Pełny tekst orzeczenia

Sygn. akt III UK 15/13
WYROK
W IMIENIU RZECZYPOSPOLITEJ POLSKIEJ
Dnia 11 grudnia 2013 r.
Sąd Najwyższy w składzie :
SSN Halina Kiryło (przewodniczący)
SSA Magdalena Kostro-Wesołowska (sprawozdawca)
SSN Małgorzata Wrębiakowska-Marzec
w sprawie z odwołania I. R.
od decyzji Zakładu Ubezpieczeń Społecznych
o wcześniejszą emeryturę,
po rozpoznaniu na posiedzeniu niejawnym w Izbie Pracy, Ubezpieczeń
Społecznych i Spraw Publicznych w dniu 11 grudnia 2013 r.,
skargi kasacyjnej odwołującej się od wyroku Sądu Apelacyjnego w […]
z dnia 25 lipca 2012 r.,
oddala skargę kasacyjną.
Uzasadnienie
Sąd Apelacyjny – Sąd Pracy i Ubezpieczeń Społecznych wyrokiem z dnia 16
października 2008 r. oddalił apelację wniesioną przez ubezpieczoną I. R. od wyroku
Sądu Okręgowego w R. z dnia 16 kwietnia 2008 r., oddalającego odwołanie
2
ubezpieczonej od decyzji Zakładu Ubezpieczeń Społecznych z dnia 19
października 2007 r. i z dnia 27 lutego 2008 r. Decyzjami tymi Zakład Ubezpieczeń
Społecznych wznowił postępowanie w sprawie uprawnienia do wcześniejszej
emerytury z tytułu opieki nad dzieckiem, po uprzednim stwierdzeniu braku prawa do
tak określonego świadczenia, z uwagi na ujawniony na podstawie nowych
okoliczności faktycznych stan zdrowia dziecka, które nie wymagało stałej opieki. W
podstawie prawnej podjętych przez organ rentowy decyzji, a następnie w podstawie
rozstrzygnięcia Sądu pierwszej instancji powołane zostały: art. 114 ust. 1 ustawy z
dnia 17 grudnia 1998 r. o emeryturach i rentach z Funduszu Ubezpieczeń
Społecznych (jednolity tekst: Dz.U. z 2009 r. Nr 153, poz. 1227, aktualnie jednolity
tekst: Dz.U. z dnia 4 grudnia 2013 r., poz. 1440 ze zm., dalej jako ustawa o
emeryturach i rentach), jak również § 1 rozporządzenia Rady Ministrów z dnia 15
maja 1989 r. w sprawie uprawnień do wcześniejszej emerytury pracowników
opiekujących się dziećmi wymagającymi stałej opieki (Dz.U. Nr 28, poz. 149).
Uzasadnienie wyroku z dnia 16 października 2008 r. nie zostało przez Sąd
Apelacyjny sporządzone wobec niezłożenia stosownego wniosku.
W dniu 26 marca 2012 r. do Sądu Okręgowego w R. wpłynęła skarga
ubezpieczonej I. R. o wznowienie postępowania zakończonego powyższym
wyrokiem. Skarżąca przy wskazaniu na wyrok Trybunału Konstytucyjnego z 28
lutego 2012 r., sygn. akt K 5/11, (Dz.U. Nr 28, poz. 251), stwierdzający
niezgodność art. 114 ust. 1a ustawy o emeryturach i rentach z art. 2 oraz art. 67
ust. 1 Konstytucji RP, domagała się ponownego przyznania prawa do emerytury z
tytułu opieki nad dzieckiem.
Sąd Okręgowy uznał się niewłaściwym do rozpoznania skargi, którą
postanowieniem z dnia 28 marca 2012 r. przekazał do rozpoznania Sądowi
Apelacyjnemu.
Organ rentowy wnosił o oddalenie skargi o wznowienie postępowania.
Wyrokiem z dnia 25 lipca 2012 r. Sąd Apelacyjny - Sąd Pracy i Ubezpieczeń
Społecznych oddalił skargę o wznowienie postępowania zakończonego
prawomocnym wyrokiem Sądu Apelacyjnego w z dnia 16 października 2008 r.
Sąd Apelacyjny podniósł, że utrata mocy obowiązującej art. 114 ust. 1a
ustawy o emeryturach i rentach, na który to przepis organ rentowy powołał się w
3
odpowiedzi na odwołanie od decyzji w przedmiocie ponownego ustalenia prawa do
świadczenia emerytalnego, uzasadnia przyjęcie istnienia ustawowej przesłanki
wznowienia postępowania, co jednak nie stanowi automatycznie o zasadności
skargi, ale przesądza o ponownym rozpatrzeniu sprawy z pominięciem usuniętego
z porządku prawnego z dniem 8 marca 2012 r. art. 114 ust. 1a ustawy o
emeryturach i rentach.
Sąd Apelacyjny wskazał, że decyzje organów rentowych nie mają charakteru
konstytutywnego, lecz jedynie charakter deklaratoryjny i mimo swej ostateczności
nie tworzą prawa, a więc nie korzystają również z powagi rzeczy osądzonej
przynależnej jedynie prawomocnym wyrokom sądowym. Prawo do świadczeń lub
ich wysokość ulega ponownemu ustaleniu na wniosek zainteresowanego, jak
również z urzędu, jeżeli po uprawomocnieniu się decyzji zostaną przedłożone nowe
dowody lub ujawnione nowe okoliczności istniejące przed wydaniem decyzji, które
mają wpływ na prawo do świadczenia lub jego wysokość. Powyższe unormowanie
wynika z art. 114 ustawy o emeryturach i rentach. Takiej weryfikacji poddane są
zatem prawomocne decyzje emerytalno-rentowe obiektywnie sprzeczne z
ukształtowanym z mocy prawa stanem uprawnień emerytalno-rentowych. Wzgląd
na samoistny i pełny charakter wskazywanego uregulowania prowadzi do wniosku,
że ustanawia ono autonomiczną instytucję prawa ubezpieczeń społecznych,
niebędącą zatem wznowieniem postępowania sądowego w trybie Kodeksu
postępowania cywilnego, nieposiadającą także charakteru wznowienia
administracyjnego według Kodeksu postępowania administracyjnego. Powyższa
instytucja jest instrumentem pozwalającym na przywrócenie stanu zgodnego z
prawem. Ma ona na celu wyeliminowanie wad materialnoprawnych, czyli uchybień
organu rentowego w zakresie rozstrzygania o faktach warunkujących nabycie
prawa do świadczeń, jak również zaniedbań ubezpieczonych. Zasadności
wzruszalności prawomocnych decyzji rentowych nie kwestionuje również
orzecznictwo Europejskiego Trybunału Praw Człowieka. W uzasadnieniu wyroku w
sprawie Moskal przeciwko Polsce z 15 września 2009 r., Nr 1/03/2010 (w sprawie o
tożsamym charakterze prawnym w odniesieniu do utraty emerytury Ewk) Trybunał
uznał bowiem, iż w zakresie konstrukcji praw ekonomicznych i socjalnych
ustawodawcy i sądom krajowym powinien zostać pozostawiony szeroki margines
4
oceny tego, co leży w „interesie publicznym”. Co do zasady nie powinno odmawiać
się organom władzy publicznej możliwości weryfikacji błędów nawet tych, które
wynikają z własnych zaniedbań tych organów. Także Trybunał Konstytucyjny w
uzasadnieniu wyroku w sprawie K 5/11 wskazał, że w „pewnych wypadkach błąd
organu rentowego może stanowić podstawę wzruszenia prawomocnej decyzji”.
Sąd przypomniał ponadto, iż przepis art. 114 ust. 1a ustawy o emeryturach i
rentach dodany przez art. 1 pkt 25 ustawy zmieniającej tę ustawę z dniem 1 lipca
2004 r. - uznany za niekonstytucyjny wyrokiem Trybunału Konstytucyjnego z dnia
28 lutego 2012 r., K 5/11 - rozszerzał przesłanki weryfikacji prawomocnych decyzji
rentowych w trybie ponownego ustalenia prawa do świadczenia lub jego wysokości
wynikające z art. 114 ust. 1. W tym normatywnym ujęciu poszerzona i odrębna od
wznowienia postępowania administracyjnego konstrukcja ponownego ustalenia
prawa do świadczenia emerytalnego lub rentowego umożliwiała ponowne ustalenie
prawa do świadczenia w przypadku stwierdzenia, iż przedłożone do wniosku
dowody nie dawały podstaw do ustalenia prawa do emerytury lub renty albo ich
wysokości. Powołany przepis stanowił zatem dodatkową przesłankę weryfikacji
decyzji, niezależną od przesłanek przewidzianych w art. 114 ust. 1. Trybunał
Konstytucyjny, jak wynika z uzasadnienia wyroku z dnia 28 lutego 2012 r., przyjął
za punkt wyjścia przy ocenie kwestionowanego przepisu jego werbalne brzmienie
(stanowiące podstawę weryfikacji decyzji emerytalno-rentowych na niekorzyść
świadczeniobiorców w sytuacji wyłącznie odmiennej oceny przedłożonych
dowodów). Sąd Apelacyjny zauważył przy tym, że w orzecznictwie Sądu
Najwyższego na tle stosowania art. 114 ustawy, jeszcze przed wydaniem przez
Trybunał Konstytucyjny przedmiotowego wyroku, przyjęło się, że zarówno w
przypadku przewidzianym w art. 114 ust. 1, jak i w przypadku określonym w art.
114 ust.1a, koniecznym do weryfikacji prawa do świadczenia było pozyskanie
nowych dowodów lub ujawnienie nieuwzględnionych okoliczności mających wpływ
na to prawo (wyrok z 13 stycznia 2008 r., I UK 195/07).
Przy ponownym rozpoznaniu sprawy, jak przyjął Sąd Apelacyjny, należało
zatem przesądzić, która z przesłanek określonych w art. 114 ustawy stanowiła
podstawę ponownej oceny uprawnienia skarżącej do wcześniejszej emerytury z
tytułu opieki nad dzieckiem. Analizując przebieg postępowania w przedmiotowej
5
sprawie, tak przed organem rentowym jak i sądami obu instancji, Sąd Apelacyjny
doszedł do wniosku, że podstawy weryfikacji uprzednio przyznanej emerytury nie
stanowiła odmienna ocena dowodu, lecz okoliczności nieznane organowi
rentowemu dotyczące stanu zdrowia dziecka, w szczególności uzyskana
dokumentacja medyczna. W ponowionym postępowaniu organ rentowy dążył do
ustalenia, czy te nowe okoliczności mają wpływ na zmianę dokonanych wcześniej
ustaleń, przy czym Sąd zastrzegł, że ponowne ustalenie prawa do świadczeń lub
ich wysokości nie jest uzależnione od wykazania, że z okoliczności faktycznych lub
dowodów podważających prawo do świadczenia organ rentowy nie mógł
skorzystać w poprzednim postępowaniu, co wiąże się z charakterem uprawnień
emerytalno-rentowych, które mogą być nabywane po spełnieniu określonych
prawem warunków (por. uzasadnienie wyroku Sądu Najwyższego z 22 lutego
2010 r., I UK 247/09; postanowienie Sądu Najwyższego z 20 września 2011 r., I BU
4/11). W ocenie Sądu Apelacyjnego podstawy weryfikacji decyzji z dnia 20 maja
1997 r., przyznającej ubezpieczonej prawo do emerytury z tytułu opieki nad córką
D. R., nie wynikały z odmiennej oceny dołączonego do wniosku o przyznanie tego
świadczenia dowodu w postaci zaświadczenia o stanie zdrowia dziecka
wskazującego na konieczność opieki. Podstawę taką bowiem stanowiły nieznane
organowi rentowemu w chwili orzekania okoliczności tego rodzaju, że stan zdrowia
dziecka nie powodował konieczności sprawowania nad nim opieki, a to zostało
ustalone w oparciu o nowy dowód w postaci dokumentacji lekarskiej z przebiegu
leczenia dziecka. Analiza tej dokumentacji ujawniła nowe okoliczności i stanowiła
podstawę wydania przez lekarza orzecznika ZUS w dniu 29 sierpnia 2007 r.
orzeczenia stwierdzającego, iż schorzenie dziecka „nie powodowało konieczności
sprawowania stałej opieki”. Powyższe ustalenie legło u podstaw wydania przez
organ rentowy decyzji odmawiającej ubezpieczonej prawa do emerytury z tytułu
opieki nad córką. Tak więc podstawę ponownego ustalenia prawa ubezpieczonej
do emerytury stanowi w istocie art. 114 ust. 1 ustawy o emeryturach i rentach
powołany w uzasadnieniu wyroku Sądu Okręgowego z dnia 16 kwietnia 2008 r.
Kierując się takimi względami Sąd Apelacyjny oddalił skargę o wznowienie
postępowania na mocy art. 412 § 2 k.p.c.
6
Ubezpieczona zaskarżyła w całości wyrok Sądu Apelacyjnego z dnia 25 lipca
2012 r., opierając skargę kasacyjną na podstawie naruszenia prawa materialnego
oraz na podstawie naruszenia prawa procesowego.
W ramach podstawy z art. 3983
§ 1 pkt 1 k.p.c. ubezpieczona zarzuciła
„niewłaściwe zastosowanie oraz błędną wykładnię w związku, odpowiednio z: art.
114 ust. 1a ustawy o emeryturach i rentach, art. 93 § 1 ustawy z dnia 1 sierpnia
1997 r. o Trybunale Konstytucyjnym, art. 190 ust. 4 Konstytucji RP, wyroku
Trybunału Konstytucyjnego z dnia 28 lutego 2012 r., K 5/11, a także
nieuwzględnienia uchwał Sądu Najwyższego: z dnia 5 czerwca 2003 r., III UZP
5/03 i z dnia 10 czerwca 2011 r., III UZP 1/11 oraz wyrokami Sądu Najwyższego z
dnia 5 kwietnia 2011 r., III UK 91/10, III UK 92/10, III UK 93/10 – powodującego, iż
naruszenie Konstytucji polegające na tym, że organ rentowy mógł w dowolnym
czasie, bez żadnych ograniczeń, dokonywać odmiennej oceny dowodów, które były
brane pod uwagę przy wydawaniu decyzji - wymaga przywrócenia stanu
poprzedniego, zgodnego z prawem”. Powyższe twierdzenie, według skarżącej,
wzmacniają również wyroki Europejskiego Trybunału Praw Człowieka w Strasburgu
z dnia 15 września 2009 r., skarga nr 10373/05 oraz inne wskazane przez nią
wyroki tego Trybunału zapadłe w przedmiocie, którego dotyczy niniejsza sprawa.
W ramach podstawy z art. 3983
§ 1 pkt 2 k.p.c. ubezpieczona zarzuciła
mogące mieć istotny wpływ na wynik sprawy wyjście w orzeczeniu poza ramy i
żądania jej skargi o wznowienie postępowania, tj. rozstrzygnięcie wbrew
odpowiednio: art. 321 §1 k.p.c. w związku z art. 4011
k.p.c. i art. 412 § 1 k.p.c. oraz
wyrokowi Trybunału Konstytucyjnego K 5/11 w obecnym postępowaniu
wznowieniowym, a także we wcześniejszym (pierwszorazowym wznowieniu
postępowania z urzędu przez organ rentowy) rozstrzyganie z pominięciem zasad
postępowania, wynikających odpowiednio z art.149 § 1, art. 151 § 1 pkt 2 oraz art.
9 i art. 10 k.p.a. w związku z art. 124 ustawy o emeryturach i rentach. Zarzucono
również naruszenie art. 233 § 1 k.p.c., tj. naruszenie zasady swobodnej oceny
dowodów na rzecz ich „dowolnej oceny”.
Wskazując na takie zarzuty, skarżąca wniosła o zmianę zaskarżonego
wyroku w całości i orzeczenie co do istoty sprawy lub o jego uchylenie i
7
przekazanie Sądowi Apelacyjnemu sprawy do ponownego rozpoznania i
„orzeczenia przywrócenia stanu poprzedniego, zgodnego z prawem”.
W uzasadnieniu podstaw skargi kasacyjnej podniesiono, że organ rentowy w
decyzji z dnia 27 lutego 2008 r. odmawiającej prawa do emerytury i wstrzymującej
jej wypłatę nie powołał się na konkretną normę prawną, lecz na treść całej ustawy o
rentach i emeryturach. Jednak konkretną podstawę prawną stanowił dla organu
rentowego art. 114 ust. 1a tej ustawy, co organ ten potwierdził w odpowiedzi na
odwołanie od tej decyzji. Sąd Okręgowy w uzasadnieniu wyroku z dnia 16 kwietnia
2008 r., oddalającego odwołanie ubezpieczonej, również potwierdził, że
wznowienie przez organ rentowy postępowania z urzędu nastąpiło na podstawie
art. 114 ust. 1a ustawy. Wobec tego po stwierdzeniu przez Trybunał Konstytucyjny
wyrokiem z dnia 28 lutego 2012 r., K 5/11, niekonstytucyjności przedmiotowego
przepisu powstała sytuacja prawna umożliwiająca, zgodnie z art. 4011
i art. 412
k.p.c. wznowienie postępowania, ale tylko w granicach, jakie zakreśla podstawa
wznowienia oraz zmiany wcześniejszego orzeczenia albo jego uchylenia celem
przywrócenia stanu poprzedniego - zgodnego z prawem, co zresztą uczynił organ
rentowy w odniesieniu do niektórych ubezpieczonych, którzy nie wnieśli odwołań od
decyzji wydanych w trybie ponownego ustalenia prawa do tych świadczeń. Sąd
Apelacyjny, według skarżącej, w stosunku do niej „postąpił wprost przeciwnie,
orzekając poza granice pozwu - skargi o wznowienie postępowania, tj. wbrew art.
321 § 1 w związku z art. 4011
i art. 412 § 1 k.p.c.”.
Sąd Najwyższy zważył, co następuje.
Skarga kasacyjna nie zasługuje na uwzględnienie.
Zgodnie z art. 39813
§ 1 k.p.c., Sąd Najwyższy rozpoznaje sprawę w
granicach zaskarżenia oraz w granicach podstaw. Jest więc związany granicami
skargi kasacyjnej wyznaczonymi jej podstawami, co oznacza, że nie może
uwzględniać naruszenia żadnych innych przepisów niż wskazane przez
skarżącego. Sąd Najwyższy nie jest bowiem uprawniony do samodzielnego
dokonywania konkretyzacji zarzutów lub też stawiania hipotez co do tego, jakiego
aktu prawnego (przepisu) dotyczy podstawa skargi. Nie może także zastąpić
8
skarżącego w wyborze podstawy kasacyjnej, jak również w przytoczeniu przepisów,
które mogłyby być naruszone przy wydawaniu zaskarżonego orzeczenia. Sąd
Najwyższy może zatem skargę kasacyjną rozpoznawać tylko w ramach tej
podstawy, na której ją oparto, odnosząc się jedynie do przepisów, których
naruszenie zarzucono. Zgodnie z utrwalonym w judykaturze poglądem, pod
pojęciem podstawy skargi kasacyjnej rozumie się konkretne przepisy prawa, które
zostały w niej wskazane z jednoczesnym stwierdzeniem, że wydanie wyroku
nastąpiło z ich obrazą.
W skardze kasacyjnej ubezpieczonej w ramach podstawy z art. 3983
§ 1 pkt
2 k.p.c. wymieniono jako naruszone: art. 321 §1 k.p.c. w związku z art. 4011
k.p.c. i
art. 412 § 1 k.p.c. Z przytoczonego powyżej uzasadnienia tego zarzutu wynika, że
skarżąca po pierwsze eksponując, iż Sąd Apelacyjny w uzasadnieniu do
zaskarżonego wyroku wskazał na powoływanie się przez organ rentowy na art. 114
ust. 1a ustawy o emeryturach i rentach jako podstawę wydania decyzji
odmawiającej prawa do wcześniejszej emerytury i wstrzymującej jej wypłatę, pomija
stwierdzenie tego Sądu, że podstawę prawną podjętego przez Sąd Okręgowy w
dniu 16 kwietnia 2008 r. rozstrzygnięcia o oddaleniu odwołania od wskazanej
decyzji stanowił art. 114 ust. 1 ustawy (przy braku uzasadnienia orzeczenia Sądu
Apelacyjnego, który oddalił apelację od powyższego wyroku Sądu pierwszej
instancji), po drugie, pozostaje w przeświadczeniu, że sąd ubezpieczeń
społecznych rozpoznając odwołanie od decyzji opartej na podstawie prawnej art.
114 ust. 1a ustawy o emeryturach i rentach, nie może dokonać odmiennej oceny i
zastosować art. 114 ust. 1 tejże ustawy. Skarżąca upatruje nawet naruszenia
przepisu dotyczącego oceny materiału dowodowego w stwierdzeniu przez Sąd
Apelacyjny, że „faktyczną podstawę ponownego ustalenia uprawnienia I. R. do
świadczenia emerytalnego stanowi w istocie przepis art. 114 ust. 1 ustawy”, który,
co dalej podniósł Sąd Apelacyjny, został powołany w uzasadnieniu wyroku Sądu
Okręgowego z dnia 16 kwietnia 2008 r. Oczywiście nie może być tu mowy o
naruszeniu art. 233 k.p.c., niezależnie od tego, że podstawą skargi kasacyjnej nie
mogą być zarzuty dotyczące ustalenia faktów lub oceny dowodów (art. 3983
§ 3
k.p.c.). Zdaniem Sądu Najwyższego, Sąd Apelacyjny zwrotu „faktyczną podstawę
ponownego ustalenia uprawnienia…” użył w znaczeniu rzeczywistej podstawy, a
9
nie podstawy faktycznej (w odróżnieniu od podstawy prawnej), co wynika z
kontekstu wypowiedzi.
W związku z wynikającym z wywodów uzasadnienia skargi kasacyjnej
przekonaniem skarżącej, że niejako przesądzające znaczenie ma przepis, na
podstawie którego wydano kontrolowaną przez sąd ubezpieczeń społecznych
decyzję, bez możliwości jego zmiany na inny, który nie był podstawą wydania
orzeczenia przez organ rentowy, należy podnieść, że w judykaturze utrwalił się
pogląd, że decyzje w sprawach dotyczących uprawnień do świadczeń z
ubezpieczeń społecznych mają charakter rozstrzygnięć deklaratoryjnych, co wynika
z faktu, iż prawo to powstaje po spełnieniu wszystkich warunków wymaganych do
jego nabycia (por. art. 100 ust. 1 ustawy o emeryturach i rentach), a więc z mocy
samego prawa i jest zachowane przez cały czas spełniania tych ustawowych
warunków. W konsekwencji decyzje organu rentowego wydane w sprawach
uprawnień do świadczeń z ubezpieczeń społecznych jedynie stwierdzają istnienie
uwarunkowanej elementami stanu faktycznego określonej sytuacji prawnej, ale
sytuacji tej nie kreują ani nie kształtują. Moment, zarówno powstania, jak i ustania
prawa do świadczeń ubezpieczeniowych, został określony w sposób ścisły w
przepisach prawa i jest niezależny od woli lub świadomości stron. Decyzje organu
rentowego w omawianym przedmiocie wydawane są zatem w celu stwierdzenia
konkretnej sytuacji faktycznej.
W postępowaniu sądowym, na skutek rozpatrywanego odwołania
ubezpieczonej, chodzi o weryfikację (sądową kontrolę legalności i zasadności)
decyzji organu rentowego. Inaczej rzecz ujmując, decyzję tę kontroluje sąd,
badając zasadność jej podstawy prawnej w odniesieniu do podstawy faktycznej.
Sąd Najwyższy podziela wyrażony przez Sąd Najwyższy w wyroku z dnia 26
lipca 2013 r., III UK 115/12 (niepublikowany) pogląd, iż z powyższego wynika, że
sąd ubezpieczeń społecznych nie może być związany decyzją organu rentowego w
zakresie podanej przez nią podstawy prawnej, co nabiera znaczenia w razie jej
nieadekwatności do istoty rozstrzygnięcia o żądaniu. Błędna kwalifikacja organu
rentowego nie może wiązać sądu ubezpieczeń społecznych. W orzecznictwie Sądu
Najwyższego zgodnie przyjmuje się, że w sprawie z odwołania od decyzji organu
rentowego jej treść wyznacza przedmiot i zakres rozpoznania oraz orzeczenia sądu
10
pracy i ubezpieczeń społecznych (por. między innymi wyrok Sądu Najwyższego z
dnia 2 października 2008 r., I UK 88/08, OSNP 2010 nr 7-8, poz. 100;
postanowienie Sądu Najwyższego z 13 maja 1999 r., II UZ 52/99, OSNAPiUS 2000
nr 15, poz. 601). Sąd ubezpieczeń społecznych nie jest natomiast związany czy to
wadliwą, czy to nieadekwatną do istoty roszczeń ubezpieczonego podstawą
prawną zaskarżonej decyzji organu rentowego. Jeżeli zatem organ rentowy wydał
decyzję w oparciu o błędną, niewłaściwą podstawę prawną, to sąd ubezpieczeń
społecznych, wznawiając postępowanie i ponownie rozpoznając sprawę, nie może
powołać się na związanie taką podstawą prawną zaskarżonej decyzji. Byłoby to
bowiem zaprzeczenie funkcji jurysdykcyjnej sądu. Skoro sąd drugiej instancji nie
jest związany błędną podstawą prawną rozstrzygnięcia sprawy przyjętą przez sąd
pierwszej instancji, to tym bardziej sąd ubezpieczeń społecznych nie może być
związany niewłaściwą kwalifikacją prawną przyjętą przez organ rentowy, zwłaszcza
gdy, jak w przedmiotowej sprawie, sąd rozpoznaje sprawę na nowo, na podstawie
art. 412 § 1 k.p.c., w granicach zakreślonych przez podstawę wznowienia. Przy
rozpatrywaniu sprawy na nowo w przypadku wznowienia postępowania ze względu
na przesłankę określoną w art. 4011
k.p.c. zachodzi konieczność uwzględnienia
innego stanu prawnego, ukształtowanego na skutek wyroku Trybunału
Konstytucyjnego, w takim zakresie, w jakim wpływa on na orzeczenia wydawane w
tym postępowaniu.
Sąd Apelacyjny, przy braku uzasadnienia wyroku Sądu Apelacyjnego z dnia
16 października 2008 r., którym zostało zakończone wznowione postępowanie,
przyjął, że rozpoznając sprawę na nowo czyni to pomijając usunięty z porządku
prawnego z dniem 8 marca 2012 r. art. 114 ust. 1a ustawy o emeryturach i rentach,
wskazany przez organ rentowy jako podstawa jego działania i wydania decyzji w
ramach ponownego ustalenia prawa ubezpieczonej do emerytury z tytułu opieki
nad dzieckiem. Dokonanie ponownej oceny stanu faktycznego sprawy na
podstawie art. 114 ust. 1 ustawy o emeryturach i rentach doprowadziło Sąd
Apelacyjny do uznania, że ten przepis znajduje w niej zastosowanie, a nie
niekonstytucyjny art. 114 ust. 1a ustawy, wskazano przy tym na taką też ocenę
wyrażoną przez Sąd Okręgowy w uzasadnieniu wyroku z dnia 16 kwietnia 2008 r.
Przyjęcie przez organ rentowy przepisu art. 114 ust. 1a ustawy jako podstawy
11
wydania decyzji z dnia 19 października 2007 r. i z dnia 27 lutego 2008 r. nie
stanowiło przeszkody ku takiemu działaniu Sądu Apelacyjnego przez wzgląd na
niewiążącą podstawę prawną decyzji podjętych przez organ rentowy, o czym była
mowa powyżej, jak i zważywszy na ścisły związek uchylonego art. 114 ust. 1a z art.
114 ust. 1 ustawy o emeryturach i rentach. Zresztą Sąd Najwyższy w wyroku z dnia
3 października 2012 r., III UK 146/11 (OSNP 2013 nr 15-16, poz. 191) stwierdził, że
po utracie mocy (z dniem 8 marca 2012 r.) art. 114 ust. 1a ustawy o emeryturach i
rentach, weryfikacji legalności ponownego ustalenia prawa do świadczenia
dokonanego z powołaniem się na ten przepis, sąd powinien dokonać na podstawie
art. 114 ust. 1 tej ustawy, z uwzględnieniem zasady proporcjonalności wynikającej z
wyroku Europejskiego Trybunału Praw Człowieka z dnia 15 września 2009 r.,
skarga nr 10373/05, w sprawie Moskal przeciwko Polsce.
Mając na względzie powyższe rozważania brak jest podstaw do uznania
trafności zarzutów naruszenia prawa procesowego. Skoro Sąd Apelacyjny w istocie
stwierdził, że uwzględnienie skutku wyroku Trybunału Konstytucyjnego z dnia 28
lutego 2012 r., K 5/11, (OTK-A 2012 nr 2, poz. 16), w postaci utraty mocy
obowiązującej art. 114 ust. 1a ustawy o emeryturach i rentach nie wpływa na treść
wydanego uprzednio (w dniu 16 października 2008 r.) wyroku, to oddalenie skargi
ubezpieczonej o wznowienie postępowania zakończonego tym wyrokiem nie
nastąpiło „z wyjściem” poza przedmiot jej żądania sformułowany w tejże skardze
(art. 321 § 1 k.p.c. w związku z art. 4011
i art. 412 § 1 k.p.c.). Odnosząc się zaś do
twierdzenia, że w pierwszorazowym, wszczętym z urzędu, postępowaniu przed
organem rentowym o ponowne ustalenie prawa ubezpieczonej do emerytury z
tytułu opieki nad dzieckiem doszło do naruszenia przepisów Kodeksu postępowania
administracyjnego, należy zważyć, że postępowanie z odwołania od decyzji organu
rentowego toczy się według przepisów Kodeksu postępowania cywilnego. Tym
samym nie mogą stanowić podstawy skargi kasacyjnej zarzuty naruszenia
przepisów k.p.a. Natomiast wydawanie odmiennych rozstrzygnięć w podobnych
sprawach, na co powołuje się skarżąca, nie może zmienić dokonanej oceny ze
względu na to, że każda sprawa z zakresu ubezpieczeń społecznych
charakteryzuje się odmiennymi uwarunkowaniami, zaś działania podejmowane
przez organ rentowy w sprawach, w których decyzje o ponownym ustaleniu
12
uprawnień do emerytur z tytułu opieki nad dzieckiem nie były poddane sądowej
kontroli, nie mogą mieć znaczenia, zwłaszcza w sytuacji, gdy zarzut naruszenia
prawa materialnego w rozpoznawanej skardze kasacyjnej, dość specyficznie
skonstruowany, gdyż połączony został z art. 93 ustawy z dnia 1 sierpnia 1997 r. o
Trybunale Konstytucyjnym (Dz.U. Nr 102, poz. 643 ze zm.), określającym datę
wejścia w życie tej ustawy oraz z art. 190 ust. 4 Konstytucji RP, objął jedynie art.
114 ust. 1a ustawy o emeryturach i rentach, nie odnosząc się do zastosowanego
przez Sąd Apelacyjny art. 114 ust. 1 tej ustawy i nie kwestionując dokonania na
jego podstawie subsumpcji. Tymczasem w motywach zaskarżonego wyroku Sąd
Apelacyjny w sposób wyraźny stwierdził, że rozpoznając sprawę na nowo pomija
art. 114 ust. 1a ustawy, który został usunięty z porządku prawnego. Skarżąca
zatem zarzuciła niewłaściwe zastosowanie oraz błędną wykładnię art.114 ust. 1a
ustawy o rentach i emeryturach – „w związku odpowiednio” ze wskazanymi wyżej
przepisami – przepisu, którego w sprawie Sąd Apelacyjny nie zastosował. Nie
mogło więc dojść do jego naruszenia w sposób przez nią wskazany. Sąd
Najwyższy zauważa, że skargę kasacyjną można oprzeć na naruszeniu prawa
materialnego przez błędną wykładnię lub niewłaściwe zastosowanie (art. 3983
§ 1
pkt 1 k.p.c.). Niewątpliwie chodzi tu o prawo materialne, które decyduje o wyniku
sprawy. W podstawie skargi chodzi o „błędną wykładnię lub niewłaściwe
zastosowanie” prawa materialnego przez sąd rozpoznający sprawę, co oznacza, że
doszło do zastosowania przepisu jednakże niewłaściwie. Przepis, który nie był
stosowany przy rozpoznawaniu sprawy, nie może być naruszony w sposób
wskazany w skardze. Jednocześnie należy zważyć, że konstruując zarzut
naruszenia prawa materialnego, bazujący na art. 114 ust. 1a ustawy o emeryturach
i rentach, skarżąca wywodzi, że skutkiem zarzucanego uchybienia jest naruszenie
Konstytucji, polegające na tym, że organ mógł w każdym czasie dokonywać
odmiennej oceny dowodów dołączonych do wniosku o przyznanie świadczenia,
jednakże jej twierdzenie abstrahuje od tego, że zaskarżony wyrok został wydany po
rozpoznaniu na nowo sprawy wznowionej, w której Sąd Apelacyjny dokonał
ponownej oceny stanu faktycznego na podstawie art. 114 ust. 1 ustawy i uznał, że
ten przepis znajduje w niej zastosowanie, a nie niekonstytucyjny art. 114 ust. 1a.
Tym samym kwestionowanie wyrażonego przez Sąd Apelacyjny poglądu
13
wymagałoby podniesienia zarzutu obrazy art. 114 ust. 1 ustawy, a taki zarzut nie
został postawiony. Sąd Najwyższy może, co podniesiono na wstępie, skargę
kasacyjną rozpoznawać tylko w ramach tej podstawy, na której ją oparto, odnosząc
się jedynie do przepisów, których naruszenie zarzucono.
Uznając w tym stanie rzeczy brak podstaw do uwzględnienia skargi
kasacyjnej Sąd Najwyższy na podstawie art. 39814
k.p.c., orzekł jak w sentencji.