Pełny tekst orzeczenia

Sygn. akt II CSK 69/13
WYROK
W IMIENIU RZECZYPOSPOLITEJ POLSKIEJ
Dnia 14 listopada 2013 r.
Sąd Najwyższy w składzie:
SSN Krzysztof Pietrzykowski (przewodniczący)
SSN Wojciech Katner
SSN Maria Szulc (sprawozdawca)
Protokolant Anna Banasiuk
w sprawie z powództwa M. P.
przeciwko Operatorowi Gazociągów Przesyłowych Gaz - System
Spółce Akcyjnej w W. i Polskiemu Górnictwu Naftowemu
i Gazownictwu Spółce Akcyjnej w W.
o zapłatę,
po rozpoznaniu na rozprawie w Izbie Cywilnej w dniu 14 listopada 2013 r.,
skargi kasacyjnej strony pozwanej Polskiego Górnictwa Naftowego i Gazownictwa
Spółki Akcyjnej w W.
od wyroku Sądu Apelacyjnego
z dnia 15 czerwca 2012 r.
1) oddala skargę kasacyjną;
2) zasądza na rzecz powoda od pozwanej Polskiego
Górnictwa Naftowego i Gazownictwa Spółki Akcyjnej w W. kwotę
2 700,- (dwa tysiące siedemset) złotych tytułem zwrotu kosztów
postępowania kasacyjnego.
2
UZASADNIENIE
Zaskarżonym wyrokiem Sąd Apelacyjny oddalił apelacje pozwanych od
wyroku Sądu Okręgowego w P. uwzględniającego powództwo o zasądzenie kwoty
100.000 zł z tytułu wynagrodzenia za bezumowne korzystanie z nieruchomości
powoda za okres od 1 stycznia 1998 r. do 20 marca 2006 r.
Sądy obu instancji ustaliły, że przez nieruchomość powoda przebiega
gazociąg wysokiego ciśnienia o średnicy 350 mm i długości 132 m, wybudowany
w 1990 r. Nieruchomość ta przeznaczona była na cele rolnicze a zgodnie
z miejscowym planem zagospodarowania przestrzennego zatwierdzonym uchwałą
Gminy z dnia 30 marca 1998 r. pod tereny działalności gospodarczej.
Powód wykorzystywał ją pod uprawę zboża ale z uwagi na strefę ochronną nie
mógł sadzić drzew i krzewów. W dniu 3 stycznia 2002 r. złożył w urzędzie Gminy
wniosek o ustalenie warunków zabudowy i zagospodarowania terenu, bowiem
zamierzał zbudować hurtownię sprzętu medycznego. W odpowiedzi na pisma
Urzędu Gminy, Polskie Górnictwo Naftowe i Gazownictwo S.A. w W. w pismach z
dnia 13 lutego 2002 r. i 14 marca 2002 r. wskazała, że odległość podstawowa od
gazociągu wysokiego ciśnienia do tego typu obiektów wynosi 50 m, a w piśmie z
dnia 15 listopada 2004 r. stwierdziła możliwość lokalizacji projektowanego budynku
w nieprzekraczalnej odległości 15 m od gazociągu. Powód ostatecznie uzyskał
decyzję o lokalizacji, ale zrezygnował z inwestycji. Strefa ochronna, czyli strefa, w
której jest zakazane sytuowanie obiektów i urządzeń budowlanych, wzdłuż
gazociągu o długości 132 m przy przyjęciu jej szerokości na 15 m stanowi obszar o
powierzchni 3454 m2
, a przy przyjęciu 50 m obszar o powierzchni 5660 m2
.
Ustalono także, iż prawomocnym wyrokiem z dnia 5 października 2009 r. Sąd
Rejonowy w P. w sprawie …795/08 uznał co do zasady odpowiedzialność obu
pozwanych, zasądzając z tytułu bezumownego korzystania przez nich z
nieruchomości powoda w okresie od 1 stycznia 1996 r. do 31 grudnia 1997 r. kwotę
3.266,92 zł.
Sąd pierwszej instancji uznał, że PGNiG SA w W. był posiadaczem w złej
wierze do dnia 7 lipca 2005 r. i w tym okresie Operator Gazociągów Przesyłowych
3
Gaz - system S.A. w W. jako nabywca części przedsiębiorstwa (art. 554
k.c.) jest
odpowiedzialny solidarnie ze zbywcą za zobowiązania związane z prowadzeniem
przedsiębiorstwa, natomiast w okresie późniejszym odpowiada samodzielnie jako
posiadacz w złej wierze na podstawie umowy leasingu operacyjnego. Wskazując
jako podstawę prawną rozstrzygnięcia art. 225 k.c. i 352 § 1 i 2 k.c. stwierdził, że
posiadanie służebności polega na korzystaniu z cudzej nieruchomości w taki
sposób, w jaki czyni to mający służebność, a więc władztwo przedsiębiorstwa
eksploatującego gazociąg odpowiada faktycznemu władztwu wynikającemu z
prawa służebności. Odnosząc się do zakresu korzystania przez pozwanych z
nieruchomości powoda powołał przepisy rozporządzenia Ministra Przemysłu z dnia
24 czerwca 1989 r. w sprawach warunków technicznych, jakim powinny
odpowiadać sieci gazowe (Dz. U. z 1989 r., nr 45, poz. 243), ustalające minimalną
odległość podstawową gazociągów ułożonych w ziemi o parametrach
przedmiotowego gazociągu na 50 m od obrysów obiektów terenowych oraz
stwierdził, że przepisy te nie mają jedynego znaczenia dla ustalenia rzeczywistego
zakresu korzystania, istotny jest bowiem faktyczny sposób korzystania z gruntu
przez powoda i ograniczeń faktycznych w tym korzystaniu. Ustalił, że gazociąg nie
ograniczał prawa własności powoda w uprawie działki poprzez zasiewy zbożem,
natomiast ograniczenie w okresie od 1 stycznia 2002 r. do 31 grudnia 2004 r.
upatrywał w braku możliwości czynienia inwestycji na obszarze objętym odległością
podstawową 50 m z uwagi na stanowisko PGNiG S.A. w tym okresie co do
wielkości strefy ochronnej. Ustalenie strefy przez pozwanych na 50 m ograniczało
prawo powoda – nie mógł korzystać w takim zakresie, w jakim by korzystał gdyby
gazociągu nie było. W konsekwencji uznał, że w okresie od 1 stycznia 1998 r. do 30
kwietnia 1998 r. prawo własności powoda nie było ograniczone, bo korzystał z
gruntu zgodnie z przeznaczeniem rolniczym. Natomiast w okresie od 1 kwietnia
1998 r. do 20 marca 2006 r. było ono częściowo ograniczone, nie mógł czynić
bowiem inwestycji, ale użytkował działkę na cele rolnicze - w tym okresie
wynagrodzenie powinno zatem wynosić połowę wynagrodzenia należnego przy
zastosowaniu stawki czynszu dzierżawnego. Przyjął, że pozwany PGNiG S.A.
korzystał z gruntu powoda o powierzchni 3454 m2
w okresie od stycznia 1998 r. do
31 grudnia 2001 r. i od 1 stycznia 2004 r. do 7 lipca 2005 r., a w okresie od 1
4
stycznia 2002 r. do 31 grudnia 2004 r. z powierzchni 5660 m2
, zaś pozwany OGP
Gaz - System SA w okresie od 8 lipca 2005 r. do 20 marca 2006 r. z gruntu o
powierzchni 3454 m2
.
Sąd Apelacyjny podzielił w pełni ocenę prawną roszczenia dokonaną przez
Sąd Okręgowy. Stwierdził, że fakt rolniczego użytkowania nieruchomości przez
powoda nie stanowi podstawy do przyjęcia, że pozwany OPG Gaz - System
korzystał jedynie z pasa gruntu o szerokości 8 m, do przedmiotowego gazociągu
nie mają bowiem zastosowania powołane przez pozwanego przepisy
rozporządzenia Ministra Gospodarki z dnia 30 lipca 2001 r. w sprawie warunków
technicznych jakim powinny odpowiadać sieci gazowe (Dz. U. 2001, nr 97, poz.
1055), a przywołanego przez Sąd pierwszej instancji rozporządzenia z dnia
24 czerwca 1989 r., przewidujące dla jego parametrów minimalną odległość od
obrysów budynku 50 m. Sąd drugiej instancji uznał wynagrodzenie ustalone przez
Sąd Okręgowy na połowę stawki czynszu dzierżawnego za proporcjonalne do
stopnia ingerencji w prawo własności i ograniczeń w korzystaniu z nieruchomości.
Odmówił nadto zasadności zarzutom naruszenia art. 140 k.c. oraz art. 2, 10 i 87
Konstytucji RP wskazując, że Sąd Okręgowy miał obowiązek wzięcia pod uwagę
wynikających z przepisów prawa administracyjnego ograniczeń, jakie dla
właściciela stwarza fakt usytuowania gazociągu i które nie mogą być pomijane przy
ustalaniu wynagrodzenia za bezumowne korzystanie z nieruchomości w zakresie
odpowiadającym służebności.
W skardze kasacyjnej pozwana PGNiG S.A. w W. wniosła o uchylenie w
całości zaskarżonego wyroku oraz wyroku Sądu Okręgowego w P. z dnia 9 lutego
2012 r., i przekazanie sprawy do ponownego rozpoznania Sądowi Okręgowemu.
Zarzuciła naruszenie prawa materialnego tj. art. 224 § 2 w zw. z art. 225 i 352 § 2
k.c. poprzez ich błędną wykładnię i błędne zastosowanie polegające na przyjęciu,
że wynagrodzenie za korzystanie z rzeczy przez posiadacza służebności gruntowej
odpowiadającej treścią służebności przesyłu przysługuje właścicielowi
nieruchomości obciążonej na skutek przebiegającego przez nieruchomość
gazociągu wysokiego ciśnienia w obszarze tzw. strefy ochronnej, podczas gdy
przedsiębiorca nie korzysta z nieruchomości w tym obszarze i wynagrodzenie
5
należy potraktować jako odszkodowanie z tytułu pogorszenia rzeczy w związku z
ograniczeniem w zabudowie.
Sąd Najwyższy zważył, co następuje:
Na obecnym etapie postępowania pozwany nie kwestionuje legitymacji
biernej, charakteru posiadania - w złej wierze, jak również nie została skargą
kasacyjną zakwestionowana odpowiedzialność nabywcy przedsiębiorstwa.
Problem sprowadza się do rozstrzygnięcia zakresu posiadania
przedsiębiorcy przesyłowego w złej wierze korzystającego bez tytułu prawnego
z nieruchomości w zakresie urządzeń gazowych, a zwłaszcza, czy ustanowiona
przepisami stosownych rozporządzeń strefa ochronna powodująca ograniczenie
w zabudowie może być zaliczona do jego zakresu posiadania, czy też, jak wywodzi
skarżący, ograniczenie to powinno być zakwalifikowane jako pogorszenie rzeczy,
a w konsekwencji właścicielowi nieruchomości, przez którą przebiega gazociąg
służy roszczenie o odszkodowanie z tego tytułu.
Zgodnie z utrwalonym stanowiskiem doktryny i judykatury podstawę prawną
roszczenia o wynagrodzenie za korzystanie przez posiadacza służebności w złej
wierze z nieruchomości stanowią odpowiednio stosowane z mocy art. 230 k.c.
przepisy art. 224 i 225 k.c. Faktyczne władztwo podmiotów eksploatujących
różnego typu urządzenia przesyłowe odpowiada władztwu wynikającemu
ze służebności gruntowej - art. 352 § 1 k.c. – posiadaczem służebności jest osoba,
która korzysta z cudzej rzeczy w zakresie odpowiadającym służebności. Wyłączną
przesłanką roszczenia o wynagrodzenie jest posiadanie cudzej rzeczy.
Ograniczenie prawa własności wskutek wykonywania służebności usprawiedliwia
co do zasady żądanie wynagrodzenia, przy czym wynagrodzenie to nie jest
uzależnione od wystąpienia szkody. Dopiero przy ustalaniu wynagrodzenia mają
znaczenie okoliczności związane z zakresem posiadania i stopniem ograniczenia
właściciela w wykonywaniu przez niego prawa własności. Posiadanie samoistne
służebności różni się od posiadania określonego w art. 336 k.c., nie musi bowiem
pozbawiać właściciela wszystkich elementów faktycznego władztwa nad rzeczą, ale
może polegać na takim korzystaniu z nieruchomości przez posiadacza, które
narusza prawo własności w inny sposób, aniżeli w sposób pozbawiający właściciela
6
tego władztwa (wyroki Sądu Najwyższego z dnia 17 czerwca 2005 r., III CK 685/04
i z dnia 3 lutego 2010 r., II CSK 444/09, nie publ.). Na ogół wykonywanie
służebności polega na prowadzeniu przez daną nieruchomość urządzenia
przesyłowego oraz dokonywaniu modernizacji, remontów itp., przy czym czynności
tego mogą być wykonywane z różną częstotliwością, w tym mogą być okresy,
w których nie są wykonywane. Problem dotyczy natomiast tego, czy do zakresu
posiadania należy zaliczyć powierzchnię zajętą wyłącznie pod urządzenie
przesyłowe i obszar niezbędny do wejścia na grunt i wykonania prac remontowych
lub konserwatorskich, czy również strefę ochronną ustanowioną przepisami
stosownych rozporządzeń, a mającą na celu zapewnienie bezpieczeństwa.
Ma rację skarżący, że ustalenie obszaru strefy następuje w drodze administracyjnej
i przepisy rozporządzeń ustalają zakres ograniczenia prawa własności. Niemniej
jednak przepisy te aktualizują się w odniesieniu do konkretnej nieruchomości
w momencie wybudowania urządzenia przesyłowego w wyniku zajęcia gruntu przez
inny podmiot, niż właściciel. W wypadku prawnego działania przedsiębiorcy
przesyłowego właściciel gruntu uzyskuje stosowną rekompensatę za ograniczenie
prawa własności bądź w formie umowy, bądź orzeczenia sądowego o ustanowieniu
służebności. W wypadku bezumownego korzystania z nieruchomości takiej
rekompensaty nie uzyskuje. Posiadanie przedsiębiorstwa w zakresie służebności
odpowiadającej treścią służebności przesyłu obejmuje obszar faktycznego
wykonywania posiadania, co nierozerwalnie wiąże się z zakresem ograniczenia
właściciela w wykonywaniu jego praw. Przepisy kolejnych rozporządzeń, w tym
również obowiązującego w okresie objętym pozwem rozporządzenia z dnia
24 czerwca 1989 r., określają warunki techniczne, jakim powinny odpowiadać sieci
gazowe. Są one adresowane przede wszystkim do przedsiębiorcy przesyłowego,
który w celu wybudowania i użytkowania sieci przesyłowej musi spełnić warunki
techniczne, w tym również w zakresie strefy ochronnej w celu bezpieczeństwa
gazociągu. Przepisy te wiążą także organy administracji oraz właściciela
nieruchomości, który w strefie ochronnej nie może wykonywać prawa własności
poprzez jej zabudowę. Z tego uregulowania nie wynika jednak, że wyłączenie
wykonywania części uprawnień właścicielskich następuje bez ekwiwalentu
pieniężnego. Skoro zatem ustanowienie strefy ochronnej jest konsekwencją
7
wybudowania gazociągu będącego własnością przedsiębiorstwa przesyłowego,
to służebność odpowiadająca treści służebności przesyłu musi obejmować także
tę strefę, a zatem posiadanie nieruchomości w zakresie takiej służebności również
ją obejmuje. Z prawem posadowienia danego typu urządzenia przesyłowego łączy
się również określenie jego przebiegu, a wynagrodzenie obejmuje powierzchnię,
która zapewnia funkcjonowanie tego urządzenia zgodnie z obowiązującym prawem.
Mieć należy na uwadze, że urządzenie przesyłowe w postaci gazociągu jest
urządzeniem trwałym i ograniczenie prawa własności związane z jego
posadowieniem również ma charakter trwały. Przedsiębiorstwo przesyłowe nie
regulując sytuacji prawnej w zakresie posiadania takiego urządzenia, nie może
ciężarem ograniczenia wywołanego przepisami dotyczącymi warunków
technicznych, jakim powinny odpowiadać sieci gazowe, obciążać właściciela
nieruchomości. Kwestia zmiany wielkości strefy ochronnej (obecnie kontrolowanej)
w okresie późniejszym, niż objęty pozwem, pozostaje bez znaczenia. Określenie
uprawnień przedsiębiorcy przesyłowego (§ 9 ust. 1 rozp. z 2001 r.) potwierdza,
że strefa ta jest określona z uwagi na bezpieczeństwo gazociągu, a kontrolowanie
tego bezpieczeństwa leży w gestii tego przedsiębiorstwa. Mimo braku takiego
rozwiązania we wcześniejszych rozporządzeniach, faktycznie takie same czynności
wykonywało przedsiębiorstwo również wtedy, o czym zresztą świadczy
korespondencja z Urzędem Gminy w 2002 r. Istnienie strefy ochronnej jako
elementu ograniczenia prawa własności nieruchomości nie budziło zresztą do tej
pory wątpliwości w orzecznictwie, bowiem tak była kwalifikowana - i jako element
służebności i posiadania w zakresie służebności (uchwały Sądu Najwyższego
z dnia 8 września 2011 r., III CZP 43/11, OSNC 2012, nr 2, poz.18, z dnia
17 czerwca 2005 r., III CZP 29/05, OSNIC 2006, nr 4 poz. 64).
Nie ma również podstaw, by w niniejszej sprawie ograniczenie w postaci
wyłączenia w pewnym okresie prawa zabudowy traktować jako pogorszenie rzeczy,
które powinno znaleźć rekompensatę poprzez roszczenie o odszkodowanie z tego
tytułu. Wyłączenie prawa zabudowy zostało w podstawie faktycznej roszczenia
wskazane jako element ograniczenia w wykonywaniu prawa własności. Powód nie
twierdził, że poniósł szkodę ze względu na obniżenie wartości nieruchomości,
a tylko w takim wypadku można konstruować roszczenia z tytułu pogorszenia
8
rzeczy, które jak zresztą zauważył skarżący, nie przysługuje właścicielowi
nieruchomości wobec nieuprawnionego posiadacza służebności w świetle
powołanej wyżej uchwały Sądu Najwyższego, III CZP 43/11.
Z tych względów orzeczono jak w sentencji na podstawie art. 39814
k.p.c.,
o kosztach rozstrzygając zgodnie z art. 98 i 108 § 1 k.p.c. oraz § 6 pkt 6 w zw.
z 13 ust. 4 pkt 2 rozporządzenia Ministra Sprawiedliwości z dnia 28 września
2002 r. w sprawie opłat za czynności adwokackie oraz ponoszenia przez Skarb
Państwa kosztów nieopłaconej pomocy prawnej udzielonej z urzędu (t.j.: Dz. U.
z 2013 r., poz. 461).