Pełny tekst orzeczenia

Sygn. akt II CSK 239/13
WYROK
W IMIENIU RZECZYPOSPOLITEJ POLSKIEJ
Dnia 23 stycznia 2014 r.
Sąd Najwyższy w składzie:
SSN Kazimierz Zawada (przewodniczący)
SSN Zbigniew Kwaśniewski
SSN Barbara Myszka (sprawozdawca)
w sprawie z powództwa S. G.
przeciwko R. W.
o uzgodnienie treści księgi wieczystej z rzeczywistym stanem prawnym,
po rozpoznaniu na posiedzeniu niejawnym
w Izbie Cywilnej w dniu 23 stycznia 2014 r.,
skargi kasacyjnej pozwanego
od wyroku Sądu Okręgowego w Z.
z dnia 31 października 2012 r.,
uchyla zaskarżony wyrok w części zmieniającej wyrok Sądu
pierwszej instancji (pkt I) oraz orzekającej o kosztach procesu
(pkt III), oddala apelację i zasądza od powódki na rzecz
pozwanego kwotę 1 800 zł ( jeden tysiąc osiemset złotych)
tytułem zwrotu kosztów postępowania apelacyjnego oraz kwotę
7.839 zł (siedem tysięcy osiemset trzydzieści dziewięć złotych)
tytułem zwrotu kosztów postępowania kasacyjnego.
2
UZASADNIENIE
S. G. w pozwie skierowanym przeciwko R. W. domagała się usunięcia
niezgodności między stanem prawnym nieruchomości ujawnionym w księdze
wieczystej nr 26503 a rzeczywistym stanem prawnym przez wpisanie w dziale II tej
księgi powódki, jako właścicielki nieruchomości.
Wyrokiem z dnia 23 marca 2012 r. Sąd Rejonowy oddalił powództwo. Ustalił,
że w 1997 roku Usługowa Spółdzielnia Pracy w N. zawarła z pozwanym umowę
najmu, na podstawie której oddała mu do używania działkę handlową nr 64
położoną przy ul. W. […] w N., stanowiącą część nieruchomości objętej księgą
wieczystą nr […]. Spółdzielnia była użytkownikiem wieczystym tej nieruchomości.
W § 5 umowy zastrzeżono dla najemcy prawo pierwokupu na wypadek sprzedaży
nieruchomości. W dniu 23 listopada 2005 r. Spółdzielnia zawarła z powódką
warunkową umowę sprzedaży prawa użytkowania wieczystego działek nr 505/6 i nr
505/2, objętych księgami wieczystymi nr […], z pominięciem zastrzeżonego na
rzecz pozwanego prawa pierwokupu, a w dniu 7 grudnia 2005 r. umowę
przenoszącą prawo użytkowania wieczystego tych działek na rzecz powódki.
Wyrokiem z dnia 6 czerwca 2007 r. Sąd Okręgowy, w sprawie z powództwa
R. W. przeciwko S. G. i Usługowej Spółdzielni Pracy, uznał umowę przeniesienia
prawa użytkowania wieczystego z dnia 7 grudnia 2005 r. za bezskuteczną w
stosunku do R. W. w części dotyczącej nieruchomości objętej księgą wieczystą
nr […] i ustalił, że orzeczenie to służy zaspokojeniu roszczenia R. W. wynikającego
z § 5 umowy najmu z dnia 10 kwietnia 1997 r., zawartej z Usługową Spółdzielnią
Pracy. Na skutek apelacji S. G., Sąd Apelacyjny wyrokiem z dnia 21 listopada 2007
r. zmienił ten wyrok i oddalił powództwo. Z kolei Sąd Najwyższy, po rozpoznaniu
skargi kasacyjnej R. W., wyrokiem z dnia 10 października 2008 r., II CSK 221/08,
uchylił wyrok Sądu Apelacyjnego i oddalił apelację.
W dniu 5 listopada 2008 r. pozwany, w wykonaniu umownego prawa
pierwokupu, nabył od Usługowej Spółdzielni Pracy prawo użytkowania wieczystego
gruntu stanowiącego działkę nr 505/6 o obszarze 0,0918 ha, objętą księgą
3
wieczystą nr […], a w dniu 15 stycznia 2010 r. Sąd Rejonowy wpisał R. W., jako
użytkownika wieczystego, w dziale II księgi wieczystej nr […].
Dokonując oceny prawnej Sąd Rejonowy stwierdził, że żądanie pozwu
dotyczące ujawnienia w dziale II księgi wieczystej właściciela nieruchomości należy
rozpoznać jako żądanie ujawnienia użytkownika wieczystego, takie bowiem prawo
przysługiwało Usługowej Spółdzielni Pracy. Ocena zasadności tego żądania
wymaga rozstrzygnięcia kwestii, czy złożone przez pozwanego w dniu 5 listopada
2008 r. oświadczenie woli mogło doprowadzić do nabycia przez niego prawa
użytkowania wieczystego całej działki nr 505/6, objętej księgą wieczystą nr […].
Wskazując na związanie prawomocnym wyrokiem Sądu Okręgowego z dnia 6
czerwca 2007 r., Sąd Rejonowy podkreślił, że umowa z dnia 7 grudnia 2005 r. jest
bezskuteczna wobec uprawnionego z prawa pierwokupu w takim zakresie, w jakim
czyni niewykonalnym jego prawo. Zgodnie z art. 596 k.c., przedmiotem prawa
pierwokupu może być rzecz w rozumieniu art. 45 k.c., czyli materialna część
przyrody, która jest na tyle wyodrębniona, że może być w obrocie traktowana jako
dobro samoistne. Dotyczy to także nieruchomości, gdyż według art. 46 k.c. część
powierzchni ziemskiej stanowi nieruchomość gruntową, jeżeli została wyodrębniona
fizycznie i prawnie w taki sposób, że może być traktowana w obrocie jako
samodzielny przedmiot. Trzeba zatem przyjąć, że wykonanie prawa pierwokupu
zastrzeżonego w umowie najmu wymagało złożenia oświadczenia w stosunku do
całej nieruchomości, objętej księgą wieczystą nr 26503, w skład której wchodziła
działka nr 64. Oznacza to, że na skutek oświadczenia złożonego w dniu 5 listopada
2008 r. pozwany nabył prawo użytkowania wieczystego całej działki nr 505/6 o
obszarze 0,0918 ha objętej księgą wieczystą nr […], a co za tym idzie - że treść tej
księgi jest zgodna z rzeczywistym stanem prawnym.
Na skutek apelacji powódki, Sąd Okręgowy wyrokiem z dnia 31 października
2012 r. zmienił zaskarżony wyrok przez wpisanie w dziale II księgi wieczystej nr […],
prowadzonej dla nieruchomości położonej przy ul. W. w N., obejmującej działkę nr
505/6 o obszarze 0,0918 ha - w miejsce R. W. – S. G. w udziale 922/1000 i R. W.
w udziale 78/1000 w prawie użytkowania wieczystego, a w pozostałej części
powództwo oraz apelację oddalił. Stwierdził, że użytkowanie wieczyste zostało
ukształtowane jako instytucja pośrednia między własnością a prawami rzeczowymi
4
ograniczonymi oraz że – w wypadkach nieuregulowanych w art. 232 - 243 k.c. i
umowie o oddaniu gruntu w użytkowanie wieczyste - należy sięgać do przepisów
działu II tytułu I księgi drugiej kodeksu cywilnego o treści i wykonywaniu własności.
Na tej samej zasadzie można stosować przepisy działu IV tego tytułu dotyczące
współwłasności. W niniejszej sprawie prawem pierwokupu nie mogła być objęta
cała nieruchomość o obszarze 0,0918 ha, lecz jedynie jej niewyodrębniona część o
powierzchni 72 m2
. Oznacza to, że na skutek wykonania prawa pierwokupu
pozwany stał się – wraz z powódką – współużytkownikiem wieczystym w
odpowiedniej części, wyrażającej się ułamkiem 78/1000, natomiast udział powódki
wyraża się ułamkiem 922/1000. Sąd Okręgowy podkreślił, że stanowisko Sądu
pierwszej instancji, według którego pozwany był uprawniony do złożenia
oświadczenia o skorzystaniu z prawa pierwokupu w odniesieniu do całej
nieruchomości pozostaje w sprzeczności z zasadą nemo plus iuris in alium
transferre potest quam ipse habet. Poza tym skorzystanie w taki sposób z prawa
pierwokupu byłoby sprzeczne ze społeczno-gospodarczym przeznaczeniem
tego prawa.
W skardze kasacyjnej od wyroku Sądu Okręgowego pozwany, powołując się
na obie podstawy określone w art. 3983
§ 1 k.p.c., wniósł o jego uchylenie
i oddalenie apelacji ewentualnie przekazanie sprawy do ponownego rozpoznania.
W ramach pierwszej podstawy wskazał na naruszenie art. 59 k.c. przez błędną jego
wykładnię, pozostającą w sprzeczności z wykładnią dokonaną przez Sąd
Najwyższy w wyroku z dnia 10 października 2008 r., II CSK 221/08. W ramach
drugiej podniósł natomiast zarzut obrazy art. 321 § 1 k.p.c. w związku z art. 10
ust. 1 ustawy z dnia 6 lipca 1982 r. o księgach wieczystych i hipotece (jedn. tekst:
Dz. U. z 2001 r. Nr 124, poz. 1361 ze zm.; obecnie: Dz. U. z 2013 r., poz. 707 ze
zm. – dalej: „u.k.w.h.”) przez nakazanie wpisu sprzecznego z żądaniem pozwu, i art.
6268
§ 1 i 2 w związku z art. 382 i art. 365 k.p.c. przez przyjęcie, że w postępowaniu
wieczystoksięgowym sądy nie były uprawnione do badania czynności stanowiącej
podstawę wpisu pod względem jej skuteczności materialnoprawnej.
Sąd Najwyższy zważył, co następuje:
5
Podniesiony przez skarżącego zarzut naruszenia art. 321 § 1 k.p.c.
w związku z art. 10 ust. 1 u.k.w.h. przez orzeczenie o dokonaniu wpisu
sprzecznego z żądaniem pozwu jest uzasadniony. Art. 321 § 1 k.p.c. wyraża
zasadę rządzącą rozstrzyganiem spraw w procesie cywilnym, zgodnie z którą
zakres wyrokowania jest określony żądaniem powoda. Oznacza to, że gdyby nawet
z przytoczonych przez powoda w pozwie okoliczności faktycznych wynikało,
iż przysługuje mu inne roszczenie niż objęte żądaniem, sąd nie może wyrokować
co do tego roszczenia. Zgodnie z utrwalonym orzecznictwem, art. 321 § 1 k.p.c.
ma zastosowanie także w sprawach o usunięcie niezgodności między stanem
prawnym nieruchomości ujawnionym w księdze wieczystej a rzeczywistym stanem
prawnym, w związku z czym w sprawach tych sąd jest związany żądaniem pozwu.
Jeżeli więc stan prawny nieruchomości okaże się inny niż objęty żądaniem pozwu
co do osób albo co do rodzajów lub rozmiarów praw podlegających wpisowi
w miejsce istniejących wpisów, sąd nie może orzekać pozytywnie, ponieważ
orzekałby o przedmiocie nieobjętym żądaniem. Z tej przyczyny stwierdzenie
merytorycznej rozbieżności między rzeczywistym stanem prawnym nieruchomości
a tym, jakiego ujawnienia domaga się powód, prowadzić musi do oddalenia
powództwa. Trzeba jedynie dodać, że wynikający z art. 321 § 1 k.p.c. zakaz
orzekania ponad żądanie nie jest przeszkodą do dokonania przez sąd meriti
modyfikacji niejasno ujętej konkluzji pozwu, jeżeli modyfikacja taka jest zgodna
z wolą powoda (zob. uchwałę składu siedmiu sędziów Sądu Najwyższego z dnia
18 maja 2010 r., III CZP 134/09, OSNC 2010, nr 10, poz. 131 i uchwałę z dnia
28 sierpnia 2008 r., III CZP 76/08, OSNC 2009, nr 7-8, poz. 113, wyroki Sądu
Najwyższego z dnia 21 marca 2001 r., III CKN 1214/98, OSNC 2001, nr 11, poz.
165, z dnia 8 października 2002 r., IV CKN 1304/00, nie publ., z dnia 7 listopada
2008 r., IV CSK 264/08, nie publ., z dnia 25 listopada 2009 r., II CSK 229/09,
nie publ., z dnia 11 maja 2011 r., I CSK 473/10, nie publ., z dnia 8 lipca 2011 r.,
IV CSK 536/10, nie publ. i z dnia 5 kwietnia 2013 r., III CSK 236/12, nie publ.).
W niniejszej sprawie powódka domagała się usunięcia niezgodności między
stanem prawnym nieruchomości ujawnionym w księdze wieczystej nr […]
a rzeczywistym stanem prawnym przez wpisanie jej w dziale II tej księgi, w miejsce
pozwanego. Określiła siebie jako właścicielkę nieruchomości, jednak Sąd pierwszej
6
instancji - mając na względzie treść księgi wieczystej - przyjął, że w istocie chodzi
o wpis użytkownika wieczystego i powódka tego nie kwestionowała.
Żądanie dotyczyło zatem dokonania w dziale II księgi wieczystej nr […] wpisu
powódki, jako wyłącznej użytkowniczki wieczystej nieruchomości. W tej sytuacji
orzeczenie przez Sąd Okręgowy o usunięciu niezgodności przez wpisanie w dziale
II - w miejsce pozwanego - powódki w udziale 922/1000 i R. W. w udziale 78/1000
narusza art. 321 § 1 k.p.c.
Zasadnicze znaczenie dla oceny trafności kwestionowanego rozstrzygnięcia
ma jednak zarzut naruszenia art. 59 k.c. w związku z art. 365 § 1 k.p.c. przez
błędną wykładnię pierwszego z wymienionych przepisów oraz nieuwzględnienie
znaczenia prawomocnego wyroku Sądu Okręgowego z dnia 6 czerwca 2007 r. i
dokonanego w dniu 15 stycznia 2010 r. - na podstawie tego wyroku i oświadczenia
pozwanego z dnia 5 listopada 2008 r. o wykonaniu prawa pierwokupu – wpisu w
dziale II księgi wieczystej nr 26503 pozwanego, jako użytkownika wieczystego.
Poza sporem pozostawała okoliczność, że apelacja S. G. od tego wpisu została
przez Sąd Okręgowy oddalona postanowieniem z dnia 30 lipca 2010 r. oraz, że
Sąd Najwyższy postanowieniem z dnia 26 sierpnia 2011 r. odmówił przyjęcia do
rozpoznania skargi kasacyjnej wniesionej od tego postanowienia przez S. G.
Prawomocnym wyrokiem z dnia 6 czerwca 2007 r. Sąd Okręgowy uznał za
bezskuteczną wobec R. W. umowę przeniesienia prawa użytkowania wieczystego z
dnia 7 grudnia 2005 r., zawartą przez S. G. z Usługową Spółdzielnią Pracy, w
zakresie dotyczącym nieruchomości objętej księgą wieczystą nr […] i ustalił, że
orzeczenie to służy zaspokojeniu roszczenia R. W. wynikającego z § 5 umowy
najmu z dnia 10 kwietnia 1997 r., zawartej z Usługową Spółdzielnią Pracy.
Wyrok ten został poddany kontroli kasacyjnej Sądu Najwyższego, który wyrokiem z
dnia 10 października 2008 r. uchylił wydany w tej sprawie wyrok Sądu
Apelacyjnego i apelację S. G. od wyroku z dnia 6 czerwca 2007 r. oddalił. Sąd
Najwyższy stanął na stanowisku, że bezwarunkowa umowa zbycia nieruchomości
zawarta przez osobę zobowiązaną z umowy pierwokupu z osobą trzecią może być
uznana za bezskuteczną w stosunku do osoby uprawnionej z prawa pierwokupu
(art. 59 k.c.) w takim zakresie, w jakim czyni jego prawo niewykonalnym; wobec
uprawnionego umowa ta powinna zostać uznana za zawartą pod warunkiem, że
7
skorzysta on z prawa pierwokupu w przewidzianym terminie. Prawo pierwokupu –
jak podkreślił Sąd Najwyższy – nie jest wprawdzie roszczeniem, o którym mowa w
art. 59 k.c., tylko prawem kształtującym, gdyż pozwala jednostronnym
oświadczeniem woli ukształtować na nowo stosunek prawny, jaki powstaje między
zbywcą nieruchomości a jego nabywcą, a ściśle przekształcić go podmiotowo przez
wstąpienie uprawnionego z prawa pierwokupu na miejsce nabywcy, lecz nie
przekreśla to możliwości zastosowania art. 59 k.c. w sytuacji, w której zobowiązany
z umownego prawa pierwokupu nie wykonuje ciążących na nim obowiązków (zob.
OSNC-ZD 2009, nr A, poz. 29).
Zgodnie z art. 365 § 1 k.p.c., orzeczenie prawomocne wiąże nie tylko strony
i sąd, który je wydał, lecz również inne sądy oraz inne organy państwowe i organy
administracji publicznej, a w wypadkach w ustawie przewidzianych także inne
osoby. Przewidziana w tym przepisie moc wiążąca prawomocnego orzeczenia,
czyli prawomocność materialna, aktualizuje się w innym postępowaniu niż to,
w którym wydane zostało orzeczenie i charakteryzuje się dwoma aspektami.
Pierwszy odnosi się do samego faktu istnienia orzeczenia, a drugi przejawia się
w jego mocy wiążącej. Mocą wiążącą w kolejnych postępowaniach objęte jest to,
co w związku z podstawą sporu stanowiło przedmiot rozstrzygnięcia; innymi słowy,
moc wiążącą uzyskuje rozstrzygnięcie o żądaniu w powiązaniu z jego podstawą
faktyczną. W kolejnym postępowaniu zatem sąd ma obowiązek przyjąć, że istotna
z punktu widzenia zasadności żądania kwestia kształtuje się tak, jak zostało
to ustalone w prawomocnym wyroku. Konsekwencją mocy wiążącej jest tym
samym niedopuszczalność ponownej oceny prawnej co do okoliczności objętych
wcześniejszym prawomocnym rozstrzygnięciem (zob. uchwałę Sądu Najwyższego
z dnia 4 grudnia 2009 r., III CZP 97/09, OSNC 2010, nr 6, poz. 88, postanowienie
Sądu Najwyższego z dnia 21 października 1999 r., I CKN 169/98, OSNC 2000, nr 5,
poz. 86, wyroki Sądu Najwyższego z dnia 12 lipca 2002 r., V CKN 1110/00,
nie publ., z dnia 7 stycznia 2004 r., III CK 192/02, nie publ., z dnia 23 marca 2006 r.,
IV CSK 89/05, OSNC 2007, nr 1, poz. 15, z dnia 15 lutego 2007 r., II CSK 452/06,
nie publ., z dnia 22 listopada 2007 r., III CSK 141/07, nie publ., z dnia 4 marca
2008 r., IV CSK 441/07, nie publ., z dnia 23 czerwca 2009 r., II PK 302/08, OSNP
8
2011, nr 3-4, poz. 34, z dnia 11 lutego 2011 r., I CSK 249/10, nie publ. i z dnia
20 września 2011 r., III SK 5/11, nie publ.).
W świetle art. 365 § 1 k.p.c. prawomocny wyrok Sądu Rejonowego z dnia 6
czerwca 2007 r. ma w niniejszej sprawie moc wiążącą, dlatego podniesiony przez
skarżącego zarzut naruszenia art. 59 k.c. trzeba uznać za uzasadniony. Z samej
tylko sentencji tego wyroku wynika, że umowa przeniesienia prawa użytkowania
wieczystego z dnia 7 grudnia 2005 r. została uznana za bezskuteczną – w celu
zaspokojenia roszczenia powoda wynikającego z § 5 umowy najmu – w odniesieniu
do całej nieruchomości objętej księgą wieczystą nr 26503, w związku z czym
oświadczenie o wykonaniu prawa pierwokupu mogło dotyczyć jedynie całej
nieruchomości, nie zaś jej niewydzielonej części o powierzchni 72 m2
. Wniosek taki
można wywieść także z przepisów regulujących prawo pierwokupu. W odniesieniu
do nieruchomości prawo pierwokupu może wprawdzie zostać ustanowione na
określonej jej części, jeżeli jednak odnosi się do całej nieruchomości, nie może być
wykonane jedynie w części (zob. wyrok Sądu Najwyższego z dnia 19 września
2002 r., II CKN 329/01, OSNC 2003, nr 12, poz. 165). Poza tym, zgodnie z art. 600
§ 1 k.c., przez wykonanie prawa pierwokupu dochodzi do skutku między
zobowiązanym a uprawnionym umowa sprzedaży tej samej treści, co umowa
zawarta przez zobowiązanego z osobą trzecią. W niniejszej sprawie natomiast
umowa zawarta między zobowiązaną Spółdzielnią a powódką dotyczyła całej
nieruchomości objętej księgą wieczystą nr 26503.
Konkludując, trzeba stwierdzić, że podniesiony w skardze kasacyjnej zarzut
obrazy art. 59 k.c. w związku z art. 365 § 1 k.p.c. jest uzasadniony. Oceny tej
w niczym nie zmienia podnoszona przez Sąd Okręgowy okoliczność, że grunt
stanowiący własność gminy może być przez nią oddany w użytkowanie wieczyste
także w ułamkowej części (zob. uchwałę Sądu Najwyższego z dnia 18 maja 1995 r.,
III CZP 61/95, OSNC 1995, nr 9, poz. 130).
Z tych względów Sąd Najwyższy na podstawie art. 39816
k.p.c. uchylił
zaskarżony wyrok w części zmieniającej wyrok Sądu pierwszej instancji (pkt I) oraz
orzekającej o kosztach procesu (pkt III), oddalił apelację (art. 385 k.p.c.) i zasądził
od powódki na rzecz pozwanego koszty postępowania apelacyjnego i kasacyjnego
9
(art. 98 § 1 w związku z art. 391 § 1 i art. 39821
k.p.c. oraz z § 6 pkt 6, § 13 ust. 1
pkt 1 i § 13 ust. 4 pkt 2 rozporządzenia Ministra Sprawiedliwości z dnia 28 września
2002 r. w sprawie opłat za czynności adwokackie oraz ponoszenia przez Skarb
Państwa kosztów nieopłaconej pomocy prawnej udzielonej z urzędu, jedn. tekst: Dz.
U. z 2013 r., poz. 461).
jw