - muszą być jasno określone.
O ile żądanie główne okaże się słuszne, nie ma konieczności orzekania o żądaniu
ewentualnym. Z kolei w orzeczeniu z dnia 29 października 1931 r., Rw 1574/31
stwierdził, że w zasadzie żądanie ewentualne jest dopuszczalne, bo ustawa
wprawdzie nie wspomina o takich żądaniach, ale też ich dopuszczalności
nie wyklucza, a uznanie dopuszczalności takich żądań w niektórych wypadkach
jest wskazane ze względów celowości i ekonomii procesowej. Przez przystąpienie
do rozpoznania sprawy zakończonej orzeczeniem z dnia 10 lipca 1936 r., C.630/36
6
(PPC z 1936 r., nr 19, s.604) Sąd Najwyższy milcząco zaakceptował
dopuszczalność stosowania żądań ewentualnych. W czasie obowiązywania
Kodeksu postępowania z dnia 29 listopada 1930 r. (jedn. tekst Dz. U. z 1950 r.
Nr 43, poz.394) Sąd Najwyższy w orzeczeniu z dnia 7 września 1960 r., 2 CR
366/59, PUG z 1961 r., nr 19, s. 424 uznał, że zgłoszenie żądania ewentualnego
jest dopuszczalne, gdyż kodeks postępowania cywilnego zezwala na szeroko
pojętą kumulację roszczeń procesowych, a zgłoszenie żądania ewentualnego to
szczególny jej przypadek. W takiej sytuacji istnieją dwa roszczenia, o których sąd
jednak nie orzeka jednocześnie, ale kolejno i to zależnie od tego, jak orzeknie
o roszczeniu zgłoszonym w pozwie na pierwszym miejscu. W obecnie
obowiązującym Kodeksie postępowania cywilnego nie ma wyraźnego przepisu
o dopuszczalności zamieszczenia w pozwie obok żądania głównego, również
żądania ewentualnego. Nie ma także zakazu przyjmowania takiego sposobu
konstruowania żądań w pozwie, zasadne było przyjęcie w doktrynie
i orzecznictwie milczącej zgody ustawodawcy na takie rozwiązanie. Stanowisko
dopuszczające możliwość zgłoszenia obok żądania głównego żądania
ewentualnego wyrażone zostało w licznych orzeczeniach Sądu Najwyższego
(por. wyroki z dnia 26 stycznia 1979 r., IV CR 403/78, OSNC z 1979 r., nr 10,
poz. 193; z dnia14 października 1999 r., I PKN 325/99, OSNAPiUS z 2001 r. nr 5,
poz. 164; z dnia 8 czerwca 2001 r., I PKN 490/00, OSNP z 2003 r., nr 8, poz. 200;
z dnia 24 czerwca 2009 r., I CSK 510/08, niepubl. oraz postanowienia
z dnia 20 kwietnia 1966 r., I CZ 29/66, OSPiKA z 1962 r., nr 2, poz. 36; z dnia
20 maja 1987 r., I CZ 55/87, OSNCP z 1988 r., nr 11, poz. 160; z dnia 6 grudnia
2006 r., IV CZ 96/06, niepubl.; z dnia 28 października 2008 r., I PZ 25/08, OSNP
z 2010 r., nr 5-6, poz. 70).
Powód może zgłosić w pozwie obok żądania głównego żądanie ewentualne,
na wypadek nieuwzględnienia żądania sformułowanego jako podstawowe
i usytuowane na pierwszym miejscu. Możliwość zgłoszenia żądania ewentualnego
istnieje tak w sprawach o świadczenie, ustalenie istnienia lub nieistnienia stosunku
prawnego bądź prawa, czy o ukształtowanie stosunku prawnego lub prawa.
Nie zostało wyłączone oparcie żądania ewentualnego na odmiennej podstawie
faktycznej, czy też prawnej, niż żądanie główne. Byt żądania ewentualnego
7
uzależniony jest od żądania głównego. W razie uwzględnienia przez sąd żądania
przedstawionego jako pierwsze, rozpoznanie żądania ewentualnego staje się
bezprzedmiotowe; nie jest wydawane w stosunku do niego żadne orzeczenie.
Do rozpoznania tego żądania dojdzie w przypadku oddalenia żądania głównego.
Takie ukształtowanie żądań pozwu stanowi szczególny rodzaj kumulacji roszczeń,
co oznacza konieczność odpowiedniego zachowania warunków przewidzianych
w art. 191 k.p.c. Nie ma zastosowania do tak skumulowanych żądań zasada
jednoczesnego ich rozpoznawania przez sąd, nie zlicza się wartości przedmiotów
żądań, o czym mowa w art. 21 k.p.c.).
W art. 130 § 1 k.p.c. przewidziane zostało postępowanie mające na celu
usunięcie braków formalnych pisma procesowego oraz nieopłacenia go,
uniemożliwiających nadanie mu właściwego biegu. Nie doszło do bliższego
określenia pojęcia warunków formalnych, podlegających usunięciu w trybie
wstępnego badania skuteczności wniesienia pozwu, czyli stwierdzenia możliwości
nadania mu biegu jako pismu pozbawionemu braków formalnych i fiskalnych.
Przyjęte zostało w doktrynie i orzecznictwie, że chodzi o wymagania przewidziane
dla pism procesowych (art. 126 – 129 k.p.c.) oraz ustanowione dla poszczególnych
rodzajów pism procesowych, odnośnie pozwu art. 187 k.p.c. Nie należą do tej
kategorii oczywiste omyłki i niedokładności, które nie mogą tamować postępowania.
Rozstrzygające znaczenie przy ocenie stopnia, czy skali występujących
niedomagań ma możliwość ustalenia istotnej treści w drodze wykładni
(por. postanowienie Sądu najwyższego z dnia 28 kwietnia 1997 r., II CZ 50/97,
OSNC 1997 r., nr 10, poz. 153). Brakiem formalnym, wymagającym usunięcia
są zatem nieprawidłowości, uniemożliwiające ustalenie pochodzenia pisma, jego
przeznaczenia i treści, których nie można ustalić w drodze wykładni oraz brak
wymaganej opłaty. Nie należy do nich niedochowanie warunków przewidzianych
w art. 191 k.p.c., ponieważ w takim przypadku sąd powinien podjąć czynności
adekwatne do charakteru niespełnionego wymagania (np. przekazanie sprawy
sądowi właściwemu, podjęcie postępowania we właściwym trybie lub postępowaniu
odrębnym). Przewodniczący sądu nie jest uprawniony do objęcia wstępnym
badaniem prawidłowości wniesienia pisma procesowego, stosownie do art. 130 § 1
k.p.c., dopuszczalności i zasadności zgłoszenia w jednym pozwie przez powoda
8
jednego z żądań jako głównego, a drugiego jako ewentualnego, ani określenia ich
kolejności, nawet w razie prawdopodobieństwa, że żądania te są sprzeczne.
Ocena w tym względzie wymagałaby konfrontacji przedstawionych okoliczności
z odpowiednimi przepisami prawa materialnego, co nie jest dopuszczalne na tym
etapie postępowania (podobnie wyrok Sądu Najwyższego z dnia 24 czerwca
2009 r., I CSK 510/08; postanowienie Sądu Najwyższego z dnia 17 lutego 1964 r.,
II CZ 5/64, OSNC 1964 r, nr 12, poz. 267). Kwestia ta nie należy do zakresu
pojęciowego zwrotu „niezachowania warunków formalnych”, nie stanowi
przeszkody dla podjęcia czynności procesowych, zmierzających do rozpoznania
sprawy. Dokonanie kumulacji roszczeń przez powoda, w tym wskazanie żądania
głównego i ewentualnego, jest wiążące dla sądu.
Szczególność tego rodzaju kumulacji polega na tym, że przedmiotem
postępowania jest żądanie postawione przez powoda jako pierwsze, a zatem jedno
żądanie. Z tej przyczyny do roszczenia głównego i ewentualnego nie stosuje się
kumulacji przewidzianej art. 21 k.p.c. Obowiązkiem powoda przy wniesieniu pozwu
jest zatem uiszczenie opłaty sądowej od jednego z roszczeń, co do zasady
od głównego. Powinność uregulowania opłaty od żądania ewentualnego powstanie
dopiero w przypadku nieuwzględnienia pierwszego żądania (por. postanowienia
Sądu Najwyższego z dnia 20 maja 1987 r., I CZ 55/87; z dnia 6 grudnia 2006 r.,
IV CZ 96/06; z dnia 28 października 2008 r., I PZ 25/08).
Z powyższych względów Sąd Najwyższy rozstrzygnął przedstawione
zagadnienie jak w treści uchwały.