Pełny tekst orzeczenia

Sygn. akt IV CSK 508/13
WYROK
W IMIENIU RZECZYPOSPOLITEJ POLSKIEJ
Dnia 15 maja 2014 r.
Sąd Najwyższy w składzie:
SSN Jan Górowski (przewodniczący)
SSN Marian Kocon
SSN Zbigniew Kwaśniewski (sprawozdawca)
w sprawie z powództwa B. H.-G. i B. G.
przeciwko M. Spółce z ograniczoną odpowiedzialnością w G. - poprzednio M.
Spółce z ograniczoną odpowiedzialnością w S.
o zapłatę,
po rozpoznaniu na posiedzeniu niejawnym w Izbie Cywilnej
w dniu 15 maja 2014 r.,
skargi kasacyjnej powodów
od wyroku Sądu Apelacyjnego
z dnia 16 stycznia 2013 r.
oddala skargę kasacyjną.
2
UZASADNIENIE
Sąd pierwszej instancji zmodyfikował wyrok zaoczny tylko w części
dotyczącej okresu ustawowych odsetek, utrzymując ten wyrok w pozostałej części,
tj. zasądzającej od pozwanej Spółki na rzecz powodów kwotę 365.000 zł, wpłaconą
pozwanej przez powodów w wyniku zawartych z pozwaną w formie aktu
notarialnego pięciu umów z dnia 10 listopada 2010 r., zobowiązujących pozwaną
do ustanowienia odrębnej własności lokali i zawarcia umów przedwstępnych
sprzedaży tych lokali.
Sąd drugiej instancji uwzględnił apelację pozwanej Spółki wyrokiem
reformatoryjnym w ten sposób, że w pkt. I uchylił wyrok zaoczny w części
uwzględniającej powództwo ponad kwotę 182.500 zł i oddalił powództwo w tym
zakresie, w pkt. II oddalił apelację pozwanej w pozostałym zakresie, a w pkt. III
zasądził od powodów solidarnie na rzecz pozwanej koszty postępowania
apelacyjnego.
W ocenie Sądu odwoławczego rzeczywistą i zgodną wolą stron tych umów
było wyłączenie funkcji ustanowionego zadatku jako sankcji na wypadek
niewykonania umowy przez którąkolwiek ze stron, a zarazem zastrzeżenie
w dalszej części umów kary umownej w wysokości 5% ceny transakcji, m.in. także
w wypadku odstąpienia od umowy przez inwestora na skutek okoliczności, za które
odpowiadają kupujący.
Sąd Apelacyjny nie podzielił stanowiska powodów co do nieważności
postanowień umów zastrzegających karę umowną za odstąpienie od umowy,
będące skutkiem niewykonania zobowiązania pieniężnego. W ocenie tego Sądu
pojęcie „zobowiązania niepieniężnego” należy rozumieć szeroko, co pozwala na
zastrzeganie kar umownych także na wypadek skorzystania z uprawnienia
kształtującego w postaci np. odstąpienia od umowy wskutek okoliczności, za które
odpowiada którakolwiek ze stron.
Nadto Sąd Apelacyjny stwierdził, że zakres odpowiedzialności dłużnika
z tytułu kary umownej pokrywa się w pełni z zakresem ogólnej odpowiedzialności
dłużnika na podstawie art. 471 k.c.
3
W konsekwencji Sąd odwoławczy uznał, że skoro pozwana skutecznie
skorzystała z uprawnienia kształtującego w postaci odstąpienia od umowy, której
wykonania odmówili powodowie z przyczyn leżących po ich stronie, to była
uprawniona do potrącenia z wierzytelności powodów w kwocie 365.000 zł kary
umownej w wysokości 182.500 zł, co też skutecznie uczyniła.
Wyrok Sądu Apelacyjnego powodowie zaskarżyli w części, tj. w punktach I
i III, opierając skargę kasacyjną na obu podstawach kasacyjnych.
Zarzut naruszenia art. 386 § 4 k.p.c. uzasadniono wydaniem wyroku
reformatoryjnego zamiast wyroku kasatoryjnego, co skutkowało pozbawieniem
powodów jednej instancji.
W ramach pierwszej podstawy kasacyjnej skarżący zarzucili błędną
wykładnię:
- art. 394 § 1 k.c. i w konsekwencji przyjęcie, że strony skutecznie zastrzegły
zadatek;
- art. 483 § 1 k.c. w zw. z art. 58 § 1 i § 3 k.c. w zw. z art. 498 § 1 i 2 k.c. i art. 499
k.c. i w konsekwencji przyjęcie, że ważnym było zastrzeżenie kar umownych na
wypadek odstąpienia od umów wyłącznie z powodu niewykonania zobowiązania
pieniężnego, tj. zwłoki w płatności rat, a nie uchylenie się od zawarcia umów
przyrzeczonych i błędne przyjęcie powstania wierzytelności pozwanej z tytułu kar
umownych, nadającej się do potrącenia;
- art. 65 § 1 i 2 k.c. przez błędną interpretację umów stron i przyjęcie, że przyczyną
odstąpienia pozwanej od umów było niewykonanie zobowiązania niepieniężnego
w sytuacji, gdy przyczyną tą był brak spłaty rat przez powodów.
Zarzuty naruszenia, przez niezastosowanie, art. 3851
§ 1-3 k.c. w zw. z art.
3853
pkt 17 k.c. uzasadniono twierdzeniem, że zastrzeżona przez pozwanego kara
umowna na wypadek odstąpienia od umów wiąże powodów będących
konsumentami, kształtując ich obowiązki z naruszeniem dobrych obyczajów
i rażącym naruszeniem ich interesów. Z kolei zarzut naruszenia art. 484 § 2 k.c.
w zw. z art. 3851
§ 1-3 k.c. w zw. z art. 3853
pkt 17 k.c. w zw. z art. 498 § 1 i 2 k.c.
i art. 499 k.c. uzasadniono niedokonaniem zmniejszenia kary umownej rażąco
4
wygórowanej, w sytuacji, w której pozwana nie poniosła jakiejkolwiek szkody,
pomimo, że zastrzegana we wzorcu kara musi być współmierna do ponoszonej
zwykle szkody.
Skarżący wnieśli o wydanie wyroku kasatoryjnego, a ewentualnie o wydanie
wyroku reformatoryjnego.
Sąd Najwyższy zważył, co następuje.
Skarga kasacyjna nie zasługiwała na uwzględnienie wobec braku w niej
uzasadnionych podstaw.
Chybionym okazał zarzut naruszenia art. 386 § 4 k.p.c. uzasadniony
wydaniem przez Sąd odwoławczy wyroku reformatoryjnego w sytuacji, w której –
w ocenie skarżących – powinien zapaść wyrok kasatoryjny. Tymczasem zasadą
przyjętą przez ustawodawcę w art. 386 § 1 k.p.c. jest to, że w razie uwzględnienia
apelacji sąd drugiej instancji wydaje wyrok reformatoryjny i orzeka co do istoty
sprawy (postanowienie SN z dnia 9 października 2013 r., V CZ 47/13, niepubl.).
Możliwość wydania wyroku kasatoryjnego objęta została w art. 386 § 4 k.p.c.
swobodą jurysdykcyjną sądu odwoławczego ale wyraźnie ograniczoną dwoma
alternatywnie ujętymi przesłankami, określonymi w ostatnio wymienionym przepisie.
Wbrew stanowisku skarżących, Sąd pierwszej instancji rozpoznał istotę sprawy,
ponieważ przyjął ważność postanowienia umownego zastrzegającego karę
umowną, ale uwzględnienie w całości roszczenia powodów uzasadnił cofnięciem
przez pozwaną swego oświadczenia o potrąceniu należności wynikających z kary
umownej w wysokości określonej w pkt. X ust. 3 umów. Sąd pierwszej instancji
rozpoznał więc istotę sprawy, ponieważ uznał za ważne zastrzeżenie przez strony
kary umownej na wypadek odstąpienia od umowy. Natomiast Sąd Apelacyjny
podzielił tę argumentację, ale przyznał racją powodom co do zasadności
zakwestionowania przez nich skuteczności cofnięcia przez pozwaną oświadczenia
o potrąceniu własnej wierzytelności z tytułu kary umownej, zastrzeżonej na
przypadek odstąpienia od umów (s. 17 uzasadnienia zaskarżonego wyroku). W tej
sytuacji, wbrew stanowisku skarżących, nie wystąpiła ustawowa przesłanka, która
uzasadniałaby uprawnienie Sądu odwoławczego do zastosowania art. 386 § 4 k.p.c.
5
i wydania wyroku kasatoryjnego (por. postanowienie SN z dnia 16 maja 2013 r.,
IV CZ 38/13, niepubl.).
W tym stanie rzeczy, oceny zarzutów naruszenia przepisów prawa
materialnego należało dokonać z uwzględnieniem stanu faktycznego, przyjętego za
podstawę orzekania przez Sąd drugiej instancji.
Nie zasługiwał na uwzględnienie zarzut błędnej wykładni art. 394 § 1 k.c.
i w konsekwencji przyjęcie przez Sąd, że strony w zawartych umowach skutecznie
zastrzegły zadatek. Tymczasem uzasadnienie zaskarżonego wyroku nie potwierdza
skuteczności takiego zastrzeżenia, ponieważ Sąd Apelacyjny dwukrotnie stwierdził,
że strony wyłączyły umownie funkcje i skutki zadatku jako szczególnej sankcji na
wypadek niewykonania umowy przez którąkolwiek ze stron, zastępując je
koniecznością zapłaty kar umownych (s. 16 i 17 uzasadnienia wyroku), którą Sąd
ten przyjął jako rzeczywistą i zgodną wolę stron.
Sąd Najwyższy nie podzielił również zarzutu skarżących błędnej wykładni art.
483 § 1 k.c. w zw. z art. 58 § 1 i § 3 k.c. w zw. z art. 498 § 1 i 2 k.c. i art. 499 k.c.,
sprowadzającego się do negowania ważności postanowień umów zastrzegających
karę umowną na wypadek odstąpienia od umów wskutek niewykonania
zobowiązania pieniężnego, a w konsekwencji do twierdzenia, że nie powstała
wierzytelność pozwanej z tytułu kar umownych, nadająca się do potrącenia
z wierzytelnością powodów.
W judykaturze wykluczono jedynie kumulatywne zastrzeganie – na wypadek
opóźnienia się dłużnika ze spełnieniem świadczenia pieniężnego – obowiązku
zapłaty określonej sumy pieniężnej oraz odsetek ustawowych przewidzianych w art.
481 § 1 k.c. W takim wypadku przyjęto w orzecznictwie, że wierzyciel powinien
ograniczyć się tylko do pobrania stosownej sumy pieniężnej tytułem sankcji
umownej (uzasadnienie wyroku SN z 12 maja 1997 r., I CKN 114/97, OSNC 1997,
nr 12, poz. 193). Należy więc przyjąć, że w ramach swobody umów kara umowna
może być skutecznie zastrzeżona wyłącznie na wypadek niewykonania lub
nienależytego wykonania zobowiązania, co wymaga dokonania wykładni
oświadczeń woli stron co do tego, na jaką okoliczność została przewidziana kara
umowna.
6
Sąd Apelacyjny, oceniając rzeczywistą i zgodną wolę stron umów przyjął, że
strony zastrzegły karę umowną na wypadek odstąpienia od umów wskutek
okoliczności, za które odpowiedzialność ponosi wyłącznie którakolwiek z nich,
a jedynie w szczególności na wypadek opóźnienia w terminowym uiszczaniu rat,
co wskazuje na szersze podstawy uzasadniające odstąpienie od umowy, a więc
wykraczające poza kwestie ściśle pieniężne (s. 19 uzasadnienia).
Ponadto w piśmiennictwie przyjmuje się, że kategorię „zobowiązania
pieniężnego” należy rozumieć szeroko, co uzasadniać ma dopuszczalność
zastrzegania kar umownych także na wypadek skorzystania przez jednego
z kontrahentów z uprawnienia kształtującego, w tym również odstąpienia od
umowy (por. uzasadnienie uchwały składu siedmiu sędziów z dnia 6 listopada
2003 r. – zasady prawnej III CZP 61/03, OSNC 2004, nr 5, poz. 69).
Roszczenie o zapłatę kary umownej na wypadek uchybienia terminowi
spełnienia świadczenia nie przysługuje stronie odstępującej od umowy wzajemnej
wówczas, jeżeli w umowie zastrzeżono również taką karę na wypadek odstąpienia
od umowy (uchwała SN z dnia 18 lipca 2012 r., III CZP 39/12, OSNC 2013, nr 2,
poz. 17), a ta ostatnia sytuacja wystąpiła właśnie w niniejszej sprawie.
Obwarowanie zobowiązania karą umowną ma na celu m.in. zwiększenie realności
jego wykonania oraz ułatwienie naprawienia ewentualnej szkody, powstałej
w związku z niewykonaniem lub nienależytym wykonaniem zobowiązania.
Nie dopuścił się również Sąd Apelacyjny błędnej wykładni art. 65 § 1 i 2 k.c.,
ponieważ Sąd ten nie interpretował norm zawartych w tym przepisie, a jedynie
prawidłowo zastosował je badając rzeczywistą i zgodną wolę stron umowy. Wbrew
stanowisku skarżących, Sąd ten trafnie przyjął, że przesłanką uzasadniającą
odstąpienie od umów strony uczyniły wszelkie okoliczności, za które
odpowiedzialność ponosi wyłącznie którakolwiek z nich, a jedynie w szczególności
wymieniły opóźnienie w terminowym uiszczaniu rat.
Zarzut niezastosowania art. 3851
§ 1, § 2 i § 3 k.c. w zw. z art. 3853
pkt 17
k.c. również okazał się nieuzasadniony, ponieważ skarżący nie wykazali, aby
ustalony w sprawie stan faktyczny, będący podstawą orzekania przez Sąd
odwoławczy, uzasadniał dokonanie aktu subsumpcji wymienionych przepisów.
7
W szczególności nie można uznać, aby klauzula umowna zastrzegająca karę
umowną w wysokości 5% ceny przedmiotu umowy uzasadniała kwalifikację kary
w tej wysokości jako rażąco wygórowanej, co w konsekwencji sprzeciwia się
uznaniu tego postanowienia umownego za niedozwolone na podstawie art. 3853
pkt 17 k.c. Ponadto, wbrew stanowisku skarżących, kara umowna w wysokości 5%
nie została zastrzeżona przez pozwanego, a przez obie strony zawierające umowę
w ramach przysługującej im swobody kontraktowej.
Nie zasługuje również na uwzględnienie zarzut niezastosowania art. 484 § 2
k.c., ponieważ Sąd Apelacyjny nie oceniał wysokości kary w kontekście przesłanki
jej rażącego wygórowania określonej tym przepisem, a to wobec tego, że pozwani
nie żądali zmniejszenia kary umownej, lecz konsekwentnie zarzucali nieważność
postanowień umów zastrzegających obowiązek jej zapłaty.
W tym stanie rzeczy, wobec braku w skardze kasacyjnej uzasadnionych
podstaw, Sąd Najwyższy orzekł jak w sentencji na mocy art. 39814
k.p.c.