Pełny tekst orzeczenia

Sygn. akt IV CSK 7/13
POSTANOWIENIE
Dnia 24 października 2013 r.
Sąd Najwyższy w składzie:
SSN Krzysztof Pietrzykowski (przewodniczący, sprawozdawca)
SSN Iwona Koper
SSN Maria Szulc
w sprawie z wniosku wierzyciela Zakładu Ubezpieczeń Społecznych w W. Oddziału
w B.
przy uczestnictwie dłużnika W. L. i A. L.
o wpis hipoteki przymusowej,
po rozpoznaniu na posiedzeniu niejawnym w Izbie Cywilnej
w dniu 24 października 2013 r.,
skargi kasacyjnej wierzyciela
od postanowienia Sądu Okręgowego w B.
z dnia 20 lipca 2012 r.,
1. oddala skargę kasacyjną;
2. zasądza od Zakładu Ubezpieczeń Społecznych
w W. Oddziału w B. na rzecz A. L. 120 (sto dwadzieścia)
złotych tytułem kosztów postępowania kasacyjnego.
UZASADNIENIE
2
Zakład Ubezpieczeń Społecznych wniósł do Sądu Rejonowego w I. wnioski o
wpisanie w księdze wieczystej hipoteki w kwotach 11.334,71 zł i 21.649,94 zł w
dziale IV księgi wieczystej […] urządzonej dla nieruchomości położonej w P. przy
ulicy I., w której W. i A. L. są wpisani jako użytkownicy wieczyści gruntu i właściciele
budynku stanowiącego odrębną nieruchomość. Do tych wniosków dołączył decyzję
z dnia 21 września 2011 r., z której wynikało, że W. L. prowadzący działalność
gospodarczą zalega z opłatą składek na Fundusz Ubezpieczeń Społecznych,
Fundusz Ubezpieczenia Zdrowotnego oraz Fundusz Pracy i Fundusz
Gwarantowanych Świadczeń Pracowniczych.
W dniu 4 listopada 2011 r. referendarz sądowy w I. dokonał w księdze
wieczystej wpisów hipoteki przymusowej w wysokości 21.649,94 zł i 11.334,71 zł.
Uczestniczka postępowania A. L. wniosła skargę na to rozstrzygnięcie.
Sąd Rejonowy w I. postanowieniem z dnia 12 stycznia 2012 r. utrzymał
zaskarżony wpis w mocy. Podkreślił, że doręczona dłużnikowi decyzja Zakładu
Ubezpieczeń Społecznych, ustalająca wysokość należności z tytułu składek,
stanowi podstawę wpisu w księdze wieczystej hipoteki przymusowej na
nieruchomości będącej przedmiotem współwłasności łącznej dłużnika i jego
małżonka. Powołał się w związku z tym na uchwałę składu siedmiu sędziów Sądu
Najwyższego z dnia 28 października 2004 r., III CZP 33/04 (OSNC 2005, nr 3, poz.
43), uchwałę Sądu Najwyższego z dnia 5 lutego 2004 r., III CZP 109/03 (Biul. SN
2004, nr 2, s. 4) oraz na postanowienie Sądu Najwyższego z dnia 11 października
2005 r., V CK 610/04 (niepubl.).
Uczestniczka postępowania A. L. wniosła apelację od postanowienia Sądu
Rejonowego w I.
Sąd Okręgowy w B. postanowieniem z dnia 20 lipca 2012 r. zmienił
zaskarżone postanowienie Sądu Rejonowego w ten sposób, że oddalił wnioski o
dokonanie wpisów w księgach wieczystych oraz zasądził od wnioskodawcy na
rzecz uczestniczki A. L. 400 zł tytułem zwrotu poniesionych kosztów postępowania
związanych z jej udziałem w sprawie. W ocenie Sądu Okręgowego, w poprzednim
stanie prawnym w orzecznictwie Sądu Najwyższego był ugruntowany pogląd, że
doręczona dłużnikowi decyzja Zakładu Ubezpieczeń Społecznych, ustalająca
wysokość należności z tytułu składek, stanowi podstawę wpisu hipoteki
3
przymusowej na nieruchomości będącej przedmiotem współwłasności łącznej
dłużnika i jego małżonka (uchwała składu siedmiu sędziów z dnia 28 października
2004 r., III CZP 33/04). Z uzasadnienia tej uchwały wynikało jednak, że decyzja
taka mogła być podstawą wpisu jedynie hipoteki kaucyjnej. W stanie prawnym
obowiązującym od dnia 20 lutego 2011 r. zrezygnowano z podziału na hipotekę
przymusową zwykłą i kaucyjną. Obecnie zatem, według Sądu Okręgowego,
hipoteka przymusowa może zostać wpisana tylko na podstawie dokumentu, który
jest wystawiony przeciwko wszystkim osobom będącym współwłaścicielami
nieruchomości.
Wnioskodawca wniósł skargę kasacyjną, w której zaskarżył postanowienie
Sądu Okręgowego w całości, zarzucając naruszenie prawa materialnego,
mianowicie art. 26 ust. 3 i 3a pkt 2 ustawy z dnia 13 października 1998 r.
o systemie ubezpieczeń społecznych (jedn. tekst: Dz. U. z 2009 r. Nr 205, poz.
1585 ze zm.; dalej: „u.s.u.s.”) w związku z art. 110 ustawy z dnia 6 lipca 1982 r.
o księgach wieczystych i hipotece jedn. tekst: Dz. U. z 2013 r., poz. 707 ze zm.;
dalej: „u.k.w.h.”).
Sąd Najwyższy zważył, co następuje:
W orzecznictwie Sądu Najwyższego jest utrwalony pogląd, że do wpisu
hipoteki przymusowej zwykłej, której przedmiotem jest nieruchomość stanowiąca
wspólność majątkową małżeńską, niezbędny jest administracyjny tytuł wykonawczy
wystawiony na zobowiązanego i jego małżonka (por. uchwały Sądu Najwyższego
z dnia 18 września 2002 r., III CZP 49/02, OSNC 2003, nr 9, poz. 115, z dnia
8 października 2003 r., III CZP 68/03, OSNC 2004, nr 12, poz. 191 i z dnia
18 marca 2005 r., III CZP 3/05, OSNC 2006, nr 2, poz. 27 oraz postanowienia Sądu
Najwyższego z dnia 13 kwietnia 2005 r., V CK 547/04, niepubl. i z dnia 27 maja
2010 r., III CZP 27/10, OSNC-ZD 2011 A, poz. 7). Gdy wpis miał nastąpić na
podstawie nieostatecznej i zaskarżalnej decyzji o wymiarze składek, niebędącej
miarodajnym dowodem istnienia wierzytelności (art. 26 ust. 3 u.s.u.s. oraz art. 105
u.k.w.h. w brzmieniu obowiązującym przed dniem 20 lutego 2011 r.) i dotyczył
hipoteki przymusowej kaucyjnej, w orzecznictwie Sądu Najwyższego przyjęto, że
wpis jest dopuszczalny na nieruchomości objętej wspólnością ustawową małżeńską
mimo że jego podstawą, była decyzja doręczona jedynie dłużnikowi (por. uchwała
4
składu siedmiu sędziów Sądu Najwyższego z dnia 28 października 2004 r., III CZP
33/04, OSNC 2005, nr 3, poz. 43, uchwała Sądu Najwyższego z dnia 5 lutego
2004 r., III CZP 109/03, Biul. SN 2004, nr 2, s. 4 oraz postanowienie Sądu
Najwyższego z dnia 11 października 2005 r., V CK 610/04, niepubl.).
W dniu 20 lutego 2011 r. weszła w życie ustawa z dnia 26 czerwca 2009 r.
o zmianie ustawy o księgach wieczystych i hipotece oraz niektórych innych ustaw
(Dz. U. Nr 131, poz. 1075), która w istotny sposób zmieniła dotychczasowe
unormowania ustawy o księgach wieczystych i hipotece, znosząc podział hipoteki
na zwykłą i kaucyjną oraz wprowadzając jednolitą konstrukcję prawa hipotecznego
opartą w zasadniczej mierze na wcześniejszych założeniach hipoteki kaucyjnej.
W związku ze zmianą stanu prawnego po wejściu w życie ustawy z dnia
26 czerwca 2009 r. powstaje pytanie, czy Zakład Ubezpieczeń Społecznych może
uzyskać wpis hipoteki przymusowej na nieruchomości stanowiącej współwłasność
łączną dłużnika i jego małżonka na podstawie decyzji nieostatecznej, doręczonej
jedynie dłużnikowi.
Do tego zagadnienia odniósł się Sąd Najwyższy w postanowieniu z dnia
9 stycznia 2013 r., III CSK 69/12 (OSNC 2013, nr 7-8, poz. 93; zob. też
postanowienie Sądu Najwyższego z dnia 17 kwietnia 2013 r., I CSK 433/12,
niepubl.), uznając, że po zmianach wprowadzonych przez ustawę z dnia
26 czerwca 2009 r. i zniesieniu podziału na hipoteki zwykłe i kaucyjne nie można
dokonać wpisu hipoteki przymusowej na nieruchomości stanowiącej współwłasność
łączną dłużnika i jego małżonka w oparciu o decyzję nieostateczną doręczoną
jedynie dłużnikowi.
W uzasadnieniu tego postanowienia Sąd Najwyższy wskazał, po pierwsze,
że hipoteka przymusowa pełni rolę szczególnego środka egzekucyjnego,
w szerokim znaczeniu, skoro zmierza do ułatwienia przyszłego postępowania
egzekucyjnego. W orzecznictwie Sądu Najwyższego konsekwentnie prezentowano
stanowisko, iż postępowanie dotyczące wpisu hipoteki przymusowej w księdze
wieczystej powinno być traktowane jak postępowanie egzekucyjne, mimo, że
odbywa się na podstawie przepisów kodeksu postępowania cywilnego regulujących
postępowanie wieczystoksięgowe i nie jest sposobem egzekucji, a jego skutkiem
nie jest wyegzekwowanie roszczenia (por. orzeczenie Sądu Najwyższego z dnia
5
29 stycznia 1953 r., II CR 2520/52, OSNCK 1954, nr 2, poz. 34; postanowienie
Sądu Najwyższego z dnia 12 czerwca 1997 r., III CKN 72/97, Pr. Gosp. 1997/10/12;
postanowienie Sądu Najwyższego z dnia 8 października 2003 r., III CZP 68/03,
OSNC 2004, nr 12, poz. 191; postanowienie Sądu Najwyższego z dnia 27 maja
2010 r., III CZ 27/10, Biul. SN 2010, nr 10, s. 14; uchwała Sądu Najwyższego z dnia
18 marca 2005 r., III CZP 3/05, OSNC 2006, nr 2, poz. 27). Skoro ustanowienie
hipoteki przymusowej ma na celu ułatwienie przyszłego postępowania
egzekucyjnego, to skutek ten może być osiągnięty tylko wtedy, gdy wierzyciel
dysponuje tytułem prawnym wymaganym do wszczęcia egzekucji, co przemawia za
przyjęciem, że podstawę wpisu hipoteki przymusowej powinien stanowić taki sam
tytuł, jaki uprawnia do prowadzenia egzekucji. Wzgląd na ochronę interesów
fiskalnych wnioskodawcy w ramach postępowania o wpis hipoteki przymusowej nie
może uzasadniać wpisu hipoteki bez administracyjnego tytułu wykonawczego
przeciwko małżonkowi dłużnika.
Ze stanowiskiem tym koresponduje ukształtowany w orzecznictwie Sądu
Najwyższego pogląd, że prowadzenie egzekucji administracyjnej z majątku
osobistego zobowiązanego oraz z majątku wspólnego zobowiązanego i jego
małżonka wymaga wystawienia administracyjnego tytułu wykonawczego przeciwko
zobowiązanemu i jego małżonkowi zgodnie z art. 27c ustawy z dnia 17 czerwca
1966 r. o postępowaniu egzekucyjnym w administracji (tekst jedn.: Dz. U. z 2012 r.
poz. 1015 ze zm.; dalej u.p.e.a.; por. uchwały Sądu Najwyższego z dnia
18 września 2002 r., III CZP 49/02, OSNC 2003, nr 9, poz. 115, z dnia
28 października 2004 r., III CZP 33/04, OSNC 2005/3/43; z dnia 18 marca 2005 r.,
III CZP 3/05, OSNC 2006/2/27; postanowienia Sądu Najwyższego z dnia
15 grudnia 2004 r., II CK 274/04, niepubl. oraz z dnia 27 maja 2010 r., III CZP
27/10, Biul. SN 2010, nr 10, s. 14).
Pogląd ten wywodzi się z analizy art. 27c u.p.e.a. w powiązaniu z art. 29 §
1, art. 26 i art. 1a pkt 20 ustawy z dnia 27 sierpnia 1997 r. - Ordynacja podatkowa
(jedn. tekst: Dz. U. z 2012 r., poz. 749 ze zm.). Z przepisów tych wynika, że
małżonek zobowiązanego nie ma takiego samego statusu jak zobowiązany,
niemniej materialnoprawny art. 29 § 1 Ordynacji podatkowej w związku z art. 31
u.s.u.s. ustanawia odpowiedzialność zobowiązanego nie tylko majątkiem osobistym,
6
ale także majątkiem wspólnym. Realizacji tego obowiązku służy art. 27c u.p.e.a.,
który określa sposób włączenia do postępowania egzekucyjnego małżonka
niebędącego zobowiązanym, którego prawa zostają jednak dotknięte tym
postępowaniem i który powinien mieć zapewnione warunki do należytej ochrony
swoich interesów. W konsekwencji nie sposób podzielić stanowiska, jakoby art. 26
ust. 3, 3a pkt 2 u.s.u.s wyrażał zasadę odpowiedzialności majątkiem wspólnym
małżonków za należności składkowe, których dłużnikiem jest jeden z nich. Zasada
ta wynika bowiem z art. 29 § 1 Ordynacji podatkowej w związku z art. 31 u.s.u.s.
Uprawnienie wierzyciela o charakterze materialnoprawnym, rodzące po jego stronie
możliwość poddania egzekucji czy wpisania hipoteki przymusowej na składnikach
majątku należących do osoby niebędącej osobistym dłużnikiem nie oznacza
zwolnienia go od zachowania trybu postępowania służącego zaspokojeniu, czyli
w rozpoznawanym przypadku uzyskania administracyjnego tytułu wykonawczego.
Po drugie - jak podkreślił Sąd Najwyższy w uzasadnieniu postanowienia
z dnia 9 stycznia 2013 r., III CSK 69/12 - akceptacja przez Sąd Najwyższy
w składzie siedmiu sędziów wpisu hipoteki przymusowej na nieruchomości
stanowiącej współwłasność łączną dłużnika i jego małżonka na podstawie decyzji
nieostatecznej, doręczonej jedynie dłużnikowi, dotyczyła wyłącznie hipoteki
przymusowej kaucyjnej (111 u.k.w.h) i była związana z jej istotą odnoszącą się do
zabezpieczenia wierzytelności warunkowej, z której wpisem nie wiązało się
domniemanie istnienia wierzytelności zabezpieczonej (art. 105 u.k.w.h). U podstaw
stanowiska Sądu Najwyższego legły zatem zasadnicze różnice między hipoteką
kaucyjną i zwykłą rzutujące w istotny sposób na sytuację prawną właściciela
nieruchomości. Dawało to podstawę do przyjęcia, że ustanowienie tego rodzaju
hipoteki nie jest sposobem egzekucji, a jej celem nie jest realizacja zabezpieczonej
należności, skoro gwarancja realizacji wierzytelności w stosunku do
każdoczesnego właściciela nieruchomości następuje dopiero po jej przekształceniu
na hipotekę przymusową zwykłą na podstawie tytułu wykonawczego. Stanowisko to
implikowało wniosek, że na etapie wpisu hipoteki kaucyjnej małżonek dłużnika nie
ma potrzeby podjęcia obrony związanej z naruszeniem jego sfery prawnej,
natomiast ochrona ta aktualizuje się na etapie wpisu hipoteki przymusowej zwykłej
7
lub wdrożenia egzekucji (por. uzasadnienie wymienionej uchwały składu siedmiu
sędziów Sądu Najwyższego z 28 października 2004 r.).
Wobec rezygnacji w u.k.w.h z podziału hipoteki przymusowej na zwykłą
i kaucyjną stanowisko Sądu Najwyższego wyrażone w wyżej przytoczonej uchwale
nie może być odnoszone do wpisu hipoteki przymusowej na podstawie
znowelizowanej u.k.w.h. W aktualnym stanie prawnym hipoteka przymusowa
zabezpiecza zarówno należności ustalone nieostatecznymi decyzjami
administracyjnymi, jak i administracyjnymi tytułami wykonawczymi. Skoro charakter
prawny wierzytelności zabezpieczonej hipoteką przymusową nie znajduje obecnie
odzwierciedlenia w rodzaju hipoteki, nie ma podstaw do uznania, by decyzja
nieostateczna doręczona jedynie dłużnikowi mogła stanowić podstawę wpisu
hipoteki na nieruchomości stanowiącej współwłasność łączną dłużnika i jego
małżonka.
Po trzecie, Sąd Najwyższy podkreślił ponadto w uzasadnieniu postanowienia
z dnia 9 stycznia 2013 r., III CSK 69/12, że przy wykładni przepisów dotyczących
wpisu hipoteki przymusowej nie można pomijać konieczności ich ścisłej interpretacji,
skoro wpis hipoteki jako ograniczonego prawa rzeczowego (art. 244 k.c.) wpływa
bezpośrednio na prawo własności przysługujące małżonkowi dłużnika, czyniąc go
odpowiedzialnym rzeczowo. Prawo własności podlega natomiast ochronie nie tylko
w ustawach, ale również Konstytucji RP (art. 21 i 64) oraz normach konwencyjnych
(art. 1 Protokołu nr 1 o ochronie praw człowieka i podstawowych wolności), co
rzutuje na konieczność zapewnienia małżonkowi dłużnika ochrony swoich
interesów (por. uchwała Sądu Najwyższego z dnia 18 marca 2005 r., III CZP 3/05,
OSNC 2006, nr 2, poz. 27 oraz postanowienie Sądu Najwyższego z dnia 27 maja
2010 r., III CZP 27/10, niepubl.). Przyjęcie możliwości wpisu hipoteki przymusowej
na nieruchomości stanowiącej przedmiot wspólności majątkowej małżeńskiej na
podstawie nieostatecznej decyzji doręczonej jedynie dłużnikowi stawiałoby
małżonka dłużnika w gorszej sytuacji prawnej w zakresie ochrony jego praw niż
zobowiązanego, skoro decyzja administracyjna nie podlega doręczeniu małżonkowi,
a jego obrona w postępowaniu wieczystoksięgowym wobec ograniczonej kognicji
sądu (art. 6268
§ 2 k.p.c.) byłaby jedynie formalna.
8
Odmiennego wniosku nie uzasadnia art. 26 ust. 3a pkt 2 u.s.u.s. Przepis ten
stanowi jedynie, że przedmiotem hipoteki przymusowej może być także
nieruchomość stanowiąca przedmiot współwłasności łącznej dłużnika i jego
małżonka, nie określa natomiast, co może być podstawą wpisu takiej hipoteki.
Przesądza zatem jedynie, że nieruchomość będąca przedmiotem współwłasności
łącznej może być obciążona hipoteką przymusową, mimo, że nie jest własnością
jedynie zobowiązanego. Nie reguluje on również wyczerpująco wpisu hipoteki
wobec odesłania zawartego w art. 26 ust. 3c i 4 u.s.u.s. Artykuł 26 ust. 3 u.s.u.s jest
przykładem przepisów szczególnych, przewidujących nieostateczną decyzję
administracyjną jako podstawę wpisu hipoteki przymusowej, o której mowa w art.
110 u.k.w.h. Nie budzi wątpliwości, że, mimo uchylenia art. 111 u.k.w.h., skarżący
może uzyskać taki wpis na nieruchomości zobowiązanego. Cel tej regulacji nie
wiąże się zatem wyłącznie z hipoteką kaucyjną, co nie oznacza, że może on być
podstawą wpisu w stosunku do małżonka zobowiązanego, odnośnie którego
skarżący nie dysponuje żadnym dokumentem stanowiącym podstawę wpisu.
W uzasadnieniu postanowienia z dnia 9 stycznia 2013 r., III CSK 69/12 Sąd
Najwyższy wskazał, po czwarte, że specyfika postępowania administracyjnego,
w ramach którego decyzja określająca wysokość zaległych składek nie jest
doręczana małżonkowi dłużnika, nie może być argumentem w obecnym stanie
prawnym, na rzecz dokonania wpisu hipoteki przymusowej na nieruchomości
objętej współwłasnością łączną małżonków, zwłaszcza, że wnioskodawca wpis taki
może uzyskać, przedstawiając administracyjny tytuł wykonawczy.
Sąd Najwyższy w niniejszym składzie podziela stanowisko wyrażone
w postanowieniu z dnia 9 stycznia 2013 r., III CSK 69/12 i argumenty
przedstawione w jego uzasadnieniu sprowadzające się stwierdzenia, że
w aktualnym stanie prawnym hipoteka przymusowa może zostać wpisana na
podstawie dokumentu, który wystawiony jest przeciwko wszystkim osobom
wpisanym w księdze wieczystej, jako właściciele nieruchomości. Odnosi się to do
każdego dokumentu, a zatem nie tylko do tytułu wykonawczego, ale także do
nieostatecznej decyzji Zakładu Ubezpieczeń Społecznych określającej wysokość
zobowiązania dłużnika z tytułu składek na ubezpieczenie zdrowotne.
9
Sąd Najwyższy w niniejszym składzie podziela też pogląd wypowiedziany
w uzasadnieniu postanowienia z dnia 17 kwietnia 2013 r., I CSK 433/12, że
dodatkowym wsparciem dla prezentowanego stanowiska są inne zmiany ustawowe,
dotyczące instytucji majątku wspólnego małżonków, do jakich doszło już po
podjęciu w dniu 28 października 2004 r. przez Sąd Najwyższy wymienionej uchwały
składu siedmiu sędziów. Wynika z nich, że tylko w przypadkach wyraźnie
wskazanych w ustawie dopuszcza się podjęcie czynności związanych zarówno
z wykonaniem zabezpieczenia, jak i z egzekucją z mienia wchodzącego w skład
majątku wspólnego na podstawie postanowienia o udzieleniu zabezpieczenia
wydanego przeciwko osobie pozostającej w związku małżeńskim lub na podstawie
tytułu egzekucyjnego wystawionego przeciwko tylko jednej osobie pozostającej
w związku małżeńskim. Przykładem tych regulacji są dodane z dniem 5 lutego 2005 r. do
kodeksu postępowania cywilnego art. 7431
oraz art. 9231
(zob. ustawa z dnia 2 lipca 2004 r.
o zmianie ustawy kodeks postępowania cywilnego oraz niektórych innych ustaw, Dz. U. Nr
172, poz. 1804). W związku z wyjątkowym charakterem tych rozwiązań ustawa przyznaje
jednocześnie małżonkowi obowiązanego (małżonkowi dłużnika) szczególny środek obrony
w związku z wykonaniem zabezpieczenia (dokonanym zajęciem) w postaci sprzeciwu
(zob. art. 7431
§ 3 oraz § 4 dodane z dniem 3 maja 2012 r. przez ustawę z dnia
16 września 2011 r., Dz. U. Nr 233, poz. 1381; zob. także art. 9231
§ 2 k.p.c.).
Z przedstawionych powodów Sąd Najwyższy na podstawie art. 39814
k.p.c.
orzekł, jak w sentencji.
db