Pełny tekst orzeczenia

Sygn. akt II CSK 163/13
POSTANOWIENIE
Dnia 4 grudnia 2013 r.
Sąd Najwyższy w składzie:
SSN Henryk Pietrzkowski (przewodniczący)
SSN Katarzyna Tyczka-Rote (sprawozdawca)
SSN Dariusz Zawistowski
w sprawie z wniosku Zakładu Ubezpieczeń Społecznych w W.
II Oddział w P.
przy uczestnictwie R. S. i J. S.
o wpis w księdze wieczystej …124676/5 hipoteki przymusowej,
po rozpoznaniu na posiedzeniu niejawnym w Izbie Cywilnej
w dniu 4 grudnia 2013 r.
skargi kasacyjnej uczestnika postępowania R. S.
oraz skargi kasacyjnej uczestniczki postępowania J.S.
od postanowienia Sądu Okręgowego w P.
z dnia 14 września 2012 r.
przekazuje do rozstrzygnięcia powiększonemu składowi Sądu
Najwyższego następujące zagadnienie prawne:
Czy po zmianie przepisów normujących hipotekę
przymusową, dokonanej ustawą z dnia 26 czerwca 2009 r. o
zmianie ustawy o księgach wieczystych i hipotece oraz
niektórych innych ustaw (Dz. U. nr 131, poz. 1075), doręczona
zobowiązanemu decyzja Zakładu Ubezpieczeń Społecznych,
ustalająca wysokość należności z tytułu składek, może być
podstawą wpisu hipoteki przymusowej na nieruchomości
wchodzącej w skład majątku wspólnego zobowiązanego i jego
małżonka ?
2
UZASADNIENIE
Wnioskodawca - Zakład Ubezpieczeń Społecznych w W., II Oddział w P.
(ZUS) w dniu 23 lutego 2012 r. złożył wniosek o wpisanie do księgi
wieczystej …124676/5 hipoteki przymusowej do kwoty 128.101,66 zł na prawie
użytkowania wieczystego gruntu i własności budynku wchodzących w skład
majątku wspólnego uczestników - małżonków R. i J. S. Hipoteka stanowić miała
zabezpieczenie należności z tytułu obciążających R. S. składek na ubezpieczenie
społeczne i zdrowotne za okres od marca 2004 r. do maja 2011 r. wraz z odsetkami,
kosztami upomnienia oraz kosztami egzekucyjnymi, określonych w dołączonej do
wniosku decyzji ZUS z dnia 25 stycznia 2012 r., doręczonej uczestnikowi R. S. w
dniu 10 lutego 2012 r. Referendarz dokonał wpisu zgodnie z wnioskiem w dniu
24 lutego 2012 r. Wpis ten utrzymał w mocy Sąd Rejonowy w P. postanowieniem z
dnia 9 maja 2012 r., powołując jako jego podstawę prawną art. 26 ust. 3 ustawy z
dnia 13 października 1998 r. o systemie ubezpieczeń społecznych (tekst jedn.: Dz.
U. z 2009 r. Nr 205, poz. 1585 ze zm.; dalej „u.s.u.s.”), zgodnie z którym dla
zabezpieczenia należności z tytułu składek na ubezpieczenie społeczne Zakładowi
Ubezpieczeń Społecznych przysługuje hipoteka przymusowa na wszystkich
nieruchomościach dłużnika, a podstawą jej ustanowienia jest doręczona decyzja o
określeniu wysokości należności z tytułu składek, o odpowiedzialności osoby
trzeciej lub o odpowiedzialności następcy prawnego. Sąd wskazał, że art. 26 ust.
3a pkt 2 i 3b u.s.u.s. umożliwia ustanowienie tej hipoteki również na nieruchomości
stanowiącej majątek wspólny dłużnika i jego małżonka, a także na prawie
użytkowania wieczystego, przy czym także w tym wypadku wystarczającą
podstawę wpisu stanowi decyzja wydana przeciwko dłużnikowi. Sąd Rejonowy
uznał, że wysokość sumy hipoteki mieści się w granicach określonych przez art.
1101
ustawy z dnia 6 lipca 1982 r. o księgach wieczystych i hipotece (tekst jedn.:
Dz. U. z 2013 r., poz. 707 ze zm., powoływanej dalej jako „u.k.w.h.”).
Oddalając apelację uczestników postanowieniem z dnia 14 września 2012 r.,
Sąd Okręgowy w P. za nadal aktualny uznał pogląd prawny wyrażony w uchwale
Sądu Najwyższego z dnia 28 października 2004 r. (III CZP 33/04, OSNC
2005/3/43), przyjmujący art. 26 ust. 3, ust. 3a pkt 2 i ust. 4 u.s.u.s. za podstawę
3
wpisu hipoteki przymusowej na nieruchomości wchodzącej w skład majątku
wspólnego dłużnika i jego małżonka na rzecz ZUS w oparciu o decyzję określającą
zaległość z tytułu składek na ubezpieczenie społeczne wydaną w stosunku do
małżonka - dłużnika i tylko jemu doręczoną. Zwrócił uwagę, że wprawdzie w
wyniku nowelizacji ustawy o księgach wieczystych i hipotece z dniem 20 lutego
2011 r. uchylono przepisy o hipotece kaucyjnej i zmodyfikowano przepisy
dotyczące hipoteki przymusowej, jednak hipoteka w nowym kształcie przyjęła
konstrukcję dawnej hipoteki kaucyjnej. Przepis art. 26 ust. 3, 3a i 4 u.s.u.s. pozostał
niezmieniony, a art. 110 u.k.w.h. nadal dopuszcza możliwość uzyskania hipoteki
przymusowej na podstawie nieostatecznej decyzji, jeżeli przewiduje to przepis
szczególny.
Uczestnicy wnieśli jednobrzmiące skargi kasacyjne od postanowienia Sądu
Okręgowego, kwestionując wykładnię, a w konsekwencji zastosowanie art. 26 ust.
2 w zw. z ust. 3 a pkt. 2 u.s.u.s. w zw. z art. 26 ust. 4 u.s.u.s. w zw. z art. 91, art. 29
§ 1 w zw. z art. 26, art. 92 § 1 i 3, art. 21 § 1 pkt 2 oraz art. 133 § 1 i 2 ustawy
z dnia 29 sierpnia 1997 r. - Ordynacja podatkowa (tekst jedn. Dz. U. z 2013 r., poz.
749 ze zm.) w zw. z art. 7 k.p.a. przez przyjęcie możliwości ustanowienia hipoteki
przymusowej na nieruchomości stanowiącej przedmiot współwłasności łącznej
dłużnika i jego małżonki na podstawie nieostatecznej decyzji doręczonej wyłącznie
dłużnikowi, prowadzące do naruszenia art. 21 ust. 1 w zw. z art. 63 ust. 1- 3 oraz
art. 32 ust. 1 i 2 Konstytucji RP przez niedopuszczalne i bezpodstawne
ograniczenie prawa własności małżonka oraz dyskryminowanie go i pozbawianie
prawa do obrony. Zarzucili też błędną interpretację prowadzącą do
nieprawidłowego zastosowanie art. 110 i art. 1101
u.k.w.h. w wyniku przyjęcia,
że skutkiem nowelizacji było wprowadzenie hipoteki przymusowej opartej na
konstrukcji hipoteki kaucyjnej.
Skarżący podnieśli również, że doszło do naruszenia przepisów
postępowania - art. 6268
§ 1 i 2 k.p.c. w zw. z art. 6262
k.p.c. w zw. z art. 31 u.k.w.h.
poprzez ustanowienie hipoteki przymusowej pomimo nieprzedłożenia przez
wnioskodawcę dokumentów umożliwiających jej wpisanie.
4
W odpowiedzi wnioskodawca domagał się oddalania obu skarg
i kwestionował prawidłowość argumentacji opartej na założeniu, że zmiany
wprowadzone do przepisów normujących hipotekę spowodowały tego rodzaju
zmianę konstrukcji hipoteki przymusowej, która dezaktualizuje pogląd wyrażony
w uchwale składu siedmiu sędziów Sądu Najwyższego z dnia 28 października
2004 r. (III CZP 33/04).
Rozpatrując skargę kasacyjną Sąd Najwyższy powziął wątpliwość ujętą
w przedstawionym zagadnieniu.
Interpretacja art. 26 ust. 3 w zw. z ust. 3 a pkt. 2 u.s.u.s. od początku jego
obowiązywania (tj. od 1 stycznia 2003 r.) nastręczała trudności, a występujące
wątpliwości i rozdźwięk w orzecznictwie (por. uchwały Sądu Najwyższego z dnia
5 lutego 2004 r., III CZP 109/04, Biul. SN 2004/2/4 oraz z dnia 24 lutego 2004 r.,
III CZP 121/04, Biul. SN 121/04) doprowadziły do podjęcia przez Sąd Najwyższy
w składzie siedmiu sędziów powoływanej przez Sąd Okręgowy uchwały z dnia
28 października 2004 r. (III CZP 33/04), opowiadającej się za koncepcją, wyrażoną
wcześniej w uchwale z dnia 5 lutego 2004 r. (III CZP 109/04), że doręczona
dłużnikowi decyzja Zakładu Ubezpieczeń Społecznych, ustalająca wysokość
należności z tytułu składek, stanowi podstawę wpisu w księdze wieczystej hipoteki
przymusowej na nieruchomości będącej przedmiotem współwłasności łącznej
dłużnika i jego małżonka. Sąd Najwyższy zwrócił uwagę, że ordynacja podatkowa
i ustawa o systemie ubezpieczeń społecznych przewidują dwa rodzaje hipoteki
przymusowej, różniące się podstawą wpisu oraz treścią. Na podstawie decyzji
nieostatecznej, ale doręczonej, może nastąpić wpis hipoteki kaucyjnej, natomiast
na podstawie administracyjnego tytułu wykonawczego uzyskać można hipotekę
zwykłą. Omawiając przesłanki hipotecznego zabezpieczenia ustalonych
w nieostatecznej decyzji ZUS należności składkowych, Sąd Najwyższy stwierdził,
że art. 26 ust. 3, 3a pkt 2 i ust. 4 u.s.u.s. realizuje przewidzianą w art. 29 ordynacji
podatkowej w zw. z art. 31 u.s.u.s. zasadę odpowiedzialności małżonków
majątkiem wspólnym za zobowiązania składkowe jednego z nich. W świetle art.
110 u.k.w.h. uzyskanie hipoteki na podstawie nieostatecznej decyzji
administracyjnej jest możliwe w wypadkach wskazanych w przepisach
szczególnych. Hipoteka kaucyjna nie jest sposobem egzekucji, nie prowadzi do
5
realizacji wierzytelności, ani nie stwarza domniemania istnienia wierzytelności,
lecz jedynie zabezpiecza interesy fiskalne ZUS w czasie, gdy nie może on jeszcze
wystawić tytułu wykonawczego.
Sąd Najwyższy uznał, że wpis może nastąpić na podstawie decyzji
doręczonej tylko dłużnikowi, ponieważ art. 123 u.s.u.s. w zw. z art. 28 i 40 k.p.a.
wymaga doręczenia stronie, za którą uważa się osobę, której interesu prawnego
lub obowiązku dotyczy postępowanie, zaś sfera praw do nieruchomości małżonka
dłużnika nie doznaje naruszenia ani w wyniku wydania decyzji ustalającej wysokość
należności składkowych, ani przez ustanowienie hipoteki przymusowej kaucyjnej na
podstawie tej decyzji. Hipoteka kaucyjna nie stwarza domniemania istnienia
wierzytelności zabezpieczonej, nie stanowi źródła odpowiedzialności małżonka
dłużnika z majątku wspólnego, ani prawnej podstawy wystawienia tytułu
wykonawczego przeciwko małżonkowi, ponieważ tą jest art. 29 ordynacji
podatkowej w zw. z art. 31 u.s.u.s. Sąd Najwyższy wskazał, że tego rodzaju wpis
może dotykać jedynie interesu faktycznego małżonka. Zagrożeniem dla jego praw
do nieruchomości wspólnej jest dopiero wydanie tytułu wykonawczego (art. 27c
ustawy z dnia 17 czerwca 1966 r. o postępowaniu egzekucyjnym w administracji,
jedn. tekst: Dz. U. z 2002 r. nr 110, poz. 968 ze zm.), którego podstawą musi być
decyzja ostateczna, wystawiona przeciwko dłużnikowi i jego małżonkowi
w postępowaniu umożliwiającym temu małżonkowi podjęcie obrony przed
egzekucją z majątku wspólnego. Taki tytuł stanowi jednocześnie podstawę wpisu
hipoteki zwykłej na nieruchomości wspólnej.
Przytoczona uchwała, mimo że nie nadano jej mocy zasady prawnej, oraz
mimo głosów krytyki w piśmiennictwie, ukształtowała późniejsze orzecznictwo
sądowe (por. np. postanowienie Sądu Najwyższego z dnia 11 października 2005 r.,
V CK 610/04, nie publ.). Wahania co do aktualności wyrażonego w niej
zapatrywania pojawiły się w rozstrzygnięciach sądów powszechnych po wejściu
w życie z dniem 20 lutego 2012 r. ustawy z dnia 26 czerwca 2009 r. o zmianie
ustawy o księgach wieczystych i hipotece oraz niektórych innych ustaw (Dz. U. Nr
131, poz. 1075), wprowadzającej zasadnicze zmiany dotyczące hipoteki,
polegające na zastąpieniu dotychczasowych jej dwóch rodzajów jedną hipoteką
o uniwersalnym zastosowaniu. Wykładni art. 26 ust. 3 i 3a u.s.u.s. po nowelizacji
6
ustawy o księgach wieczystych i hipotece poświęcone są trzy postanowienia Sądu
Najwyższego - z dnia 9 stycznia 2013 r. (III CSK 69/12, OSNC 2013/7-8/93), z dnia
17 kwietnia 2013 r. (I CSK 433/12, nie publ.) i z dnia 7 listopada 2013 r. (V CSK
547/12, nie publ.), odmawiające doręczonej dłużnikowi decyzji ZUS, ustalającej
wysokość należności z tytułu składek, po zmianie ustawy o księgach wieczystych
i hipotece ustawą z dnia 26 czerwca 2009 r., waloru podstawy wpisu w księdze
wieczystej hipoteki przymusowej na nieruchomości będącej przedmiotem
współwłasności łącznej dłużnika i jego małżonka. Przedstawione w nich poglądy nie
są jednak jednolite i wydaje się, że nie tyle wiążą się z nowym kształtem hipoteki,
ile w istocie podważają stanowisko zajęte w uchwale III CZP 33/04 i powracają do
poglądów wyrażanych wcześniej w uchwale z dnia 5 lutego 2004 r. (III CZP 121/04)
oraz powołanym w niej orzecznictwie. W postanowieniach z dnia 9 stycznia i z dnia
17 kwietnia 2013 r. podkreślono rolę hipoteki przymusowej jako szczególnego
środka egzekucyjnego w szerokim znaczeniu, który ma na celu ułatwienie
przyszłego postępowania egzekucyjnego. Sąd przyjął, że egzekucyjny cel hipoteki
przymusowej może być osiągnięty jedynie wówczas, gdy wierzyciel dysponuje
tytułem umożliwiającym wszczęcie egzekucji, co prowadzi do wniosku,
że podstawę wpisu hipoteki przymusowej powinien stanowić taki sam tytuł, jaki
uprawnia do prowadzenia egzekucji. W postanowieniu z dnia 21 sierpnia 2013 r.
II CSK 17/13 (biuletyn SN 2013, nr 10, s. 13) Sąd Najwyższy, uznając że hipoteka
przymusowa jest wyłącznie środkiem zabezpieczenia oznaczonej wierzytelności
ułatwiającym jej wyegzekwowanie również podkreślił, że skutek postępowania
egzekucyjnego może być osiągnięty wtedy, gdy wierzyciel dysponuje takim tytułem
prawnym, jaki jest wymagany do wszczęcia egzekucji, tj. tytułem wykonawczym.
Wszczęcie egzekucji administracyjnej z majątku wspólnego zobowiązanego i jego
małżonka wymaga wystawienia administracyjnego tytułu wykonawczego przeciwko
obojgu małżonkom, zgodnie z art. 27c u.p.e.a. Wynikające z art. 29 ordynacji
podatkowej i art. 31 u.s.u.s. uprawnienie wierzyciela do uzyskania hipoteki
przymusowej i przeprowadzenia egzekucji ze składników majątku osoby niebędącej
osobistym dłużnikiem, nie zwalnia z obowiązku uzyskania administracyjnego tytułu
wykonawczego. Odwołując się do zmiany kształtu hipoteki, Sąd Najwyższy
w omawianych postanowieniach z dnia 9 stycznia i z dnia 17 kwietnia 2013 r.
7
zwrócił uwagę, że pogląd o dopuszczalności wpisu hipoteki przymusowej kaucyjnej
na nieruchomości stanowiącej współwłasność łączną dłużnika i jego małżonka na
podstawie decyzji nieostatecznej doręczonej jedynie dłużnikowi wiązał taką
możliwość z istotą hipoteki kaucyjnej, która służyła zabezpieczeniu wierzytelności
warunkowej i nie rodziła domniemanie istnienia wierzytelności zabezpieczonej
(art. 105 u.k.w.h.), a jej ustanowienie nie było uznawane za sposób egzekucji,
ponieważ jej celem nie była realizacja zabezpieczonej należności. Dlatego na
etapie wpisu hipoteki kaucyjnej małżonek dłużnika nie miał potrzeby podjęcia
obrony, gdyż nie dochodziło do naruszenia jego sfery prawnej. Gwarancję realizacji
wierzytelności w stosunku do każdoczesnego właściciela nieruchomości
zapewniało dopiero przekształcenie hipoteki kaucyjnej w hipotekę przymusową
zwykłą na podstawie tytułu wykonawczego. Sąd podkreślił, że wprowadzenie
jednolitej hipoteki przymusowej spowodowało, iż charakter prawny wierzytelności
zabezpieczonej hipoteką przymusową nie ma odzwierciedlenia w rodzaju hipoteki,
wobec czego brak podstaw do uznania, że nieostateczna decyzja doręczona
jedynie dłużnikowi może stanowić podstawę wpisu hipoteki na nieruchomości
stanowiącej współwłasność łączną dłużnika i jego małżonka. Sąd Najwyższy
zwrócił uwagę, że wykładnia przepisów o hipotece przymusowej musi być ścisła,
ponieważ wpis hipoteki czyni małżonka dłużnika odpowiedzialnym rzeczowo, zaś
prawo własności podlega ochronie konstytucyjnej i konwencyjnej. Dopuszczenie
wpisu hipoteki przymusowej na nieruchomości stanowiącej przedmiot wspólności
majątkowej małżeńskiej na podstawie nieostatecznej decyzji doręczonej jedynie
dłużnikowi stawiałoby małżonka dłużnika w gorszej sytuacji niż zobowiązanego,
skoro decyzja administracyjna nie podlega doręczeniu temu małżonkowi.
Należytej ochrony nie gwarantuje postępowanie wieczystoksięgowe, ze względu
na ograniczony zakres badania sprawy. Artykuł 26 ust. 3а pkt 2 u.s.u.s.
Sąd odczytał jako przepis precyzujący przedmiot obciążenia hipoteką przymusową,
którym może być także nieruchomość we współwłasności łącznej dłużnika
i jego małżonka, nie dopatrzył się w nim natomiast podstaw do wpisu takiej hipoteki
na majątku wspólnym. W konsekwencji przyjął, że art. 26 ust. 3 u.s.u.s. czyni
nieostateczną decyzję administracyjną podstawą wpisu hipoteki przymusowej,
o której mowa w art. 110 u.k.w.h. na nieruchomości zobowiązanego, nie upoważnia
8
natomiast do dokonania wpisu dotykającego także małżonka zobowiązanego,
w stosunku do którego ZUS nie dysponuje dokumentem stanowiącym
podstawę wpisu.
W uzasadnieniu postanowienia z dnia 17 kwietnia 2013 r. (I CSK 433/12)
argumentacja uzupełniona została odwołaniem się do podnoszonej
w piśmiennictwie konieczności zachowania w postępowaniu wieczystoksięgowym
tożsamości podmiotowej podstawy wpisu obciążenia hipotecznego z wpisem
w dziale II księgi wieczystej. Sąd zwrócił też uwagę na zmiany stanu prawnego
odnoszącego się do majątku wspólnego, jakie nastąpiły po podjęciu uchwały
III CZP 33/04. Umożliwiają one wykonanie zabezpieczenia i przeprowadzenie
egzekucji ze składników majątku wspólnego na podstawie postanowienia
o udzieleniu zabezpieczenia lub na podstawie tytułu egzekucyjnego wystawionego
przeciwko osobie pozostającej w związku małżeńskim tylko w przypadkach
wyraźnienie wskazanych w ustawie. Takimi przepisami są art. 7431
oraz art. 9231
k.p.c. wprowadzone z dniem 5 lutego 2005 r., które przewidują dla małżonka
obowiązanego (dłużnika) szczególny środek obrony w postaci sprzeciwu.
W postanowieniu z dnia 7 listopada 2013 r. (V CSK 547/12) Sąd Najwyższy
uzasadnił odmowę uznania nieostatecznej decyzji doręczonej dłużnikowi
za podstawę wpisu hipoteki przymusowej na nieruchomości wchodzącej w skład
majątku wspólnego dłużnika i jego małżonka w inny sposób. Przyjął,
że nieostateczna decyzja określająca rozmiar zaległych składek może stanowić
podstawę wpisu hipoteki przymusowej na takiej nieruchomości, ponieważ ten
środek zabezpieczenia przysługuje ZUS na podstawie art. 26 ust. 3a pkt 2 u.s.u.s.
i art. 110 u.k.w.h. Jednakże wzgląd na konieczność zapewnienia odpowiednich
środków obrony małżonkowi zobowiązanego wymaga, aby decyzja wydana została
w stosunku do dłużnika i jego małżonka. Ustanowienie hipoteki na podstawie
decyzji wydanej tylko w stosunku do dłużnika uznał za zagrażające sprzecznym
z art. 27 c u.p.e.a. wyegzekwowaniem z majątku wspólnego należności na
podstawie tytułu wykonawczego skierowanego jedynie przeciwko dłużnikowi.
Wątpliwości które spowodowały przedstawienie zagadnienia prawnego
w niniejszej sprawie wiążą się z kwestią należytego wyważenia relacji pomiędzy
9
ochroną wierzyciela a ochroną małżonka dłużnika. Koncepcja przyjęta w uchwale
III CZP 33/04 zakładała, że zabezpieczenie zobowiązania składkowego
określonego w nieostatecznej decyzji hipoteką przymusową na nieruchomości
wspólnej dłużnika i jego małżonka nie dotyka w ogóle interesów prawnych
małżonka. Ten pogląd korespondował z wyrażanym wcześniej w orzecznictwie
stanowiskiem, że wpis hipoteki przymusowej w ramach postępowania
zabezpieczającego zbliżony jest w skutkach do wpisu ostrzeżenia (por. uchwałę
Sądu Najwyższego z dnia 13 grudnia 1996 r., II CRN 88/96, Prok. i Pr.-wkł.
1997/5/37). Orzeczenia wskazywane w uzasadnieniu postanowienia w sprawie
III CSK 69/12 na potwierdzenie utrwalonego stanowiska o egzekucyjnym
charakterze postępowania o wpis hipoteki przymusowej dotyczyły wpisów
dokonywanych na podstawie administracyjnego tytułu wykonawczego, a nie
zabezpieczeń hipotecznych na podstawie nieostatecznej decyzji.
Ujednolicenie hipoteki w wyniku nowelizacji z 2009 r., nastąpiło przy
wykorzystaniu konstrukcji hipoteki kaucyjnej, ponieważ ten model hipoteki uznany
został za bardziej elastyczny, pozwalający na zabezpieczenie zarówno
wierzytelności o precyzyjnie określonej wysokości, jak i nieokreślonych jeszcze
wierzytelności przyszłych oraz wierzytelności warunkowych. Konsekwencją
kaucyjnego charakteru hipoteki stało się uchylenie domniemania istnienia
wierzytelności zabezpieczonej hipotecznie (dotychczas przewidzianego w art. 71
u.k.w.h.).
Nie wydaje się jednak, aby zamiana ta, przy zachowaniu w art. 110 pkt 3
u.k.w.h. wyraźnego zastrzeżenia o możliwości uzyskania hipoteki przymusowej
także na podstawie nieostatecznej decyzji administracyjnej, spowodowała inne
skutki niż jednakowa, „kaucyjna” forma zabezpieczeń hipotecznych ustanawianych
na podstawie decyzji nieostatecznej i na podstawie administracyjnego tytułu
wykonawczego. Przyjęta w postanowieniach z dnia 9 stycznia 2013 r. (III CSK
69/12) i z dnia 17 kwietnia 2013 r. (I CSK 433/12) koncepcja, że podstawą hipoteki
przymusowej może być jedynie administracyjny tytuł wykonawczy wydany
przeciwko obojgu małżonkom budzi zastrzeżenia, słusznie bowiem podnosi się
w piśmiennictwie, że w takim wypadku użyteczność zabezpieczenia hipotecznego
bardzo by zmalała, a art. 26 ust. 3 u.s.u.s. stałby się przepisem martwym.
10
Oceny nie zmienia ewentualne ograniczenie tego poglądu do przypadków
hipotecznego zabezpieczenia zobowiązań składkowych jednego małżonka na
nieruchomości wspólnej, gdyż prowadziłoby do częściowego pozbawienia
znaczenia normatywnego art. 26 ust. 3 w zw. z art. 3a pkt 2 u.s.u.s., który obejmuje
swoim zakresem zabezpieczenie hipoteką przymusową na „wszystkich
nieruchomościach dłużnika, z uwzględnieniem ust 3a i 3b”, to znaczy także na
nieruchomościach stanowiących współwłasność łączną dłużnika i jego małżonka
(jak również pozostających w ich współużytkowaniu wieczystym - art. 26 ust. 3b pkt
1 u.s.u.s.). Zdaniem składu rozpoznającego niniejszą sprawę, takie wyłączenie nie
jest uzasadnione ani w świetle wyników wykładni językowej, ani systemowej,
a wprost sprzeczne z wynikami wykładni celowościowej. W szczególności pomija
rozróżnienie podstaw hipotecznego zabezpieczenia zobowiązania składkowego
w różnych fazach postępowania administracyjnego.
Nie rozstrzyga też problemu odwołanie do egzekucyjnego charakteru
hipoteki przymusowej, który wyraża się w ułatwieniu prowadzenia w przyszłości
egzekucji. Zabezpieczenie możliwości zaspokojenia się w drodze egzekucyjnej
z nieruchomości niezależnie od tego, czyją stanie się w przyszłości własnością,
będące istotą hipoteki, nie jest równoznaczne z prowadzeniem egzekucji, nie
uzasadnia więc żądania przedstawienia tytułu wykonawczego w wypadku, kiedy
przepis szczególny umożliwia ustanowienie hipoteki na podstawie mniej pewnej.
W ocenie składu orzekającego zgodzić się należy raczej z zapatrywaniem
wyrażonym w postanowieniu z dnia 7 listopada 2013 r. (V CSK 547/12), uznającym
decyzję wskazaną w art. 26 ust. 3 w zw. z art. 3a u.s.u.s. za samodzielną, nadal
aktualną podstawę wpisu hipoteki przymusowej na nieruchomości wspólnej.
Pozostaje jednak kwestia czy wpis - jak przyjęto w tym orzeczeniu - może nastąpić
tylko w wypadku, kiedy decyzja doręczona została obojgu małżonkom, czy też
wystarczające jest doręczenie decyzji wyłącznie dłużnikowi, za czym opowiedział
się Sąd Najwyższy w uchwale III CZP 33/04. Z uwagi na to, że w postępowaniu
administracyjnym decyzje doręcza się stronom (art. 109 § 1 k.p.a. w zw. z art. 123
u.s.u.s.), doręczenie nieostatecznej decyzji małżonkowi dłużnika mogłoby nastąpić
wówczas, gdyby był on stroną postępowania, w którym decyzję te wydano.
Artykuł 28 k.p.a. uznaje za stronę każdego, czyjego interesu prawnego lub
11
obowiązku dotyczy postępowanie albo kto żąda czynności organu ze względu na
swój interes prawny lub obowiązek. Wykładnia tego przepisu jest niejednolita,
jednak ogólnie uznać można, że postępowanie dotyczy interesu prawnego lub
obowiązku konkretnego podmiotu wówczas, gdy w jego wyniku zostanie wydana
decyzja, która rozstrzyga o prawach lub obowiązkach tej osoby lub taka,
która zawiera wprawdzie rozstrzygnięcie o prawach i obowiązkach innego
podmiotu, lecz rozstrzygniecie to wpływa na prawa i obowiązki tej osoby.
Postępowanie administracyjne dotyczące określenia zaległości składkowej z tytułu
ubezpieczenia społecznego odnosi się do długu konkretnego dłużnika, udział w tym
postępowaniu jego małżonka nie jest więc uzasadniony samym przedmiotem
rozstrzygnięcia. Jednakże zgodnie z art. 29 ust 1 ordynacji podatkowej,
znajdującym zastosowanie do zobowiązań składkowych na podstawie art. 31
u.s.u.s. odpowiedzialność dłużnika za te zobowiązania obejmuje jego majątek
odrębny (osobisty) i majątek wspólny dłużnika i jego małżonka. W orzecznictwie
podkreśla się, że małżonek dłużnika nie jest na podstawie art. 29 ust. 1 ordynacji
podatkowej dłużnikiem ponoszącym odpowiedzialność za zobowiązanie
publicznoprawne. Jego zobowiązanie wynika z długu małżonka i ograniczone jest
do odpowiedzialności z majątku wspólnego (por. np. wyrok NSA z dnia 18 stycznia
2006 r., II FSK 146/05, Centr. Baza Orzeczeń SA). Artykuł 27c u.p.e.a. stwierdza,
że do egzekucji z majątku wspólnego potrzebny jest tytuł wykonawczy wystawiony
na oboje małżonków. Podstawą takiego tytułu jest m.in. decyzja określająca
obowiązek (art. 3 § 1 u.p.e.a.). Postępowanie, w którym następuje określenie
wielkości zaległości składkowej przesądza więc o rozmiarze zobowiązania ujętego
następnie w tytule wykonawczym, a pośrednio o tym, jaka należność może być
egzekwowana z majątku wspólnego. W świetle art. 28 k.p.a., wydaje się więc
uprawnione uznanie małżonka dłużnika, odpowiadającego majątkiem wspólnym za
zobowiązanie składkowe, za osobę której interesu prawnego dotyczy postępowanie
określające zaległość składkową dłużnika, a w konsekwencji za osobę, której
należy doręczyć wydane w tym postępowaniu decyzje. Również możliwość
ustanowienia na podstawie decyzji nieostatecznej hipoteki przymusowej, a więc
ograniczonego prawa rzeczowego obciążającego wspólne prawo do nieruchomości,
trudno uznać za nie dotykającą praw małżonka, lecz jedynie wpływającą na jego
12
interesy faktyczne. Przyjęcie, że małżonek dłużnika, mogący odpowiadać za jego
dług majątkiem wspólnym, powinien uczestniczyć w postępowaniu określającym
zaległości składkowe dłużnika zapewniłoby mu najpełniejszą ochronę praw,
w istocie szerszą od tej, z jakiej małżonek dłużnika korzysta w analogicznej
sytuacji w cywilnoprawnym postępowaniu zabezpieczającym i egzekucyjnym na
podstawie przepisów powołanych w uzasadnieniu postanowienia z dnia 17 kwietnia
2013 r. (I CSK 433/12).
Z uwagi jednak na to, że od czasu podjęcia przez Sąd Najwyższy uchwały
III CZP 33/04 w przepisach interpretowanych w tej uchwale nie zaszły zmiany, które
jednoznacznie podważałyby podstawy prawne wyrażonych w niej poglądów,
pozostających w oczywistej sprzeczności ze stanowiskami, także niejednolitymi,
prezentowanymi w trzech omówionych wyżej orzeczeniach, Sąd Najwyższy
w składzie zwykłym zdecydował się przedstawić sformułowane w postanowieniu
zagadnienie składowi powiększonemu tego Sądu, korzystając z możliwości
przewidzianej w art. 39817
§ 1 k.p.c.