Pełny tekst orzeczenia

Sygn. akt II UK 111/13
WYROK
W IMIENIU RZECZYPOSPOLITEJ POLSKIEJ
Dnia 30 października 2013 r.
Sąd Najwyższy w składzie:
SSN Zbigniew Korzeniowski (przewodniczący)
SSN Beata Gudowska (sprawozdawca)
SSN Jolanta Strusińska-Żukowska
w sprawie z wniosku Przedsiębiorstwa Usług Metalowo - Budowlanych D. – B. Sp.
z o.o.
przeciwko Zakładowi Ubezpieczeń Społecznych
z udziałem zainteresowanych: […]
o wysokość składek na ubezpieczenie społeczne,
po rozpoznaniu na posiedzeniu niejawnym w Izbie Pracy, Ubezpieczeń
Społecznych i Spraw Publicznych w dniu 30 października 2013 r.,
skargi kasacyjnej organu rentowego od wyroku Sądu Apelacyjnego w […]
z dnia 23 października 2012 r,
uchyla zaskarżony wyrok i przekazuje sprawę Sądowi
Apelacyjnemu do ponownego rozpoznania i orzeczenia o
kosztach postępowania kasacyjnego.
UZASADNIENIE
2
Decyzjami z dnia 20 i 21 kwietnia 2009 r. Zakład Ubezpieczeń Społecznych,
wymierzył Przedsiębiorstwu Usług Metalowo-Budowlanych „D. – B.” Spółka z o.o.
składki na ubezpieczenie społeczne jej pracowników […], uwzględniając zasady
wynikające z § 2 pkt 16 rozporządzenia Ministra Pracy i Polityki Socjalnej z dnia 18
grudnia 1998 r. w sprawie szczegółowych zasad ustalania postawy wymiaru
składek na ubezpieczenia emerytalne i rentowe (Dz. U. Nr 161 poz. 1106 ze zm.;
dalej - rozporządzenie).
Decyzje te zostały zmienione wyrokiem Sądu Okręgowego, Sądu Pracy i
Ubezpieczeń Społecznych z dnia 3 lutego 2012 r., od którego apelacja Zakładu
Ubezpieczeń Społecznych została oddalona wyrokiem Sądu Apelacyjnego, Sądu
Pracy i Ubezpieczeń Społecznych z dnia 23 października 2012 r. Sądy ustaliły, że
płatnik w latach 2005-2008 zawierał umowy o pracę, na podstawie których
pracownicy mieli świadczyć pracę w Polsce, a jednocześnie porozumiewali się z
pracodawcą ("dobrowolnie się godzili") na wykonywanie takiej samej pracy w Belgii.
Poza wynagrodzeniem świadczonym za tę pracę, pracodawca pokrywał im koszty
dojazdu i zakwaterowania oraz wypłacał diety. Sądy przyjęły, że wartość tych
świadczeń stanowiła przychód, zgodnie z § 2 pkt 15 rozporządzenia, niewchodzący
do podstawy wymiaru składek, gdyż w ich ocenie pracownicy płatnika nie
wykonywali pracy za granicą u polskiego pracodawcy, tak jak twierdził organ
rentowy, lecz wykonywali za granicą zadania służbowe w rozumieniu art. 775
§ 1
k.p. Na uzasadnienie tego stwierdzenia wskazały, że już w umowie o pracę,
określając, że miejscem wykonywania pracy są miejsca budów w obrębie Z.,
ubezpieczony zagwarantował sobie pełną dyspozycyjność pracowników i
możliwość wydawania im poleceń wykonywania pracy za granicą. Szczegóły
dotyczące ich oddelegowania zawierały druki E- 101 określające terminy wyjazdu i
powrotu z podróży służbowej.
Skarga kasacyjna organu rentowego, obejmująca wyrok Sądu Apelacyjnego
w całości oraz zawierająca wniosek o jego uchylenie i przekazanie sprawy temu
Sądowi do ponownego rozpoznania lub uchylenie wyroków sądów obydwu instancji
i przekazanie sprawy do ponownego rozpoznania Sądowi Okręgowemu albo też
uchylenie wyroków sądów obydwu instancji i orzeczenie co do istoty sprawy przez
oddalenie odwołań, została oparta na podstawie naruszenia prawa materialnego –
3
art. 775
§ 1 k.p., art. 18 ustawy z dnia 13 października 1998 r. o systemie
ubezpieczeń społecznych (jednolity tekst: Dz. U. z 2009 r. Nr 205, poz. 1585 ze zm.)
i § 2 pkt 15 oraz pkt 16 rozporządzenia. Skarżący zarzucił błędne przyjęcie, że
pracownicy zatrudnieni w Belgii wykonywali pracę w ramach podróży służbowej, a
przez to niewłaściwe ustalenie przychodu osiąganego przez zainteresowanych z
tytułu pracy wykonywanej za granicą.
Skarżący podkreślił, że wyjazdy pracowników do pracy w Belgii nie
następowały na podstawie polecenia wyjazdu służbowego, a tym samym nie nosiły
cech podróży służbowej, lecz były wynikiem porozumienia między pracodawcą a
pracownikami, prowadzącego do okresowej zmiany miejsca wykonywania pracy
oraz warunków wynagrodzenia. Zainteresowani każdorazowo wyrażali zgodę na
zmianę miejsca pracy przewidzianego w umowach o pracę, będąc zresztą od
początku przekonani, że miejscem świadczenia przez nich pracy wynikającym z
umowy jest Polska i Belgia.
W odpowiedzi na skargę kasacyjną ubezpieczony wniósł o jej oddalenie,
twierdząc, że w poleceniach wyjazdu zainteresowanych poza miejsce stałego
zatrudnienia określał zadania do wykonania i czas pobytu w podróży służbowej, w
której organizował przejazdy i noclegi oraz wypłacał diety. Polecenia wyjazdu
kierował do pracowników o odpowiednich kwalifikacjach i motywacji do pracy w
oddaleniu od miejsca zamieszkania, zapewniając sobie możliwość wywiązania się z
umów zawartych z kontrahentami zagranicznymi.
Sąd Najwyższy zważył, co następuje:
Zasada ustalania wysokości składek na ubezpieczenia emerytalne, rentowe,
wypadkowe i chorobowe polega na odniesieniu się do wysokości bazowej, którą –
zgodnie z art. 18 ustawy o systemie ubezpieczeń społecznych – stanowi przychód
zdefiniowany w art. 4 pkt 9 ustawy jako przychody w rozumieniu przepisów o
podatku dochodowym od osób fizycznych. Stosownie do art. 10 ust. 1 ust. 1 ustawy
z dnia 26 lipca 1991 r. o podatku dochodowym od osób fizycznych (jednolity tekst:
Dz. U. z 2012 r. poz. 361 ze zm.), przychód, którego źródłem jest stosunek pracy,
obejmuje – jak stanowi art. 12 ust. 1 tej ustawy – wszelkiego rodzaju wypłaty
4
pieniężne oraz wartość pieniężną świadczeń w naturze lub ich ekwiwalenty, bez
względu na źródło finansowania tych wypłat i świadczeń, a w szczególności
wynagrodzenia zasadnicze, wynagrodzenia za godziny nadliczbowe, różnego
rodzaju dodatki, nagrody, ekwiwalenty za niewykorzystany urlop i wszelkie inne
kwoty niezależnie od tego, czy ich wysokość została z góry ustalona, a ponadto
świadczenia pieniężne ponoszone za pracownika, jak również wartość innych
nieodpłatnych świadczeń lub świadczeń częściowo odpłatnych.
Podstawy wymiaru składek nie stanowią pewne rodzaje przychodów, które –
na podstawie upoważnienia z art. 21 ustawy o systemie ubezpieczeń społecznych
– określa w drodze rozporządzenia minister właściwy do spraw zaopatrzenia
społecznego. W czasie objętym zaskarżoną decyzją obowiązywało rozporządzenie
Ministra Pracy i Polityki Socjalnej z 18 grudnia 1998 r. w sprawie szczegółowych
zasad ustalania podstawy wymiaru składek na ubezpieczenia emerytalne i rentowe
w brzmieniu nadanym od dnia 30 stycznia 2004 r. (Dz. U z 2004 r. Nr 14, poz. 124),
odnoszącym się do składek należnych za okres po dniu 1 stycznia 2004 r.,
wyłączające w § 2 ust. 1 pkt 15 z podstawy wymiaru składek przychody w postaci
diet i innych należności z tytułu podróży służbowej pracownika - do wysokości
określonej w przepisach w sprawie wysokości oraz warunków ustalania należności
przysługujących pracownikowi zatrudnionemu w państwowej lub samorządowej
jednostce sfery budżetowej, z tytułu podróży służbowej na obszarze kraju oraz
poza granicami kraju lub w § 2 ust. 1 pkt 16 część wynagrodzenia pracowników
zatrudnionych za granicą u polskich pracodawców w wysokości równowartości
diety przysługującej z tytułu podróży służbowych poza granicami kraju, za każdy
dzień pobytu, określonej w przepisach w sprawie wysokości oraz warunków
ustalania należności przysługujących pracownikowi zatrudnionemu w państwowej
lub samorządowej jednostce sfery budżetowej z tytułu podróży służbowej poza
granicami kraju, z tym zastrzeżeniem, że tak ustalony miesięczny przychód tych
osób stanowiący podstawę wymiaru składek nie może być niższy od kwoty
przeciętnego wynagrodzenia, o którym mowa w art. 19 ust. 1 ustawy systemowej.
Przytoczenie omawianych przepisów miało na celu wykazanie, że wyraźnie
zróżnicowany i odmiennie uregulowany jest obowiązek składkowy odnośnie do dwu
grup pracowników wykonujących pracę poza umówionym miejscem świadczenia
5
pracy. Rozróżnienie to jest istotne, gdyż wskazane wypłaty pokrywają inne potrzeby
pracowników odbywających podroż służbową, a inne pracowników zatrudnionych
za granicą w polskich zakładach pracy. W związku z tym w § 2 ust. 1 pkt 15
rozporządzenia ujęte są diety i inne należności z tytułu podróży służbowej, a w § 2
ust. 1 pkt 16 tylko część wynagrodzenia, która ma odpowiadać równowartości diety
przysługującej z tytułu podróży służbowej poza granicami kraju, za każdy dzień
pobytu.
Przyporządkowanie stanów faktycznych pod wskazane przepisy następuje
nie tylko ze względu na miejsce wykonywania pracy, lecz przede wszystkim ze
względu na rodzaj, czas trwania i charakter wykonywanych czynności. Tylko wtedy
odliczenie z podstawy wymiaru składek dokonywane jest według § 2 ust. 1 pkt 15
rozporządzenia, gdy delegowanie pracownika ma cechy podróży służbowej tzn.
zjawiska wśród obowiązków pracownika niecodziennego, okazjonalnego, w ramach
pracowniczych powinności niezwyczajnego i nietypowego, stanowiącego pewien
wyłom w zwykłym świadczeniu pracy. Pracę w ramach delegacji (podróży
służbowej) wyróżnia sporadyczność i przemijający czas trwania wysłania oraz
wykonywanie konkretnie określonego zadania (por. wyroki Sądu Najwyższego z
dnia 3 grudnia 2009 r., II PK 138/09, Monitor Prawa Pracy 2010, nr 6, s. 312, z dnia
9 lutego 2010 r., I PK 57/09, OSNP 2011, nr 15–16, poz. 200, z dnia 3 kwietnia
2001 r., I PKN 765/00, OSNP 2003, nr 1, poz. 17 i z dnia 22 lutego 2008 r., I PK
208/07, OSNP 2009, nr 11–12, poz. 134). Ze względu na przedmiot podroży
służbowej istotne jest to, że pracownik ma wykonać czynności pracownicze
wyznaczone do zrealizowania w poleceniu pracodawcy, które nie powinny należeć
do zwykłych, umówionych czynności pracowniczych (por. uchwałę siedmiu sędziów
Sądu Najwyższego z dnia 19 listopada 2008 r., II PZP 11/08, OSNP 2009, nr 13–14,
poz. 166, uchwały Sądu Najwyższego z dnia 18 marca 1998 r., III ZP 20/97,
OSNAPiUS 1998, nr 21, poz. 619, z dnia 15 sierpnia 1980 r., I PZP 23/80, OSNCP
1981, nr 2–3, poz. 26 oraz wyroki z dnia 4 marca 2009 r., II PK 210/08, OSNP 2010,
nr 19–20, poz. 233, z dnia 4 lipca 1978 r., I PR 45/78, OSNCP 1979, nr 1, poz. 16
z glosą A. Kijowskiego, Nowe Prawo 1979, nr 11, s. 162, z dnia z 16 września 2009
r., I UK 105/09, OSNP 2011, nr 9–10, poz. 131 oraz z dnia 20 lutego 2007 r., II PK
165/06, OSNP 2008, nr 7–8, poz. 97).
6
Wykonywanie podróży służbowej wyróżniania się wśród czynności
pracowniczych także ze względu na to, że podstawą odbycia podróży służbowej
jest polecenie wykonania konkretnego zadania (polecenie służbowe). O wysłaniu w
podróż służbową decyduje polecenie służbowe udania się poza określone w
umowie o pracę miejsce wykonywania pracy (por. art. 29 § 1 pkt 2 k.p.). W wyroku
z dnia 8 listopada 2012 r., II UK 87/12 (niepublikowany) Sąd Najwyższy stwierdził,
że o podróży służbowej można mówić jedynie w wypadku delegowania
narzuconego pracownikowi, wobec czego zawarcie porozumienia co do
wykonywania określonej pracy w ramach delegowania prowadzi do okresowej
zmiany ustalonego w umowie miejsca pracy (por. także wyroki Sądu Najwyższego
z dnia 20 lutego 2007 r., II PK 165/06, OSNP 2008, nr 7-8, poz. 97, z dnia 4 marca
2009 r., II PK 210/08, OSNP 2010, nr 19-20, poz. 233 oraz z dnia 11 stycznia
2013 r., II UK 157/12, niepublikowany).
Gdy delegowanie dotyczy stałej pracy za granicą na rzecz swego
pracodawcy, wysłanie (delegowanie) pracownika na obszar innego państwa Unii
należy traktować jako odrębną instytucję prawną określoną w czasie objętym
sporem w art. 14 ust. 1 rozporządzenia rady (EWG) NR 1408/71 z dnia 14 czerwca
1971 r. w sprawie stosowania systemów zabezpieczenia społecznego do
pracowników najemnych i ich rodzin przemieszczających się we Wspólnocie,
współcześnie wyłożoną w decyzji Komisji Administracyjnej ds. Koordynacji
Systemów Zabezpieczenia Społecznego, Nr A2 z dnia 12 czerwca 2009 r.,
dotyczącej wykładni art. 12 rozporządzenia Parlamentu Europejskiego i Rady (WE)
nr 883/2004 w sprawie ustawodawstwa mającego zastosowanie do pracowników
delegowanych i osób wykonujących pracę na własny rachunek, tymczasowo
pracujących poza państwem właściwym (Dz.Urz.UE C 106/5 z 24.4.2010). Z
wiążących Sąd Najwyższy ustaleń wynika, że właśnie na podstawie tych przepisów
rozpoznano wniosek ubezpieczonego o stwierdzenie w okresach wskazanych
przez organ ubezpieczeń społecznych podlegania zainteresowanych polskiemu
ubezpieczeniu społecznemu jako obywateli polskich zatrudnionych za granicą,
wysłanych przez polskiego pracodawcę w ramach istniejącej umowy o pracę.
Trafne jest więc stanowisko organu ubezpieczeń społecznych
zaprezentowane w rozpoznawanej skardze kasacyjnej, że podstawa wymiaru
7
składek na ubezpieczenie społeczne zainteresowanych powinna być ustalona
zgodnie z § 2 ust. 1 pkt 16 rozporządzenia. Status pracowników wysłanych
znajduje odzwierciedlenie w ustaleniu składników wynagrodzenia mających
uzupełniać wynagrodzenie za wykonaną pracę, ze względu na to, że ich sytuacja
generuje wyższe niż zwykle wydatki na utrzymanie, choć wykazuje tylko
podobieństwo do przebywania w podróży służbowej. Pracownicy zatrudnieni za
granicą u polskiego pracodawcy nie odbywają podróży służbowej, wobec czego
prawodawca wskazał wyraźnie, że osobom wysłanym do takiej pracy nie są
wypłacane diety, lecz chodzi o ich równowartość w ramach wynagrodzeń, które –
wzorem diety – uwzględniają sytuację faktyczną związaną ze świadczeniem pracy
poza stałym miejscem zamieszkania. Zastosowana została i w tym przypadku ulga
w opłacaniu składek na ubezpieczenia społeczne, zbliżona do ulgi uzyskiwanej
przez przebywającego w podróży służbowej, tak że obowiązek składkowy nie
obejmuje wynagrodzenia (przychodu, o którym mowa art. 18 ust. 1 w związku z
art. 4 pkt 9 ustawy systemowej) do kwoty równowartości diety (por. wyroki Sądu
Najwyższego z dnia 18 kwietnia 2007 r., I UK 339/06, OSNP 2008, nr 9-20, poz.
148 i z dnia 29 września 2009 r., I UK 122/09, OSNP 2011, nr 9-10, poz. 136, z
dnia 12 września 2012 r., II UK 45/12, niepublikowany). W związku z tym ustalenie
podstawy wymiaru składek na ubezpieczenie społeczne wymaga pominięcia
wyłącznie równowartości diet, lecz już nie ryczałtów za noclegi. Przychód z tytułu
ponoszenia przez pracodawcę kosztów zakwaterowania pracowników za granicą
stanowi podstawę wymiaru składek na ubezpieczenia społeczne (por. wyrok Sądu
Najwyższego z dnia 23 kwietnia 2013 r., I UK 600/12, niepublikowany).
Mając to na względzie, Sąd Najwyższy orzekł jak w sentencji (art. 39815
§ 1
k.p.c.).