Pełny tekst orzeczenia

Sygn. akt I UK 171/13
WYROK
W IMIENIU RZECZYPOSPOLITEJ POLSKIEJ
Dnia 27 listopada 2013 r.
Sąd Najwyższy w składzie :
SSN Małgorzata Gersdorf (przewodniczący)
SSN Zbigniew Myszka
SSA Magdalena Kostro-Wesołowska (sprawozdawca)
w sprawie z odwołania P. S.
przeciwko Zakładowi Ubezpieczeń Społecznych z udziałem zainteresowanych: D.
S. i M. S.
o rentę rodzinną,
po rozpoznaniu na posiedzeniu niejawnym w Izbie Pracy, Ubezpieczeń
Społecznych i Spraw Publicznych w dniu 27 listopada 2013 r.,
skargi kasacyjnej organu rentowego od wyroku Sądu Apelacyjnego w […]
z dnia 8 stycznia 2013 r.,
oddala skargę kasacyjną.
UZASADNIENIE
Zakład Ubezpieczeń Społecznych decyzją z dnia 17 listopada 2011 r.
odmówił małoletniej P. S., reprezentowanej przez opiekuna prawnego M. S., prawa
do renty rodzinnej po zmarłym ojcu S. S. wobec ustalenia, że zmarły w ostatnim
2
dziesięcioleciu przed powstaniem niezdolności do pracy nie miał wymaganego
okresu ubezpieczeniowego.
Na skutek wniesionego odwołania, w sprawie z udziałem wezwanych z
urzędu w charakterze zainteresowanych D. i M. S., Sąd Okręgowy w K. V Wydział
Pracy i Ubezpieczeń Społecznych wyrokiem z dnia 31 sierpnia 2012 r. zmienił
zaskarżoną decyzję w ten sposób, że przyznał P. S. prawo do renty rodzinnej od
września 2011 r.
Sąd ustalił, że wnioskodawczyni P. S. (ur. 12 czerwca 1996 r.) jest córką S.
S., zmarłego 5 grudnia 2010 r. Wniosek o rentę rodzinną po ojcu złożyła 30
września 2011 r. Na podstawie dołączonych do wniosku dokumentów organ
rentowy uznał za udowodnione, iż zmarły, w chwili śmierci nie mający ustalonego
prawa do emerytury lub renty z tytułu niezdolności do pracy, posiadał 25 lat, 7
miesięcy i 29 dni okresów składkowych i nieskładkowych, w tym 24 lata, 7 miesięcy
i 29 dni okresów składkowych oraz 10 miesięcy okresów nieskładkowych, przy
czym w ostatnim dziesięcioleciu przed powstaniem niezdolności do pracy, tj. przed
5 grudnia 2010 r., jego okresy składkowe i nieskładkowe wynoszą łącznie 3 lata, 2
miesiące i 28 dni.
Analizę spełnienia przesłanek uprawniających do nabycia prawa do renty
rodzinnej po myśli art. 65 w związku z art. 67 ust. 1 i art. 68 ust. 1 pkt 1 ustawy z
dnia 17 grudnia 1998 r. o emeryturach i rentach z Funduszu Ubezpieczeń
Społecznych (jednolity tekst: Dz. U. z 2009 r. Nr 153, poz. 1227 ze zm., dalej jako:
ustawa o emeryturach i rentach) Sąd Okręgowy rozpoczął od stwierdzenia, że
zmarły ojciec wnioskodawczyni, legitymujący się w chwili śmierci okresem
składkowym i nieskładkowym wynoszącym ponad 25 lat, spełniał, w stanie
prawnym obowiązującym w chwili jego śmierci, przesłanki do renty z tytułu
niezdolności do pracy z art. 57 ust. 2 ustawy o emeryturach i rentach. Sąd
Okręgowy bowiem powołując się na uchwałę składu siedmiu sędziów Sądu
Najwyższego z dnia 23 marca 2006 r., I UZP 5/05 (OSNP 2006 nr 19-20, poz. 305),
wywiódł, że art. 57 ust. 2 ustawy określa samodzielnie i wyczerpująco przesłanki
nabycia prawa do renty z tytułu niezdolności do pracy dla ubezpieczonych
legitymujących się określonym w tym przepisie okresem składkowym i
nieskładkowym, bez potrzeby wykazywania przewidzianego w art. 58 ust. 2 tej
3
ustawy pięcioletniego okresu składkowego i nieskładkowego, przypadającego w
ciągu ostatniego dziesięciolecia przed zgłoszeniem wniosku o rentę lub przed
powstaniem niezdolności do pracy. Uwzględnienie zaś powyższego poglądu, jako
aktualnego w stanie prawnym obowiązującym w dacie śmierci ojca odwołującej się,
przy badaniu, czy zmarły spełniał warunki wymagane do uzyskania renty z tytułu
niezdolności do pracy, przy jednoczesnym przyjęciu na podstawie art. 65 ust. 2
ustawy, że zmarły w chwili śmierci był całkowicie niezdolny do pracy oraz, że
legitymował się 25-letnim stażem ubezpieczeniowym, uwzględnianym przy
ustalaniu prawa do renty z tytułu niezdolności do pracy, doprowadziło Sąd
Okręgowy do wniosku, że małoletnia córka zmarłego, która16 lat osiągnie dopiero
12 czerwca 2012 r., nabyła prawo do renty rodzinnej po zmarłym ojcu.
Sąd Okręgowy wskazał, że od 23 września 2011 r. stan prawny, jeśli chodzi
o przesłanki nabycia prawa do świadczeń rentowych, uległ zmianie. Do art. 58
ustawy o emeryturach i rentach został dodany ustęp 4 stanowiący, że przepisu
ust. 2 (zawierającego wymóg posiadania 5 lat okresów składkowych i
nieskładkowych w ostatnim dziesięcioleciu) nie stosuje się do ubezpieczonego,
który udowodnił okres składkowy, o którym mowa w art. 6 tej ustawy, wynoszący co
najmniej 25 lat dla kobiety i 30 lat dla mężczyzny oraz jest całkowicie niezdolny do
pracy. Powyższa zmiana stanu prawnego, w ocenie Sądu Okręgowego, nie ma
znaczenia dla oceny zasadności żądania odwołującej się, gdyż prawo do renty
rodzinnej osoba uprawniona nabywa z mocy samego prawa od dnia śmierci
żywiciela. Decyzja organu rentowego, przyznająca uprawnienie do tego
świadczenia, ma charakter deklaratoryjny, tj. potwierdza nabycie prawa, a
zgłoszenie wniosku o świadczenie i data wydania decyzji w tym przedmiocie, ma
wpływ jedynie na to, od kiedy następuje wypłata renty. Zmiana stanu prawnego po
nabyciu z mocy prawa uprawnienia do renty rodzinnej, nie ma zatem, tak jak w
rozpoznawanej sprawie, wpływu na ocenę zasadności żądania osoby ubiegającej
się o to świadczenie.
Konsekwencją uznania, przy przyjęciu, że zmarły spełniał warunki
wymagane do uzyskania renty z tytułu niezdolności do pracy, iż odwołująca się
spełniła przesłanki do renty rodzinnej po myśli art. 67 ust. 1 i art. 68 ust. 1 pkt 1
ustawy o emeryturach i rentach, była zmiana zaskarżonej decyzji polegająca na
4
przyznaniu odwołującej się prawa do renty rodzinnej od miesiąca, w którym został
zgłoszony wniosek o to świadczenie.
Apelację organu rentowego od wyroku Sądu Okręgowego Sąd Apelacyjny
wyrokiem z dnia 8 stycznia 2013 r. oddalił. Sąd odwoławczy uznał, że Sąd
pierwszej instancji dokonał prawidłowej subsumpcji norm wywiedzionych z
przepisów prawa materialnego do ustalonego stanu faktycznego, który nie był
kwestionowany.
Według Sądu odwoławczego, w sprawie kwestia sporna zawiera się w
pytaniu: „czy Sąd Okręgowy, rozpoznając odwołanie od decyzji odmawiającej
prawa do renty rodzinnej, powinien stosować prawo obowiązujące w tej materii w
dacie zgłoszenia wniosku o to świadczenie, w dacie wydania spornej decyzji i w
dacie wyrokowania, czy obowiązujące w dacie śmierci osoby, po której odwołująca
się dochodzi prawa do renty rodzinnej?”.
Kwestia ta powstała w związku z dwukrotną zmianą stanu prawnego w
odniesieniu do warunków nabywania prawa do świadczeń rentowych z tytułu
niezdolności do pracy, tj. w związku z dodaniem poczynając od dnia 1 października
2003 r. do art. 57 ustawy o emeryturach i rentach ust. 2, oraz w związku z
dodaniem z dniem 23 września 2011 r. ust. 4 do art. 58 tej ustawy. Według nowego
stanu prawnego, ukształtowanego w wyniku drugiej ze wskazanych nowelizacji,
uprawniającego do renty warunku wykazania wymaganego okresu składkowego i
nieskładkowego (5 lat w 10-leciu poprzedzającym złożenie wniosku o świadczenie
lub powstanie niezdolności do pracy) nie musi spełniać tylko ten całkowicie
niezdolny do pracy ubezpieczony, który legitymuje się okresem składkowym w
rozmiarze 25 lat (kobieta) lub 30 lat (mężczyzna). Na skutek tej zmiany prawa
aktualności nie zachowuje wyrażony przez Sąd Najwyższy w uchwale podjętej w
składzie 7 sędziów w dniu 23 marca 2006 r., I UZP 5/05 (OSNP 2006 nr 19-20, poz.
305) pogląd, że osoba całkowicie niezdolna do pracy i posiadająca 20-letni
(kobieta) lub 25-letni (mężczyzna) okres składkowy i nieskładkowy nabywa prawo
do renty bez konieczności wykazywania wymaganego okresu składkowego i
nieskładkowego w rozumieniu art. 57 ust. 1 pkt 2 ustawy o emeryturach i rentach,
co zwłaszcza dotyczyło legitymowania się 5-letnim okresem składkowym i
nieskładkowym w 10-leciu poprzedzającym złożenie wniosku o rentę lub powstanie
5
niezdolności do pracy – art. 58 ust. 2 w związku z art. 58 ust. 1 pkt 5 ustawy. Taka,
jak przyjęta w powołanej uchwale Sądu Najwyższego, wykładnia art. 57 ust. 2
ustawy o emeryturach i rentach dotyczyła też przesłanek uzyskania prawa do renty
rodzinnej stosownie do art. 65 ustawy.
W stanie faktycznym dokonana nowelizacja ma znaczenie o tyle, że bez
wątpienia według stanu prawnego obowiązującego do 22 września 2011 r. zmarły
S. S. na dzień powstania całkowitej niezdolności do pracy, tj. na dzień śmierci - 5
grudnia 2010 r., spełniał przesłanki do uzyskania renty z tytułu niezdolności do
pracy. Natomiast w reżimie prawnym obowiązującym od 23 września 2011 r., tj. w
dacie złożenia wniosku, w dacie wydania zaskarżonej decyzji i w dacie zamknięcia
rozprawy przez Sąd pierwszej instancji, przesłanek do tego świadczenia nie
spełniał, gdyż nie legitymował się 30-letnim okresem składkowym, a w ostatnim
dziesięcioleciu przed powstaniem niezdolności do pracy nie miał
udokumentowanych 5 lat okresów składkowych i nieskładkowych.
Zdaniem Sądu Apelacyjnego, generalnie wniosek o świadczenie emerytalno-
rentowe podlega rozpoznaniu według stanu prawnego obowiązującego w dacie
jego złożenia, chyba że co innego wynika z przepisów szczególnych (por. wyrok
Sądu Najwyższego z dnia 13 września 2005 r., I UK 354/04, OSNP 2006 nr 13-14,
poz. 223), jednak w sprawie problem jest inny, dotyczy bowiem tego, czy można
zastosować przepisy w brzmieniu nieobowiązującym już w momencie złożenia
wniosku o świadczenie. Sąd Apelacyjny stanął na stanowisku, że Sąd Okręgowy
zasadnie zastosował prawo obowiązujące w dacie śmierci ojca wnioskodawczyni,
gdyż z tą chwilą niewątpliwie nabyła ona prawo do renty rodzinnej po nim. Sąd
Okręgowy trafnie wywiódł, że - zgodnie z art. 100 ust. 1 ustawy o emeryturach i
rentach - prawo do renty rodzinnej dla odwołującej się powstało z mocy samego
prawa w dniu ziszczenia się ryzyka socjalnego, tj. w dniu śmierci jej ojca, a
wówczas nie ukończyła ona jeszcze 16 lat i spełniała wszystkie warunki wymagane
do nabycia prawa do tego świadczenia, wymienione w art. 68 ust. 1 pkt 1 ustawy.
Data zgłoszenia wniosku i data wydania zaskarżonej decyzji nie miały zatem,
według Sądu Apelacyjnego, wpływu na powstanie prawa do tego świadczenia.
Złożenie wniosku o rentę rodzinną zmierzało jedynie do realizacji nadal
przysługującego wnioskodawczyni prawa.
6
Ustawa o emeryturach i rentach wyraźnie odróżnia moment powstania prawa
do renty rodzinnej od momentu wypłaty tego świadczenia, co następuje co do
zasady od miesiąca, w którym zgłoszono wniosek lub wydano decyzję z urzędu -
art. 129 ust. 1 ustawy. Zdaniem Sądu Apelacyjnego, prawo do emerytury lub renty
ustala się zatem na dzień spełnienia warunków powstania tego prawa, bez względu
na datę podjęcia działań w celu ich realizacji, tj. datę zgłoszenia wniosku, co
przesądza o zachowaniu przez zainteresowanego nabytego prawa w razie
niekorzystnej zmiany stanu prawnego. Wynika to z zasady ochrony praw nabytych i
niedziałania prawa wstecz. Świadczenia emerytalno-rentowe nie przedawniają się,
„przedawnieniu” ulega jedynie roszczenie o ich wypłatę w razie niezgłoszenia
wniosku o emeryturę lub rentę po nabyciu do nich prawa.
Na marginesie Sąd zaznaczył, że zaistniała sytuacja jest analogiczna do
sytuacji ukształtowanej na skutek wyroku Trybunału Konstytucyjnego z dnia 4
stycznia 2000 r., K 18/99 (OTK 2000 r., Nr 1, poz. 1, LEX nr 39280), w której
chodziło o stosowanie przy rozpoznawaniu wniosku o przyznanie emerytury z tytułu
opieki nad dziećmi wymagającymi stałej opieki przepisów rozporządzenia Rady
Ministrów z dnia 15 maja 1989 r. w sprawie uprawnień do wcześniejszej emerytury
pracowników opiekujących się dziećmi wymagającymi stałej opieki (Dz. U. Nr 28,
poz. 149 ze zm.), uchylonego z dniem 31 grudnia 1998 r., niezależnie od daty
złożenia wniosku o świadczenie, co mogło nastąpić i po 31 grudnia 1998 r., w
stosunku do osób, które spełniły wszystkie przesłanki nabycia prawa do tej
emerytury przed 1 stycznia 1999 r., a więc chodziło o stosowanie przepisów
prawnych nieobowiązujących już w dacie złożenia wniosku i w dacie orzekania.
Skargę kasacyjną od wyroku Sądu Apelacyjnego wywiódł Zakład
Ubezpieczeń Społecznych.
Organ rentowy zaskarżył wyrok w całości, zarzucając naruszenie prawa
materialnego:
- art. 57 ust. 1 pkt 2 w związku z art. 58 ust. 2 i 4 i w związku z art. 65 ustawy
o emeryturach i rentach poprzez ich błędne zastosowanie polegające na przyjęciu,
iż osoba po której odwołująca się dochodzi ustalenia prawa do renty rodzinnej,
spełniała wszelkie warunki uprawniające do przyznania prawa do renty rodzinnej;
7
- art. 58 ust. 4 ustawy o emeryturach i rentach poprzez jego
niezastosowania, a w konsekwencji uwzględnienie przy ustalaniu prawa do
świadczenia rentowego stanu prawnego nieaktualnego, innego niż obowiązujący w
dacie złożenia wniosku o przedmiotowe świadczenie, a w dalszej konsekwencji
błędne przyznanie odwołującej się prawa do renty rodzinnej;
- art. 100 ust. 1 ustawy o emeryturach i rentach poprzez jego błędne
zastosowanie polegające na przyjęciu, że dla ustalenia prawa do renty rodzinnej
dla odwołującej się miarodajny był stan prawny obowiązujący w dacie śmierci jej
ojca, a nie w dacie zgłoszenia wniosku o to świadczenie.
Opierając skargę na takich podstawach organ rentowy wniósł o uchylenie
zaskarżonego wyroku i orzeczenie co do istoty sprawy oraz zasądzenie na jego
rzecz kosztów zastępstwa procesowego według norm przewidzianych.
Jako okoliczność uzasadniającą przyjęcie skargi kasacyjnej do rozpoznania
organ rentowy powołał wystąpienie istotnego zagadnienia prawnego, wyrażającego
się w pytaniu sformułowanym przez Sąd Apelacyjny w uzasadnieniu zaskarżonego
orzeczenia, a mianowicie, „czy można było zastosować przepisy w brzmieniu
nieobowiązującym już w momencie złożenia wniosku o świadczenie”, w sytuacji
gdy jednocześnie Sąd przywołał zasadę, że wniosek o świadczenie emerytalno-
rentowe podlega rozpoznaniu według stanu prawnego obowiązującego w dacie
jego złożenia, chyba że co innego wynika z przepisów szczególnych i nie wskazał
takich przepisów szczególnych. Organ rentowy wskazał, że ewentualnie za
przyjęciem skargi kasacyjnej do rozpoznania przemawia potrzeba wykładni
przepisów wywołujących rozbieżności w orzecznictwie sądów – wyrok w niniejszej
sprawie i powołany wyrok Sądu Najwyższego z dnia 13 września 2005 r., I UK
354/04.
W uzasadnieniu skargi kasacyjnej organ rentowy podniósł, że zastosowanie
przepisów w innym brzmieniu, nieobowiązującym w dacie złożenia wniosku o
świadczenie stoi w sprzeczności z ogólną zasadą powoływaną w orzecznictwie
Sądu Najwyższego, zgodnie z którą wniosek o świadczenie emerytalno-rentowe
podlega rozpoznaniu według stanu prawnego obowiązującego w dacie jego
złożenia, chyba że co innego wynika z przepisów szczególnych (wyrok Sądu
Najwyższego z dnia 13 września 2005 r., I UK 354/04). W przedmiotowej sprawie
8
brak jest przepisów szczególnych, statuujących taki wyjątek, stąd dla oceny
spełnienia przesłanek, od których uzależnione jest prawo do świadczenia
rentowego, miarodajny jest stan prawny obowiązujący w dacie zgłoszenia wniosku
czy też w dacie wydania decyzji. Skoro Sąd Apelacyjny ustalił, że w dacie złożenia
wniosku ojciec odwołującej się nie spełniał wszystkich przesłanek uprawniających
do przyznania renty z tytułu niezdolności do pracy, to przyznanie renty rodzinnej
należy uznać za błędne.
Zdaniem skarżącego, zarzuty naruszenia prawa materialnego uzasadniają
uznanie, że zaskarżony wyrok zapadł z naruszeniem art. 385 k.p.c. oraz art. 386 §
1 k.p.c. poprzez oddalenia apelacji jako bezzasadnej, podczas gdy istniały
podstawy do tego, by wyrok Sądu Okręgowego zmienić i odwołanie oddalić.
Sąd Najwyższy zważył, co następuje.
Skarga kasacyjna organu rentowego oparta na podstawach naruszenia
prawa materialnego podlega oddaleniu.
Zważyć należy, że konieczność stosowania art. 58 ust. 4 ustawy o
emeryturach i rentach przy ocenie spełnienia warunków wymaganych do nabycia
przez wnioskodawczynię prawa do renty rodzinnej po zmarłym ojcu skarżący organ
rentowy wywodził z tego, że przepis ten kształtuje stan prawny obowiązujący w
dacie złożenia wniosku o przyznanie tego świadczenia (i w dacie wydania decyzji) i
taki stan prawny jest miarodajny do rozpoznania wniosku.
Sąd Apelacyjny przyjął rozstrzygając o prawie wnioskodawczyni do renty
rodzinnej po zmarłym ojcu, że powstało ono z dniem śmierci żywiciela (5 grudnia
2010 r.), z tym dniem doszło bowiem do spełnienia wszystkich warunków
wymaganych do jego nabycia i stan ten się utrzymywał. Natomiast złożenie
wniosku o przyznanie świadczenia zmierzało do realizacji nabytego prawa.
W związku z powyższym podnieść należy, że trafnie z odwołaniem się do
art. 100 ust. 1 ustawy o emeryturach i rentach Sąd Apelacyjny wskazał, że prawo
do renty rodzinnej powstaje, i tak miało to miejsce w sprawie, z dniem spełnienia
wszystkich warunków wymaganych do jego nabycia. Stosownie do powyższego
przepisu prawo do świadczeń określonych w ustawie powstaje z dniem spełnienia
9
wszystkich warunków wymaganych do nabycia tego prawa, a więc także wtedy,
gdy nie został jeszcze złożony o nie wniosek. Wniosek bowiem nie jest elementem
konstrukcyjnym prawa do świadczeń (poza wcześniejszą emeryturą uregulowaną w
art. 29 ustawy, por uchwałę Sądu Najwyższego z dnia 20 grudnia 2000 r., III ZP
29/00, OSNAPiUS 2001 nr 12, poz. 418). Niezłożenie wniosku o przyznanie
świadczenia będzie prowadziło do przedawnienia się roszczeń o jego wypłatę,
mimo iż prawo do niego zostało nabyte, zaś same świadczenia z ubezpieczeń
emerytalnego i rentowych nie ulegają przedawnieniu (por. wyrok Sądu
Najwyższego z dnia 15 listopada 2007 r., I UK 163/07, LEX nr 863931). Celem
zgłoszenia wniosku jest więc realizacja nabytego ex lege prawa. Rola wniosku o
przyznanie świadczenia sprowadza się do wskazania stanu prawnego, według
którego następuje jego rozpoznanie. Wniosek taki wedle ogólnej reguły podlega
bowiem rozpoznaniu na podstawie stanu prawnego obowiązującego w dacie jego
wniesienia, chyba że z regulacji szczególnych lub intertemporalnych wynika, że
mogą być stosowane inne zasady, z uwzględnieniem, że zmiany w przepisach
ograniczające uprawnienia powstałe ex lege czy wprowadzające dodatkowe
warunki nie mają wpływu na istnienie nabytego prawa (por. wyrok Sądu
Najwyższego z dni 30 stycznia 2008 r., I UK 204/07, OSNP 2009 nr 7-8, poz. 106).
Generalną regułę rozpoznania wniosku o świadczenie emerytalno-rentowe według
stanu prawnego obowiązującego w dacie jego złożenia, chyba że co innego wynika
z przepisów szczególnych, Sąd Najwyższy wyraził w wyroku z dnia 13 września
2005 r., I UK 354/04 (OSNP 2006 nr 13-14, poz. 223). Sąd Najwyższy w składzie
rozpoznającym skargę kasacyjną w niniejszej sprawie stanowisko takie podziela.
Przedmiotem sporu w sprawie jest prawo do renty rodzinnej.
Renta rodzinna jest świadczeniem z ubezpieczenia społecznego mającym
na celu zapewnienie środków pieniężnych po śmierci ubezpieczonego (emeryta lub
rencisty) tym spośród członków rodziny, którzy wraz z jego śmiercią utracili
żywiciela. Pochodny charakter tego świadczenia od emerytury bądź renty z tytułu
niezdolności do pracy, która przysługiwała lub przysługiwałaby zmarłemu, za
którym opowiedział się Sąd Najwyższy (por. uzasadnienia wyroków Sądu
Najwyższego: z dnia 20 stycznia 2000 r., II UKN 321/99, OSNAPiUS 2001 nr 11,
poz. 389 oraz z dnia 24 stycznia 2001 r., II UKN 122/00, OSNAPiUS 2002 nr 18,
10
poz. 440, z dnia 19 kwietnia 2011 r., I UK 343/10, OSNP 2012 nr 1-12, poz. 143),
determinuje proces ustalania uprawnień do tej renty dla członków rodziny zmarłego.
Zgodnie z art. 65 ust. 1 ustawy o emeryturach i rentach, renta rodzinna
przysługuje uprawnionym członkom rodziny osoby, która w chwili śmierci miała
ustalone prawo do emerytury lub renty z tytułu niezdolności do pracy lub spełniała
warunki wymagane do uzyskania jednego z tych świadczeń. W pierwszej kolejności
zatem badaniu podlega, jeżeli zmarły żywiciel w chwili śmierci nie miał ustalonego
prawa do emerytury lub renty, tj. nie legitymował się decyzją organu rentowego o
przyznaniu jednego z tych świadczeń, czy spełniał warunki wymagane do
uzyskania jednego z nich. Ocena spełnienia tych warunków następuje według
stanu prawnego istniejącego w chwili jego śmierci. Taka konkluzja jednoznacznie
wynika z powyższego przepisu. Jeśli bowiem ustawodawca stanowi o żywicielu,
który w chwili śmierci miał ustalone decyzją organu rentowego świadczenie rentowe
lub emerytalne, to badanie spełnienia warunków do jednego z tych świadczeń
przez zmarłego, który nie posiadał ustalonego prawa, w sposób oczywisty
następuje w aspekcie unormowań wiążących na tę właśnie chwilę. W ocenie Sądu
Najwyższego, nie ma żadnych podstaw, by spełnienie warunków do świadczeń
przez zmarłego ubezpieczonego niebędącego emerytem bądź rencistą badać
stosując przepisy z innej daty. Za takim rozumieniem art. 65 ust. 1 przemawia też
przyjęta w ust. 2 art. 65 ustawy fikcja prawna całkowitej niezdolności do pracy
osoby zmarłej (w chwili śmierci). Wyklucza ona dokonywanie oceny spełnienia
warunków koniecznych dla nabycia renty z tytułu niezdolności do pracy według
przepisów obowiązujących w innej dacie. Tak więc dokonywanie oceny spełnienia
warunków do emerytury lub renty z tytułu niezdolności do pracy przez zmarłego
żywiciela następuje według stanu prawnego z chwili jego śmierci, co oznacza, że
dla tej oceny miarodajne są przepisy wówczas obowiązujące, niezależnie od tego,
czy pomiędzy śmiercią żywiciela a datą zgłoszenia wniosku o przyznanie renty
rodzinnej nastąpiła zmiana stanu prawnego w zakresie nabywania uprawnień do
emerytury lub renty z tytułu niezdolności do pracy.
W ramach procesu ustalania uprawnień do renty rodzinnej stwierdzenie
spełnienia przez zmarłego żywiciela, nie mającego ustalonego prawa do emerytury
lub renty z tytułu niezdolności do pracy, warunków koniecznych do uzyskania
11
jednego z tych świadczeń, pozwala na weryfikowanie uprawnień członków rodziny,
którzy o świadczenie rentowe po zmarłym wystąpili. Ocena taka co do zasady jest
dokonywania według przepisów obowiązujących w dacie złożenia wniosku o
przyznanie renty rodzinnej zgodnie ze wskazaną wyżej ogólną regułą, że wniosek o
świadczenie emerytalno-rentowe podlega rozpoznaniu według stanu prawnego
obowiązującego w dacie jego złożenia, chyba że z regulacji szczególnych lub
intertemporalnych wynika co innego.
Z powyższego wynika, że przy rozpoznawaniu wniosku o przyznanie renty
rodzinnej może dojść do sytuacji stosowania przy ocenie spełnienia przez zmarłego
żywiciela warunków wymaganych do uzyskania emerytury lub renty z tytułu
niezdolności do pracy przepisów dotyczących nabywania uprawnień do jednego z
tych świadczeń, które w dacie wystąpienia o rentę rodzinną obowiązują w innym
normatywnym kształcie, przy jednoczesnym stosowaniu prawa według stanu na
dzień zgłoszenia wniosku o tę rentę dla weryfikacji uprawnień członka rodziny do
świadczenia po zmarłym.
Podsumowując należy stwierdzić, że wniosek rentę rodzinną, tak jak inne
wnioski o świadczenia emerytalno-rentowe, podlega rozpoznaniu według stanu
prawnego obowiązującego w dacie jego złożenia, chyba że z regulacji
szczególnych lub intertemporalnych wynika, że mogą być stosowane inne zasady.
Art. 65 ust. 1 ustawy o emeryturach i rentach jest regulacją szczególną w
powyższym rozumieniu w odniesieniu do określenia stanu prawnego właściwego
przy rozpoznawaniu wniosku o rentę rodzinną w tej jego części, która obejmuje
badanie uprawnień do renty z tytułu niezdolności do pracy lub emerytury osoby
zmarłej. Zgodnie z tym przepisem przy ustalaniu uprawnień do renty rodzinnej po
osobie, która w chwili śmierci nie miała ustalonego prawa do emerytury lub renty z
tytułu niezdolności do pracy, oceny spełnienia przez nią warunków wymaganych do
uzyskania jednego z tych świadczeń, dokonuje się według stanu prawnego
obowiązującego w dacie jej śmierci. Oznacza to, że nie uwzględnia się zmian stanu
prawnego, w zakresie nabywania uprawnień do emerytury lub renty z tytułu
niezdolności do pracy, dokonanych po śmierci żywiciela, chyba że przepisy
intertemporalne w ramach nowelizacji przewidują inne rozwiązania. Wniosek o
rentę rodzinną w pozostałej części, dotyczącej warunków stawianych ubiegającym
12
się o to świadczenie członkom rodziny, podlega rozpoznaniu według przepisów w
brzmieniu obowiązującym w dacie jego zgłoszenia, chyba że co innego wynika z
przepisów szczególnych.
Odniesienie powyższego do okoliczności sprawy prowadzi do stwierdzenia,
że skarżący organ rentowy bezpodstawnie zarzuca naruszenie art. 58 ust. 4 ustawy
o emeryturach i rentach poprzez jego niezastosowanie, jak też konsekwentnie
bezzasadny jest zarzut naruszenia art. 57 ust. 1 pkt 2 w związku z art. 58 ust. 2 i 4 i
w związku z art. 65 ustawy poprzez ich błędne zastosowanie w sposób zarzucany
przez organ rentowy tj. poprzez przyjęcie, iż osoba po której odwołująca się
dochodzi ustalenia prawa do renty rodzinnej, spełniała wszelkie warunki
uprawniające do przyznania prawa do renty rodzinnej, jeśli Sąd odwoławczy nie
stosował art. 57 ust. 1 pkt 2 w związku z art. 58 ust. 2 i 4 ustawy.
Ustęp 4 do art. 58 został dodany na mocy art. 1 pkt 1 ustawy z dnia 28 lipca
2011 r. o zmianie ustawy o emeryturach i rentach z Funduszu Ubezpieczeń
Społecznych (Dz. U. Nr 187, poz. 1112), która weszła w życie w dniu 23 września
2011 r., a więc już po śmierci ojca wnioskodawczyni S. S. Według nowego stanu
prawnego, uprawniającego do renty warunku wykazania wymaganego okresu
składkowego i nieskładkowego (5 lat w 10-leciu poprzedzającym złożenie wniosku
o świadczenie lub powstanie niezdolności do pracy) nie musi spełniać tylko ten
całkowicie niezdolny do pracy ubezpieczony, który legitymuje się okresem
składkowym w rozmiarze 25 lat (kobieta) lub 30 lat (mężczyzna). Na skutek
wskazanej zmiany prawa aktualność utracił wyrażony przez Sąd Najwyższy w
uchwale podjętej w składzie 7 sędziów w dniu 23 marca 2006 r., I UZP 5/05 (OSNP
2006 Nr 19-20, poz. 305) pogląd, że osoba całkowicie niezdolna do pracy i
posiadająca 20-letni (kobieta) lub 25-letni (mężczyzna) okres składkowy i
nieskładkowy nabywa prawo do renty bez konieczności wykazywania wymaganego
okresu składkowego i nieskładkowego w rozumieniu art. 57 ust. 1 pkt 2 ustawy o
emeryturach i rentach, co zwłaszcza dotyczyło legitymowania się 5-letnim okresem
składkowym i nieskładkowym w 10-leciu poprzedzającym złożenie wniosku o rentę
lub powstanie niezdolności do pracy – art. 58 ust. 2 w związku z art. 58 ust. 1 pkt 5
ustawy.
13
W sprawie, w której wniesiono rozpoznawaną skargę, wiążącym i
niespornym jest ustalenie, że zmarły żywiciel na datę śmierci nie legitymował się
okresem składkowym w rozmiarze 30 lat, natomiast posiadał okresy składkowe i
nieskładkowe w wymiarze 25 lat, 7 miesięcy i 29 dni, przy czym w dziesięcioleciu
liczonym od daty zgonu jego okresy składkowe i nieskładkowe wynosiły 3 lata, 2
miesiące i 28 dni.
W świetle powyższych uwag nie może być wątpliwe, że Sądy obu instancji
prawidłowo ustalały, czy zmarły ojciec wnioskodawczyni spełniał warunki do
uzyskania renty z tytułu niezdolności do pracy stosując przepisy normujące
nabywanie prawa do tego świadczenia według stanu z daty jego śmierci, a więc nie
uwzględniając nowelizacji wprowadzonej z dniem 23 września 2011 r., polegającej
na dodaniu ust. 4 do art. 58 ustawy. Konsekwencją przeprowadzonych wyżej
rozważań jest bowiem stwierdzenie, że obowiązujący od dnia 23 września 2011 r.
przepis art. 58 ust. 4 ustawy o emeryturach i rentach nie ma zastosowania przy
dokonywanej dla potrzeb ustalenia uprawnień do renty rodzinnej, ocenie prawa do
renty z tytułu niezdolności do pracy osoby zmarłej przed tym dniem.
W związku z tym nie budzi wątpliwości, że ojciec wnioskodawczyni w chwili
śmierci spełniał warunki konieczne do uzyskania renty z tytułu niezdolności do
pracy po myśli art. 57 ust. 2 ustawy o emeryturach i rentach, który w sposób
szczególny - w porównaniu do przesłanek (warunków) przewidzianych w art. 57
ust. 1 - określał przesłanki nabycia prawa do renty osoby całkowicie niezdolnej do
pracy, która udowodniła okres składkowy i nieskładkowy wynoszący 20 lat (kobieta)
i 25 lat (mężczyzna). Uregulowanie to uznano w powoływanej już uchwale Sądu
Najwyższego z dnia 23 marca 2006 r. nie tylko za szczególne, ale również za
wyczerpujące - w tym znaczeniu, że w przypadku osób całkowicie niezdolnych do
pracy nie jest wymagane wykazanie spełnienia warunku wynikającego z art. 58
ust. 2 ustawy, czyli pięcioletniego okresu składkowego i nieskładkowego
przypadającego w ciągu ostatniego dziesięciolecia przed zgłoszeniem wniosku o
rentę lub przed dniem powstania niezdolności do pracy.
Wzgląd na spełnienie wszystkich warunków wymaganych do nabycia prawa
do renty rodzinnej z dniem śmierci żywiciela, także tych, związanych z osobą
wnioskodawczyni, która będąc dzieckiem własnym zmarłego nie ukończyła 16 lat,
14
doprowadził Sądy do wniosku, że wnioskodawczyni nabyła ex lege prawo do
świadczenia ze wskazanym wyżej dniem według stanu prawnego obowiązującego
na tę datę (art. 100 ust. 1 ustawy o emeryturach i rentach). W sprawie więc
dokonanie oceny spełnienia przez żywiciela warunków wymaganych do uzyskania
renty z tytułu niezdolności do pracy według stanu prawnego obowiązującego w
dacie śmierci tej osoby, zostało podyktowane spełnieniem na tę datę wszystkich
warunków wymaganych do nabycia renty rodzinnej. W niniejszej sprawie tak się
zdarzyło, warunki zmienne i utracalne związane z uprawnionym członkiem rodziny
były spełnione w dacie śmierci żywiciela i trwały, ale tak być nie musi w każdym
przypadku. Dlatego, zgodnie z art. 65 ust. 1 ustawy o emeryturach i rentach, przy
ustalaniu uprawnień do renty rodzinnej po osobie, która w chwili śmierci nie miała
ustalonego prawa do emerytury lub renty z tytułu niezdolności do pracy, oceny
spełnienia przez nią warunków wymaganych do uzyskania jednego z tych
świadczeń, dokonuje się według stanu prawnego obowiązującego w dacie jej
śmierci. Dokonywanie przedmiotowej oceny według stanu prawnego z dnia śmierci
żywiciela ma miejsce bez względu na to, w jakiej dacie został zgłoszony wniosek o
rentę rodzinną.
Za niezasadny Sąd Najwyższy uznał zarzut naruszenia art. 385 k.p.c. i
art. 386 § 1 k.p.c. Art. 385 k.p.c. jest adresowany do sądu drugiej instancji i
przesądza o tym, w jaki sposób ma on rozstrzygnąć sprawę, jeżeli stwierdzi, że
apelacja jest bezzasadna. O naruszeniu tego przepisu mogłaby być mowa wtedy,
gdyby Sąd Apelacyjny stwierdził, że apelacja jest bezzasadna, a jej nie oddalił,
czego skarżący nie zarzuca. Sąd drugiej instancji nie narusza natomiast art. 385
k.p.c., jeżeli oddali apelację na podstawie oceny, że jest ona bezzasadna,
niezależnie od twierdzenia strony, iż była zasadna. Nie inaczej należy ocenić zarzut
naruszenia art. 386 § 1 k.p.c. przez jego niezastosowanie i nieuwzględnienie
apelacji, pomimo jej zasadności, gdyż przepis ten jest również adresowany do sądu
drugiej instancji i wskazuje, w jaki sposób ma on rozstrzygnąć sprawę, jeżeli
stwierdzi, że apelacja jest uzasadniona (zob. postanowienie Sądu Najwyższego z
dnia 2 grudnia 1997 r., I PKN 403/97, OSNAPiUS 1998 nr 20, poz. 602, wyroki
Sądu Najwyższego z dnia 7 lipca 2000 r., I PKN 711/99, OSNAPiUS 2002 nr 1,
poz. 13, z dnia 8 maja 2002 r., III CKN 917/00, LEX nr 55498).
15
Zaskarżony wyrok odpowiada obowiązującemu prawu, wobec czego
wniesiona od niego skarga kasacyjna nie znajdowała uzasadnienia. Dlatego na
podstawie art. 39814
k.p.c. Sąd Najwyższy orzekł, jak w sentencji.